قازاقتىڭ باي تىلىندە «مەرگەن» دەيتىن ءسوز بار. بۇل اتقان وعى جەرگە تۇسپەيتىن ساداقشىلارعا قاراتا ايتىلعان ۇعىم. ەرتەدە مەرگەندىك ونەر ۇلىس بەكەمدىگى ءۇشىن باعا جەتپەس قۇندىلىق سانالعان. سوندىقتان دا، كوشپەندى حالقىمىز ەر بالانى جاستايىنان ساداق اتۋعا ۇيرەتىپ، ەلىن قورعاۋعا تاربيەلەگەن.
سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە ساداق اتۋ ونەرىن ۇلتتىق سپورت ءتۇرى رەتىندە دامىتۋدا. مەملەكەتشىل تۇلعا قايرات ساتىپالدى مىرزانىڭ جەتەكشىلىگىمەن رەسپۋبليكالىق «جامبى اتۋ» فەدەراسياسى قۇرىلىپ، تۇڭعىش رەت 2014 جىلدىڭ مامىر ايىندا جامبىل وبلىسى، مەركى اۋدانىندا ساداقشىلاردىڭ 10 كۇندىك وقۋ-جاتتىعۋ جيىنى ۇيىمداستىرىلدى. وعان وبلىستاردان 32 ساداقشى-سپورتشى شاقىرىلدى. وسى جىلدىڭ كۇزىندە قىزىلوردا وبلىسى، جاڭاقورعان اۋدانىندا العاش رەت جامبى اتۋدان جارىس ءوتتى. كەلەسى 2015 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ورال قالاسىندا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن وتكەن جاستار چەمپيوناتى مەن قازان ايىندا قىزىلوردا دا ۇيىمداستىرىلعان رەسپۋبليكالىق 4ء-شى فەستيۆال اياسىندا جامبى اتۋدان رەسمي جارىستار جالاۋىن كوتەردى.
***
جامبى اتۋ سپورتىنىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. ونىڭ پايدا بولۋ مەرزىمىن تاريحشى-عالىمدار ب.ز.ب. ءىVء-ىىى عاسىرلار ۇلەسىنە جاتقىزىپ ءجۇر. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، كوشپەندى عۇن ۇلىسى العاش رەت ساداقشىلار (مەرگەندەر) قوسىنىن دۇنيەگە كەلتىرگەن. جۇڭگو جازبالارىندا عۇندار كوسەمى (ءتاڭىرقۇتى) مودەنىڭ ءۇش مىڭ مەرگەن ساداقشىلارى بولعانى جايلى دەرەك ايتىلادى.
ال، موڭعولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسىندە»: 1225 جىلى شىڭعىس قاعان حورەزمدى تولىق باعىندارعان سوڭ «بۇعىلى-شاشاق» دەيتىن جەردە ۇلان-اسار توي جاساپ، ات جەتەر جەردەگى مەرگەندەردى شاقىرىپ، سايىس وتكىزگەنى تۋرالى ايتىلادى. وسى سايىستا ەسەي مەرگەن 335 قۇلاش (502 مەتر) جەردەگى نىسانا-جامبىعا وعىن ءدال تيگىزگەن.
جامبى دەگەنىمىز – كونە تۇرىك تىلىندە «يامبۋ» ياعني، قۇيمالى التىن نەمەسە كۇمىس دەگەندى بىلدىرەدى. سول سياقتى، باعالى زاتتاردان جاسالعان قۇندى بۇيىمداردا جامبىنىڭ ءرولىن اتقارا بەرەدى. جامبى – ءىرى قارا نەمەسە ۇساق مالدىڭ تۇياعى مۇسىندەس بولعاندىقتان تايتۇياق، قويتۇياق، اتتۇياق، اسىق جامبى، بەسىك جامبى، تۇيەكوز جامبى، قويباس جامبى ت.ب. دەپ اتالاعان. جامبىنىڭ جاسالعان ماتەريالىنا بايلانىستى: تازا اق كۇمىستەن جاسالعان بولسا اق جامبى، التىننان جاسالسا التىن جامبى دەپ دە اتاعان.
جامبى اتۋ ويىنىن – كوشپەندىلەر جاۋىنگەرلەردىڭ مەرگەندىك قابىلەتىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن قولدانعان. باستى ماقساتتى: بىرىنشىدەن، اسكەري-جاۋىنگەرلىك دايىندىقتى جەتىلدىرۋ، ەكىنشىدەن، ەل اراسىنداعى مەرگەندەردى (ساداقشىلاردى) انىقتاپ ولاردى كوتەرمەلەۋ، ۇشىنشىدەن، سىنالعان مەرگەندەردەن ارنايى توپ قۇرىپ، سوعىستا كۇشتىك قۇرلىم رەتىندە پايدالانعان.
جامبىنىڭ «ايقاباق اتۋ» دەگەن دە ءتۇرى بار. ەگەر نىسانا التىن بۇيىمنان جاسالعان بولسا «التىن قاباق» دەپ اتاعان. «جامبى» نەمەسە «ايقاباقتى» ۇزىن سىرىقتىڭ باسىنا، مولشەرلى جەرگە ءىلىپ قويادى. ونى اتتىڭ ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتىپ ساداقپەن ءدال اتىپ ءتۇسىرۋ كەرەك. بۇل ساداقشىلاردىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى جارىسى. وتە ۇلكەن مەرەكەلەردە عانا وينالادى. اتىپ تۇسىرگەن مەرگەن قىمبات بۇيىمدى ءوزى الادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇرىنعى كەزدە جاۋىنگەرلەر مال تابۋ ءۇشىن مەرگەن بولۋى شارت.
مىسالى، «قوبىلاندى باتىر» جىرىندا، كوكتەم ايماق دەيتىن حان اي استىنا بيىك باقان ورناتىپ، وعان التىن جامبى ءىلىپ، اتىپ تۇسىرگەن ادامعا قىزىمدى بەرەم دەپ جار سالادى.
اي استىندا اسپانعا
قۇردى باقان قاقتىرىپ
التىن تەڭگە اتتىرىپ،
تەڭگەنى اتىپ تۇسىرگەن
قۇرتقانى سۇلۋ سول الار...
وسى حابار قوبىلاندىنىڭ قۇلاعىنا جەتىپ، جاس باتىر توبىلعى تورى اتىمەن شاۋىپ بارىپ، اي استىنداعى التىن تەڭگەنى اتىپ ءتۇسىرىپ قۇرتقا سۇلۋدى الىپ قايتادى:
قولىنا الىپ تولعانىپ،
قوزى جاۋىرىن جەبەنى
ات ۇستىنەن شىرەنىپ،
سوندا تۇرىپ تارتادى،
قۇرۋلى باقان باسىندا،
ەكى ءبولىپ ۇشىردى
اي استىندا تەڭگەنى...
جوعارىداعى جىردىڭ ماتىنىنەن تۇسىنگەنىمىز: ەرتە داۋىردە مەرگەنگە حاننىڭ ءوزى قىزىن بەرگەن. كوشپەندىلەر تۇرمىسىندا مەرگەننىڭ ورنى قانشالىقتى ەكەنىن وسىدان-اق ۇعىنا بەرسەڭىز.
سول سياقتى، داۋىلپاز اقىن ساكەن سەيفۋليننىڭ «كوكشەتاۋ» پوەماسىندا ابىلاي حان زامانىندا بۋرابايدا جامبى اتۋدان ۇلكەن سايىس ءوتىپ، بيىك شىڭنىڭ ۇستىندەگى نىسانعا ەشكىمنىڭ وعى جەتپەگەندىكتەن سول بيىك «وقجەتپەس» دەپ اتالعانى جايلى اڭىز بار. جىرعا قۇلاق تۇرسەك:
...قالىڭ قول گۋىلدەيدى انتالاسقان،
باسەكە ءبىر قىز ءۇشىن تايتالاسقان.
ءبىر تاسقا توپ جانىندا قىز دا شىقتى.
تارتىستىڭ سەبەپكەرى جانتالاسكان.
باتىرلار شىرەنىسىپ تىزبەكتەلىپ،
تارتىستى ساداقتارىن «ابىلايلاپ»
دۇمپىلدەپ ساداق وعى ىسقىرادى،
ويقاستاپ اتتارى ويناپ پىسقىرادى.
ىشقىنىپ جولبارىستاي كۇشىن ولشەپ،
باتىرلار ساداققا وعىن قىستىرادى،
اتقان وق تاسقا ءتيىپ جارقىلدايدى،
شىڭدا ويناپ بالا بۇركىت شاڭقىلدايدى.
وقتارىن ورامالعا جەتكىزە الماي،
باتىرلار ءبىرازدان سوڭ قارقىندايدى...
***
جامبىنى اتۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ساداق كەرەك. ساداق – سوناۋ ەجەلگى داۋىردەگى ساقتار مەن عۇنداردان، بەرىسى كەنەسارى زامانىنا دەيىن كوشپەلىلەردىڭ يىعىنان تۇسپەگەن، داستۇر-سالتىمەن بىتە قايناسقان قىمبات مۇرا. اتا-بابامىز ادىرناسىن اڭىراتىپ جاۋعا شاپقان، اڭ اتقان، تويعا بارىپ جامبى دا اتقان. ساداق «قاراعاي ساداق»، «ۇيەڭكى ساداق»، «قايىڭ ساداق»، «سارىجا»، «سارساداق»، «بۇلعارى ساداق»، «ادىرنا»، «كون ساداق»، ت.ب. تۇرلەرگە بولىنگەن. قايىڭنىڭ سارعايعان قابىعىمەن قاپتالعان ساداقتى تۇسىنە بايلانىستى «سارىجا» نەمەسە «سارساداق» دەپ تە اتاعان.
قاراپايىم ساداق ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى، ياعني اعاش نەمەسە سۇيەكتەن جاسالاتىن اتۋ ءۇردىسىن ىسكە اسىراتىن بولىك – ادىرنا دەپ اتالادى. ال، شىرەي تارتىپ، ساداق وعىن ۇشىراتىن ءجىپتى نەمەسە باۋدى كىرىس دەيدى. اتاقتى قازتۋعان جىراۋدىڭ:
بۇدىرايعان ەكى شەكەلى،
مۇزداي ۇلكەن كوبەلى،
قارى ۇنامى سۇلتاندايىن ءجۇرىستى،
ادىرناسى شايى جىبەك وققا كىرىستى..، دەگەن تولعاۋىن وقىپ كورىڭىز...
ادىرنا – بەس بولىكتەن تۇرادى. ونىڭ قولمەن قىسىپ ۇستايتىن ورتا تۇسىن بەلى دەپ اتايدى.
بۇلعارى ساداق، بۇقار جاي،
تارتا الماسام ماعان سەرت!
بەل كۇشىمە شىداماي،
بەلىڭنەن كەتسەڭ ساعان سەرت! («قوبىلاندى باتىر» جىرىنان)
بەلى – بەرىك بولۋ ءۇشىن سۇيەكپەن كومكەرىپ، تارامىسپەن ورالعان، يىنمەن تۇيىسكەن جەرى شىلعي تەرىمەن قاپتالىپ، كەپتىرىلەتىن بولعان.
ادىرنانىڭ يىلمەلى سەرىپپەلى بولىگىن – ەكى ءيىنى (جوعارى جانە تومەنگى) دەپ اتايدى. كىرىس، ياعني ءجىپ بايلاناتىن ادىرنانىڭ ەكى ۇشىن باسى (جوعارى جانە تومەنگى) دەيدى. يىندەرىنىڭ ۇستىنەن تارامىس تارتىلىپ، ىشكى بەتى مۇيىزبەن قاپتالىپ، قوڭىر اڭنىڭ نەمەسە مالدىڭ مايىمەن مايلانىپ وتىرعان. حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى قارۋ-جاراعىن زەرتتەپ جۇرگەن ەتنوگراف قاليوللا سامات ۇلىنىڭ ەڭبەگىندە «ادىرنانىڭ باستارى بولەك-بولەك جاسالىپ، يىنىنە بۇرىش جاساي بەكىتىلەدى»، دەيدى.
ال، ادىرنانىڭ ەكى باسىن قوسىپ بايلانعان ءجىپتى «كىرىس» دەيدى. ول بەرىك جىپتەن نەمەسە جىبەكتەن، تارامىستان ورىلەدى. مىندەتى – وقتى نىساناعا قاراي ۇشىرۋ. كىرىس ءجىپ ساداقتىڭ ءبىر باسىنا مىقتاپ بەكىتىلىپ، ەكىنشى باسى ادىرنانى بوساتىپ تۇرۋ ءۇشىن المالى تۇزاق تۇرىندە الىنىپ، سالىنادى. كىرىستى قاتتى سەرپىگەندە ادىرنانىڭ باسى جارىلىپ نەمەسە سەتىنەپ كەتپەس ءۇشىن سۇيەكتەن قورعانىش ورناتىلادى. ونى توبىرشىق دەپ اتايدى.
توبىرشىقتى بيىك جاي سالىپ،
دۇشپان اتتىم وكىنبەن... (دوسپانبەت جىراۋ)
***
ال، ساداقتىڭ وعىن جەبە دەيدى. ونىڭ: «سۇر جەبە»، «قۋ جەبە»، «توبىلعى جەبە»، «قوزىجاۋىرىن»، «ساۋىتبۇزار»، «كوبەبۇزار»، ت.ب. قىرىقتان استام تۇرلەرى بار. ەلشىل ازامات ەرلان قارين جەبە تۇرلەرىنىڭ 140 اتاۋىن تاۋىپ، ولاردى قۇرلىمدىق جاسالۋى مەن مىندەتىنە قاتىستى بەس تۇرگە ءبولىپتى.
قوزىجاۋىرىن قۋ جەبە،
تارتاتۇعىن شاق بولدى. («ەر تارعىن»)
جۇمساپ قاتتى بولاتتى،
ساۋىتبۇزار وق اتشى... («جۇبانىش» اقساۋىت)
كونساداقتىڭ ىشىندە،
كوبەبۇزار ساۋىت بار... (ماحانبەت)
جەبەنىڭ قۇرامى: ەزەك جەلى، قانات جالاۋشا، وتكىر ۇشى، جەتەسى، قىرلارى جانە قالپاقشادان تۇرادى. قالپاقشادا باعىتتاۋشى ساڭىلاۋ ادىرناعا قوندىرۋ ءۇشىن تەرەڭدىگى 5-6 مم، ەنى 2،5-3،0 مم ويىق بولادى. جەبەنىڭ قاناتى (جالاۋشاسى) قۇستىڭ قاۋىرسىنان جاسالىپ، وق اتىلعاندا تۇراقتاندىراتىن قىزمەت اتقارادى. جەبەنىڭ وققا بەكىتىلگەن تۇسىن جەتەسى دەيدى. جەتە بەرىك بولماسا، جەبە سابىنان بوسىپ جول ورتاعا ءتۇسىپ قالادى. سوندىقتان جەبەنى جەتەسىنە جەتكىزىپ سىڭىرەتىن بولعان. قازاقتىڭ، «جەتەسىنە جەتكىزىپ ايتىلدى» دەگەن ءسوز تىركەسى وسى.
ەتنوگراف-زەرتتەۋشى قاليوللا احمەتجان مىرزا جەبە بەكىتىلگەن ۇزىن اعاشتى سابى دەسە، كىرىسكە بەكىتىلىپ، سوزىلا سەرپىلەتىن تەتىكتى كەز-تابان دەپ اتاپتى. ال، وقتىڭ ءتۇزۋ ۇشۋىنا باعىت بەرەتىن قاۋىرسىندى وقتىڭ قاناتى دەيدى. وقتىڭ سابى قايىڭ، توبىلعى، قاتتى تالدان جاسالادى. وق وتە ءتۇزۋ بولماسا نىسانعا جەتپەيدى. قازاقتا، «وقتاي ءتۇزۋ» دەگەن تىركەس سودان قالعان. وقتى شىن شەبەرلەر عانا جاساي العان. اتالارىمىزدىڭ «اكە كورگەن وق جونار» دەگەنى دە وسى. جونىلعان وقتى سۋى قانعانشا كەپتىرىپ، دىمدانباس ءۇشىن مايعا بوكتىرىپ پىسىرەتىن بولعان.
كوشپەندىلەر وقتى ارنايى ىدىس-قاپقا سالىپ الىپ جۇرگەن. ونى قىلشان نەمەسە قورامسا دەپ اتاعان. ەپيكالىق داستانداردا، «قورامساعا قول سالدى، قول سالعاندا مول سالدى» دەگەن جىر جولدارى وسىدان قالعان.
بەكەن قايرات ۇلى
