حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعىندا كەزەكتە تۇر ەدىم، الدىمدا تۇرعان ءبىر كەلىنشەك «ءسىز دە ورالمانسىز با؟» دەپ سۇرادى ارتىنا قايىرىلىپ. «ءيا، شەتەلدەن كەلگەن قانداسىڭىزبىن. ءوزىڭىز قاي جاقتانسىز؟» دەپ ەدىم، «قۇدايعا شۇكىر، ءبىز ەشقايدان كەلگەن جوقپىز. قازاقستاندا تۋىپ-وستىك. ءبىزدىڭ اكە-شەشەمىز سىزدەردىڭ اتا-بابالارىڭىز سياقتى ەلىن تاستاپ شەتەلگە قاشپاپتى» دەپ دۇك ەتكىزدى. «مەنىڭ بابام شەتەلگە قاشقان قاشقىن ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭىز؟» دەپ مەن دە قويىپ قالدىم. «نەگە بىلمەيمىن، مەن تاريح ءپانىنىڭ ءمۇعالىمىمىن. وقىپ، ءبىلىپ وتىرمىن» دەيدى ءمىز باقپاي. شىنىن ايتايىن، بۇل ءسوزدى مەن ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرعان جوقپىن. جۇرت اراسىندا وسىنداي ءبىر ءسوزدىڭ بارى راس. اسىرەسە، شەتەلدەن كەلگەن قانداستارعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كوبەيىپ، ءۇي بەرىلىپ، كۆوتا بولىنگەلى جەرگىلىكتى اعايىنداردىڭ اراسىندا وسىنداي كۇڭكىلدىڭ كوبەيگەنى دە شىن. «كەشە ەل باسىنا كۇن تۋعاندا قاشىپ كەتىپ، ەندى ەگەمەن ەل بولعاندا «دايار اسقا تىك قاسىق» بولىپ قايتا كەلىپ، ۇيگە يە بولىپ، اقشا الىپ شالقىپ ءجۇر. ال ءومىر بويى وسى توپىراقتا كۇن كەشكەن ءبىز ۇيسىز-كۇيسىز ءجۇرمىز. سوندا ءبىزدىڭ بابامىز جەرىن تاستاپ قاشپاعانىنا كىنالى مە؟» دەپ اششى ايتقان اعايىندار دا تابىلدى. ءبىراق تاريح ءپانى ءمۇعالىمىنىڭ اۋزىنان مەن وسى ءسوزدى ەستيمىن دەپ ەشقاشان ويلاعان جوقپىن. ويتكەنى تەرەڭنەن ويلاپ، تاريحقا بويلاعان ادام مۇنداي سىڭارجاق كوزقاراسقا ەشقاشان بارماس ەدى.
راس، قىزىل وكىمەتتىڭ قىرعىنى، قولدان جاسالعان اشارلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، تۋعان جەر، وسكەن ەلىن تاستاپ، ءوزىنىڭ جانىن، قازاقتىڭ قانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن شەكارا كەسىپ، كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا، يران، اۋعانستان سياقتى جات ەل، جات جەرگە تەنتىرەپ كەتكەن قازاق از ەمەس. ءتۇبى ءبىر تۇرىك دەپ تۇركياعا قونىس اۋدارعاندار دا، «ىرگەدەگى ەل» دەپ جۇڭگو اسقان قازاقتار دا بار. ءبىراق بۇعان بولا قىتايداعى ەكى ميلليونعا جۋىق قازاقتىڭ ءبارىن «قازاقستاننان قاشىپ كەتكەن قاشقىنداردىڭ» ۇرپاعىنا بالاۋ تاريحي ساۋاتسىزدىقتان باسقا ەشتەڭە ەمەس.
رەسمي مالىمەت بويىنشا قىتايدا 1،5 ميلليون قازاق بار. بۇلار، نەگىزىنەن، جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ 1 ميلليون 600 مىڭ شارشى شاقىرىم اۋماعىن الىپ جاتقان شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى ىلە، تارباعاتاي، التاي ايماقتارىنا، بۇراتالا، سانجى، قۇمىل وبلىستارىنا قونىستانعان. گانسۋ پروۆينسياسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى مەن سينحاي پروۆينسياسىنىڭ ماحاي ەلدى مەكەنىندە دە وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارىندا تۇركياعا اۋعان قازاقتاردىڭ كوشىنەن ءبولىنىپ قالعان ءبىراز قازاق ءومىر سۇرەدى.
قىتايدىڭ بايىرعى جازبالارىندا قازىرگى شىڭجاڭ «باتىس ءوڭىر» اتپەن حاتقا ءتۇسىپ، تۇرعىندارى، نەگىزىنەن، ساقتار، ۇيسىندەر، قاڭلىلار، عۇندار دەپ جازىلعان. قىتايدىڭ باتىس حان پاتشالىعى داۋىرىنە كەلگەندە عۇن ءتاڭىر قۇتىنىڭ بيلەۋشىلەرى التاي دالاسىن بىرىنەن سوڭ ءبىرى بيلەسە، بۇدان كەيىنگى كەزەڭدەردە باتىس تۇرىكتەر، قارلۇقتار داۋرەندەگەن. شىڭعىسحاننىڭ قاندى جورىعىنا دەيىن التاي تاۋىنىڭ نەگىزگى يەلەرى كەرەي، نايمان تايپالارى بولعان. شىڭعىسحاننىڭ شاپقىنشىلىعىنان كەيىن التاي ءوڭىرى ونىڭ ءۇشىنشى ۇلى وگەدەيدىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ، كەيىننەن ويرات تايپالارىنىڭ يەلىگىنە وتكەن.
1728 جىلى قازاق قولى بۇلانتى وزەنىنىڭ جاعاسىندا جوڭعار اسكەرلەرىنە كۇيرەتە سوققى بەرىپ، ولاردى اۋىر شىعىنعا ۇشىراتتى. 1757 جىلعا كەلگەندە قوس بۇيىردەن قادالعان سوققىعا شىداماعان جوڭعارلار ءبىرجولاتا تالقاندالدى. وسىدان كەيىن قازاقتار بىرتىندەپ جوڭعارلاردان بوساعان اتا قونىسىنا قايتا ورالا باستادى.
جۇڭگو تاريحي دەرەكتەرىندە قىتايداعى قازاقتار ىلە، تارباعاتاي، التاي سياقتى اتامەكەندەرىنە 1767 جىلدان كەيىن قاۋىرت ورالعانى انىق جازىلعان. ال قازاق حانى ابىلاي چين بيلەۋشىسىنە جازعان حاتىندا «جوڭعارلاردىڭ كۇشپەن يەلەپ العان جەرلەرى ەجەلدەن ءبىزدىڭ اتا قونىسىمىز ەدى. ەندى جوڭعارلاردان بوساعان جەرلەرگە قازاقتاردىڭ قايتا قونىستاۋىنا رۇقسات ەتىڭىز» دەگەن مازمۇندا حات جازسا، چين بيلەۋشىسى 1766 جىلى 17 ءساۋىر كۇنى ىلە گەنەرالىنا «ەگەر قازاقتار كەلىپ كوشىپ-قونىپ مال باقپاق بولسا، ءتىپتى كەلىپ تۇراقتاپ قالۋدى قالاسا، ولارعا رۇقسات ەتىلسە بولادى» دەپ بۇيرىق بەرگەن. 1767 جىلى تامىزدا چين بيلەۋءشىسى ابىلاي حانعا «قازاق مالشىلارىنىڭ ىلە وڭىرىنە كەلىپ كوشىپ-قونىپ مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋىنا بولاتىندىعىن» ۇقتىرعان. سول جىلدىڭ وزىندە ابىلايعا قاراستى 300 ءۇي تارباعاتاي وڭىرىنە كوشىپ بارعان.
ايگىلى بۇحار جىراۋدىڭ «كەرەي، قايدا باراسىڭ، سىردىڭ بويىن جاعالاپ» دەگەن جىرىنا ارقاۋ بولعان تاريحي ۋاقيعادان كەيىن جانىبەك باتىر باستاعان كەرەي ەلى سىردىڭ بويىنان قازىرگى شىعىس قازاقستانداعى قالباتاۋ وڭىرىنە جەتىپ ىرگە تەپكەن. ودان ءارى قاراي ابىلاي حاننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا شولعىنشىلار جىبەرىپ، سارىبەل، ساۋىر وڭىرلەرى جوڭعاردان تازا ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن جىلىستاي كوشىپ، قازىرگى التاي، تارباعاتاي وڭىرىنە قونىستانعان. ءبىراق ول كەزدە ەشكىم ەلدەن ءبولىنىپ كوشتىك دەگەن جوق، كەرىسىنشە، اتا قونىسىمىزعا قايتا جەتتىك دەپ سانادى. سەبەبى ول شاقتا ءقازىر 4 ەلدىڭ يەلىگىنە بولىنگەن التاي تاۋىنىڭ سىلەمىن قازاقتار كوك تۇرىكتەن قالعان اتا قونىستارى سانايتىن. ول كەزدە قازىرگىدەي «مىناۋ قازاقستان، مىناۋ جۇڭگو» دەپ جەر شەكاراسى انىق بولىنبەگەن.
ەكىنشى تۇرعىدان العاندا، قابانباي باتىر باستاعان قازاق ەلشىلەرى ۇرىمشىگە جىلقى اپارىپ ساتقاندا قازاقتار ءوز ادامدارىن ۇلىڭگىر كولىنىڭ جاعاسىنا دەيىن شىعارىپ سالسا، مانجۇرلەر دە قازاق ەلشىلەرىن وسى ارادان كۇتىپ العان. مىنە، بۇل دا ابىلاي زامانىنداعى قازاق جەرىنىڭ شەكاراسى جونىندەگى ءبىر دالەل. دەمەك، قازاقتاردىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» كەيىن اتامەكەنىنە ورالۋى 1760 جىلدان 1860 جىلدار ارالىعىنداعى وقيعا بولسا، قازاقتاردىڭ چين يمپەرياسى مەن پاتشالىق رەسەي سىندى ەكى ەلگە ءبولىنىپ قالۋى 1860 جىلدان باستاۋ الادى. ياعني شىڭجاڭداعى قازاقتار قونىستانعان وڭىرلەر 1860 جىلعى بەيجىڭ، 1864 جىلعى شاۋەشەك، 1881 جىلعى پەتەربۋرگ كەلىسىمدەرى بويىنشا زاڭداستىرىلدى. دالىرەك ايتقاندا، 1864 جىلى 7 قازان كۇنى رەسەي مەن جۇڭگو اراسىندا جاسالعان كەلىسىم قازىرگى قازاق-قىتاي شەكارا سىزىعىنىڭ بەلگىلەنۋىنىڭ نەگىزى بولدى دا، قالبادان جوڭعار ويپاتىنا دەيىن، ءۇرجاردان بارلىق-جايىرعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان القاپتى جاز جايلاپ، قىس قىستاپ وتىرعان قازاق حالقى ەكى ەلگە ءبولىنىپ قالدى. ءبىراق ەكى ەل اراسىندا شەكارا سىزىعى بەلگىلەنگەنمەن، قازاقتاردىڭ اراسىنداعى بايلانىس ۇزىلمەگەن. وعان اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ التايداعى اباق كەرەي ەلىنە بارۋى سىندى تاريحي ۋاقيعالار دالەل.
اعا سۇلتان دەمەكشى، قۇنانباي وسكەنباي ۇلى اباق كەرەي ەلىنە ورىس شونجارىن ءولتىرىپ، التايداعى كەرەيلەرگە باس ساۋعالاپ كەتكەن ەكى قازاق جىگىتتىڭ ارتىنان سەمەي گۋبەرناتورىنىڭ «ۇستاپ اكەل» دەگەن تاپسىرماسى بويىنشا بارىپتى. الايدا قۇنانباي ىزدەپ كەلگەن اقساققيان مەن تابىلدىنى كەرەي بالاسى ۇستاپ بەرمەي، «كەلگەنى راس، ءبىراق كەلگەن سوڭ ءبىر جىل تۇرىپ ولگەن» دەپ انىقتاما جازىپ بەرەدى. قۇنانباي دا كەرەيلەردىڭ ولاردى ۇستاپ بەرمەگەنىن تەرىس كورمەي، «سوزدەرىڭىزگە سەنەيىن. ءبىراق سول ولگەن قيان تىرىلمەسىن، تىرىلسە دە ورىسقا كورىنبەسىن» دەپتى. قۇنانبايدىڭ سول ساپارىندا كەرەيدىڭ يگى جاقسىلارى اعا سۇلتانعا اقىل سالىپ، «ءبىر حالىق ەكى ەلگە وسىلاي ءبولىنىپ جۇرە بەرەمىز بە، جوق ءبىر ەلگە جينالعانىمىز دۇرىس پا؟» دەپ سۇراعاندا، قۇنانباي قاجى «ورىستىكى تەمىر نوقتا، قىتايدىكى قايىس نوقتا عوي، ارتىن باققاندارىڭىز دۇرىس» دەگەن ءسوز ەل اۋزىندا بۇگىنگە دەيىن ايتىلادى. قۇنانباي سول ساپارىندا «قىتايعا قاراعان اباق كەرەي بالاسى ون بەس مىڭ تۇتىننەن اسىپ، داۋلەتى شالقىپ، ەلى ءوسىپ، ب ا ق قونعان ەلگە اينالعان ەكەن. ءتۇبى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر تياناعى سولار بولار» دەگەن دەرەك تاريحشى اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ 1988 جىلى «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان» شىققان «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» كىتابىندا انىق جازىلعان. دەمەك، قۇنانباي ءور التايعا بارعان مەزگىلدە التايدىڭ وزىندە 15 مىڭ ءتۇتىن حالىق بار بولسا، وعان تارباعاتاي، ىلە القابىنداعى قازاقتاردى قوسساق، سول كەزدە قىتايداعى قازاقتىڭ سانى قالايدا 30 مىڭ تۇتىننەن كەم سوقپايدى دەپ مولشەرلەۋگە بولاتىن سەكىلدى.
ال 1917 جىلدان 1940 جىلدار ارالىعىندا قىزىل وكىمەتتىڭ قۋعىنىنان قانشا قازاقتىڭ جۇڭگو اسقانى تۋرالى انىق مالىمەت جوق. جۇڭگو مەن قازاقستانداعى كەيبىر دەرەكتەردى سالىستىرعان ماماندار قىتايعا كوشكەندەردىڭ سانى 60 مىڭ مەن 100 مىڭ ادام مولشەرىندە بولۋى مۇمكىن دەپ سانايدى. الايدا مۇنىڭ دەنى قىتايدا 1949 جىلى قىزىل وكىمەت بيلىك تىزگىنىن قولعا العاننان كەيىن، ياعني 1950 جىلدان 1962 جىلعا دەيىن قازاقستانعا قايتا ورالدى. تەك 1962 جىلى 60-80 مىڭ ادام قازاقستانعا ءبىر تۇندە كوشىپ وتكەنىن ەسكەرسەك، 1950 جىلدان 1962 جىلعا دەيىنگى 12 جىلدا 200 مىڭعا (بۇل ساناق تا بۇگىنگە دەيىن انىق ەمەس. جۇڭگو تاريحشىلارى 100 مىڭ دەسە، ورىس تاريحشىلارى 60 مىڭ، ال اقش ماماندارى 300 مىڭ ادام قازاقستانعا قونىس اۋدارعان دەيدى) جۋىق قازاق قازاقستانعا ورالعان. بىلايشا ايتقاندا، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءبىراز قازاق جۇڭگو اسقانمەن، ونىڭ دەنى وسىمىمەن قوسىلىپ، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ باسىندا تۋعان جەرىنە قايتىپ كەلگەن. بۇل قازاقستانداعى ازايعان (سول كەزدە دەموگرافيالىق ءوسىم 23 پايىزعا ءتۇسىپ قالعان) قازاق سانىنىڭ قايتا وسۋىنە ۇلكەن سەرپىن بەردى.
قىسقاسى، جۇڭگو مەن موڭعوليا جەرىندەگى قازاقتاردىڭ ءبارى، الدەكىمدەر ايتقانداي، «قازاقستاندى تاستاپ قاشقان قازاقتار» ەمەس. ولار دا اتا-باباسى ىرگە كومىپ، كۇل توككەن اتامەكەنىندە وتىر. ويتكەنى قازاقتىڭ تاريحى مەن جەرىنىڭ شەكاراسى تەك قازىرگى قازاقستانمەن عانا ولشەنبەيدى. بۇرىنعى قازاقتىڭ جەرى مۇنان الدەقايدا كەڭ بولعانى تالاسسىز اقيقات ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. ۇعىم تارىلسا، ۇلتتىق تاريحىمىز دا كىشىرەيە بەرەدى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
"استانا اقشامى" گازەتىنەن الىندى
6alash ۇسىنادى
