الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتايەۆيچ (20 ناۋرىز، 1869، وريول وبلىسى، بولحوۆ قالاسى – 6 جەلتوقسان، 1936، ماسكەۋ) — كومپوزيتور، ەتنوگراف، مۋزىكا جانە قوعام قايراتكەرى.
ول العاشقى مۋزىكالىق ءبىلىمىن سول وريول قالاسىنداعى اسكەري گيمنازيادان العان.
ءبىراز جىل بويى ۆارشاعا كونسەرۆاتورياسى جانىنان شىعاتىن «ۆارشاۆا كۇندەلىگى» اتالاتىن گازەتتە مۋزىكا رەتسەنزەنتى قىزمەتىن اتقارىپ، ورىس، باتىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن، سونداي-اق حالىق مۋزىكاسىن ناسيحاتتاۋمەن اينالىسقان.
العاش رەت قازاقتىڭ حالىقتىق مۋزىكاسى شىعارمالارىمەن تانىسۋى.
ول العاش رەت قازاقتىڭ حالىقتىق مۋزىكاسى شىعارمالارىمەن 1920 جىلداردىڭ باسىندا، ورىنبوردا جۇرگەن كەزىنەن-اق تانىسا باستايدى. سول كەزەڭنەن باستاپ ا.زاتايەۆيچ ءوزىنىڭ بولاشاق قىزمەتىن اسپاپتىق مۇرالارىن تاماشا ۇلگىلەرىن جيناۋ، ونى ناسيحاتتاۋمەن تىعىز بايلانىستىرادى. ول جاتاقحانالاردى، مەكتەپتەردى، قۇرىلىستاردى، ورتا دارەجەلى وقۋ ورىندارىن، كازارمالاردى ارالايدى، سەزگە، كونفەرەنسياعا، كەڭەستەرگە كەلگەن قازاقتاردان ءان جازادى. بازار، تەاتر، كونسەرت ورىندارىنىڭ فويەلەرىندە كەزدەسكەندەردىڭ بارىنەن دە جازىپ الادى. بالا جاسىنان كىرشىكسىز ەستيتىن قۇلاعى جاسى ەلۋدەن اسقانشا كورمەگەن ەلدىڭ مۋزىكاسىن جازا باسپاي نوتاعا تۇسىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
ءبىراق، ءومىرىن مۋزىكاعا باعىشتاعان ا.ۆ.زاتايەۆيچ ءاندى قالادا وتىرىپ تەك كەزدەيسوق كەلگەندەردەن جازىپ وتىرۋدى ءجون كورمەدى، ەلگە شىعادى، جايىقتىڭ بويىن، سىر، ەرتىس وزەندەرىن، بوكەي، قارقارالى دالالارىن ارالايدى. زاماندار بويى جابىلىپ جاتقان قازاقتىڭ ءان قازىناسىن كوتەرەدى.
قازاقتىڭ كول-كوسىر مۇراسىن جيناقتاۋدى وزىنە پارىز ساناعان جاننىڭ ءبىرى. ۇلتى باسقا بولسا دا، جەر ورتا جاسقا كەلگەنىنە قاراماستان، 1920 جىلى قيىن-قىستالاڭ كەزدەرىندە كەزدەسكەن كولىك اتاۋلىمەن، بولماسا، جاياۋ-جالپى ارالاپ، حالقىمىزدىڭ ان-كۇيلەرىن مۋزىكا بەلگىلەرىمەن (نوتامەن) حاتقا تۇسىرگەن دەرەكتەر جازىپ قالدىردى...
حالىقتىق كاسىبي انشى-كۇيشىلەرىنىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتىن، ولاردىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكتەرىنىڭ سىرىن اشىپ، وتە قۇندى ماعلۇماتتار جينادى. اقان سەرى، ءبىرجان سال، اباي، جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، قۇرمانعازى، مۇحيت، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، ت.ب. شىعارمالارىن العاش رەت زاتايەۆيچ جارىققا شىعاردى. ءسويتىپ، ۇلتتىق داستۇرلەردى ساقتاۋشىلار مەن دامىتۋشىلار جايىندا قايتالانباس دەرەكتەر جازىپ قالدىردى. ەتنوگرافتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» (1-باس.، 1925 جىلى، 2-باس.، 1963 جىلى)، «قازاقتىڭ 500 ان-كۇيى» (1931)، «پەسني رازنىح نارودوۆ» «ءار ۇلتتىڭ اندەرى» (1971)، جاريالانباعان «قازاق مۋزىكاسىنىڭ 3 تومى» دەپ اتالاتىن جيناقتارىندا قازاق حالقىنىڭ كلاسسيك. ءان، كۇيلەرىنىڭ ۇلگىلەرى مول ورىن العان. زاتايەۆيچتىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى قازاق مۋزىكاسى دۇنيە جۇزىنە تارادى، بۇكىل ەۋروپا ەلدەرىنە جەتتى، الدىڭعى قاتارلى ونەر يەلەرىنەن جوعارى باعا الدى. مۇندا قازاق مۋزىكاسىنىڭ كوپتەگەن تەوريالىق جانە تاريحي ماسەلەلەرىنىڭ بەتى اشىلدى. زاتايەۆيچتىڭ ءاربىر ان-كۇيگە بەرگەن جەكە تالداۋلارىنىڭ ءمانى زور. حالىق كومپوزيتورلارى مەن ورىنداۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىنا بەرگەن مىنەزدەمەلەرى دە ءالى ءوز باعاسىن جوعالتقان جوق. زاتايەۆيچ جيناقتارى قازاق حالقىنىڭ كاسىبي مۋزىكاسىنىڭ دامۋىنا زور ىقپال ەتت. اتالعان جيناقتارداعى ءان مەن كۇيلەر قازاقتىڭ كاسىبي مۋزىكالىق جانرلارى وپەرالىق، سيمفونيالىق، كامەرالىق شىعارمالارىندا كەڭىنەن پايدالانىلدى. وسى جيناقتارداعى ان-كۇيلەردى قازاق كومپوزيتورلارىمەن بىرگە س.س.پروكوفيەۆ، ن.يا.مياسكوۆسكي، م.م.يپپوليتوۆ-يۆانوۆ سىندى ورىس كومپوزيتورلارى دا ءوز شىعارمالارىندا پايدالاندى.
كومپوزيتور رەتىندە زاتايەۆيچ قازاق مۋزىكاسىنىڭ كەيبىر ۇلگىلەرىنە فورتەپيانو، اسپاپتى انسامبلدەرمەن قوسىلىپ ايتۋ ءۇشىن كوپتەگەن وڭدەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. زاتايەۆيچتىڭ «قازاق مۋزىكاسى» اتتى فورتەپيانولىق شىعارماسى – كاسىبي دارەجەدە جازىلعان تۋىندى. ول 1925–27 جىلدارى فورتەپيانولىق پەسالار تسيكلىن جازدى. سونىڭ ناتيجەسىندە «حالىق تاقىرىبىنا جازىلعان مينياتيۋرالارى» (1925)، «قازاقتىڭ حالىق اندەرى تاقىرىبى بويىنشا فورتەپيانوعا ارنالعان پەسالارى» (1927) جارىق كوردى. قازاق حالقىنىڭ مۋزىكا مۇراسىن ساقتاپ كەلگەن 500-گە جۋىق ونەرپازدار – مايرا شامسۋدينوۆا، امىرە قاشاۋبايەۆ، ع.ايتبايەۆ، ق.بايجانوۆ، م.بوكەيحانوۆ پەن ن.بوكەيحانوۆ، ع.مۇحيتوۆ پەن ش.مۇحيتوۆ، عىلىم قايراتكەرلەرى ءا.ءمارعۇلان، ق.ساتبايەۆ، م.بوجەيەۆ، ادەبيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، ج.شانين، ت.ب. وزدەرى بىلەتىن ءان، كۇيلەردى زاتايەۆيچكە ايتىپ، جازدىردى («ق.زاتايەۆيچتىڭ كوررەسپوندەنتتەرى»). زاتايەۆيچ قازاقتىڭ فولكلورىنىڭ جينالۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىرىپ، ودان ءارى جالعاستىرۋدا ا.جۇبانوۆ، ە.برۋسيلوۆسكي، ب.ەرزاكوۆيچ، م.تولەبايەۆ، ل.حاميدي جانە باسقالاردىڭ ەڭبەكتەرى وراسان زور.
ءسويتىپ، 1920 كوكتەمىنەن باستاپ 1923 جىلى اياعىنا دەيىن، ناعىز اش-جالاڭاش جول قيىندىقتارىنا دا قاراماي، ا.زاتايەۆيچ قازاقتىڭ 1000 ءانىن جيناپ نوتاعا تۇسىرەدى.
ونىڭ 1925 جىلى ماسكەۋدە «قازاق حالقىنىڭ 100 ءانى»، جانە 1933 جىلى «قازاقتىڭ 500 انىمەن كۇيى» اتتى ەتنوگرافيالىق جيناقتارى شىقتى.
ا. زاتايەۆيچ 1936 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا دۇنيە سالعان. ا.ۆ.زاتايەۆيچتىڭ جارقىن بەينەسى، ونىڭ قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى، ءىرى تۇلعاسى ۇلعايعان ۇستىنە ۇلعايا بەرمەك، ۇمىتىلماق ەمەس.
6alash ۇسىندى
