قازاقتىڭ وتاشىلىق (سىنىقشىلىق) ونەرى الەمدە سيرەك كەزىگەتىن عاجاپ ونەر. قىتايدىڭ التاي ايماعى بۋرىلتوعاي اۋدانىندا تۇراتىن ءماۋلىشارىپ قاپا ۇلى – وسى ونەرمەن مىقتاپ اينالىسقان ەمشى. تومەندە سول ەمشىنىڭ «قازاق ەمشىلىگى» دەگەن كىتابىنان سىنىقشىلىق تۋرالى جازبالارىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك.
سىنىقشىلىق – قازاق ەمشىلىگىندە توتەنشە دامىعان. ول قاراپايىم، وڭاي ءارى تەز جازاتىن، ءتان ازابىن تارتقىزبايتىن عىلىمي جۇيەسى كۇشتى، ۇزاق ۋاقىت سىننان ءوتىپ، تۇراقتانعان عىلىم ەسەپتەلەدى.
وتاشىلىق (سىنىقشىلىق) كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ ىستەيتىن جۇمىس. وتاشىلىقتا سۇيەك تاڭۋ، بۋىن سالۋ قاتارلى جۇمىستار عىلىمي، جۇيەلى، باسقىشتى تۇردە جۇرگىزىلەدى.
قول-اياق (ۇزىن سۇيەك) سىنىعىن تاڭۋ نەمەسە شىققان بۋىندى ورنىنا سالۋدىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى – تارتۋ. تارتۋدا ونىڭ باعىتى تۋرا بولۋى، باياۋ تارتۋدان بىرتىندەپ قاتتى تارتۋ، سىنىق نەمەسە شىققان بۋىن ارالىعىن ءمالىم مولشەردە سوزىپ بارىپ، قويا بەرىپ ورنىنا ءتۇسىرۋ باستى ورىندا تۇرادى. مۇندا ەتتىڭ قىستىرىلۋى بولمايدى.
ءماۋلىشارىپ قاپا ۇلىنىڭ جەكە مۇراعاتىنان
سىنىق نەمەسە بۋىن ورنىنا ءتۇستى دەپ مەجەلەگەندە ونى ەكىنشى جاعىمەن سالىستىرۋ كەرەك. مىسالى، وڭ قول سىنعان بولسا، سول قولمەن سالىستىرىپ بارىپ تاڭۋ كەرەك. تاڭۋ بارىسىندا سىنعان ورىنعا قاراي اعاشتى لايىقتى جۇقالاپ شاۋىپ، قالىپ جاساعان ءجون. سىنىققا كەلەتىن جاعىنا ماقتا نەمەسە تۇيە ءجۇنىن تەگىس ەكى جاق ۇشىنا اسىرا قويىپ، سىرتىن جۇقا شۇپەرەكپەن وراپ قويادى.
سىنىقتى سالعان سوڭ قارا شاي، تۇزبەن تولىق سىلاپ، بوستاۋ ەتىپ وراپ بارىپ، سىرتىنان سۇيەمەلدەۋ ماقساتىندا جاڭاعى اعاش قالىپتارمەن تاڭامىز. مۇندا 5-6 پارشا اعاش قالىپ دايىندالادى. ۇزىن-قىسقالىعى لايىقتى بولۋى، وتاشى ءوزى جوندەۋى نەمەسە شەبەر ادامدارعا جاساتۋى كەرەك.
بۋىندى سالۋدا بۋىندى ورنىنا قاراي تارتىپ بارىپ، باعىتىنا قاراي ءيىپ، ارەكەت مولشەرىن بايقاۋ كەرەك. مىسالى، شىنتاق بۋىنىن سالعاندا، تارتىپ ورنىنا تۇسكەن سوڭ ىشكە قاراي ءيىپ، ارەكەتىن بايقاۋ ءارى ەكىنشى شىنتاق بۋىنىمەن سالىستىرۋ كەرەك.
پارشالانىپ سىنعان سۇيەكتى سالعاندا قان توقتاتۋمەن بىرگە وتە ۇساق سۇيەكتەردى الىپ تاستاپ، جاراقاتتانعان ورىندى اشىق قويىپ، انجى وتكىزىپ تاڭۋ كەرەك. سونداي-اق تارتۋدى، ىسقىلاۋدى لايىقتى قولدانۋ ارقىلى سىنعان سۇيەك پەن ەتتىڭ بۇزىلۋىن الدىن الاتىن قوسىمشا ەمدەۋ جولىمەن ۇشتاستىرا ءبىلۋ كەرەك.
باس سۇيەكتىڭ سىنۋىن ادەتتە كوپ كەزىكتىرمەيمىز. كەيدە باستىڭ جىگى اشىلۋى سياقتى جاعدايلار بايقالسا، باس تەرىنى سىرتقا قاراي تارتىپ بارىپ، اشىلعان جىكتى جاقىنداتىپ نەمەسە تيگىزىپ بارىپ، وراپ تاڭادى. تاڭعاندا وتە قاتتى بايلاماۋ ءارى وتە قالىڭ تاڭىپ، قومىتتاماۋ كەرەك.
مويىن بۋىنىن سالعاندا، شۇعىل تارتپاۋ، كوپ ۋقالاپ سارىسۋىن تاراتىپ، كوبىرەك سورماقتا تارتۋ ارقىلى باياۋ سوزىپ-تارتىپ، بىرتىندەپ ورنىنا ءتۇسىرۋ ءتيىس. شىققان مويىندى قاتتى ۇرىپ تۇسىرمەۋ، ءتىپتى قاتتى باسپاي، ءوز جولى بويىنشا باياۋ، بىرتىندەپ تارتۋ كەرەك. تارتۋ باعىتى جالعاستى بولۋى، باياۋدان كۇشتىرەك بولىپ، بوساتىپ الماۋ كەرەك.
قىسقاسى، كوپ ۋقالاپ، باياۋ تارتىپ، بىرتىندەپ سوزىپ، تارتۋ رەتتىلىگى تۋرا بولۋداي زاڭدىلىقتاردى دۇرىس يگەرگەن ءجون. مۇندا جۇلىن ىركىلۋدەي قاتەرلى زارداپتار تۋاتىنىن ءبىلۋىمىز كەرەك. بۋىن ورنىنا تۇسكەننەن كەيىن سورماقتا تارتىپ، جىلى وراپ قويۋ كەرەك.
ومىرتقالاردىڭ (ارقا، بەل ومىرتقالارى) سىنۋىن نەمەسە ورنىنان تايۋىن تاڭۋدى سول جەردىڭ ءوز تۇسىنان سالۋ نەمەسە تاڭۋ كەرەك. باس نەمەسە اياقتان تارتۋعا مۇلدە بولمايدى. بۇلاي تارتۋ – جۇلىننىڭ سوزىلۋىنا اكەلىپ سوعادى. مۇنداي جاعدايدا ناۋقاس ادامنىڭ ومىرىنە ءقاۋىپ تونەدى.
سىنعان سۇيەك تاڭىلعان سوڭ مەرتىككەن ادامدى قوزعالتپاي، جۇقا سالىنعان ءتۇزۋ تاقتاي توسەككە شالقادان جاتقىزۋ كەرەك. 10-14 كۇن مولشەرىندە اۋناتىپ تۇرۋعا، باسقا قىرىنان جاتقىزۋعا بولادى.
قابىرعا سۇيەكتەر سىنعاندا ونى تارتپاۋ كەرەك. تەك قۇمىرا نەمەسە تورسىقتى بىرنەشە رەت كۇشپەن ۇرلەتىپ، مولشەرلى ورنىنا بارعاندا جالپاق بىلعارىمەن جەلىمدەپ تاستاعان ءجون.
ۇرشىق بۋىنى شىعۋ كوبىنەسە سىرتقا قاراي بولادى. ونى سالعاندا سوزىپ تارتۋ مەن قولمەن باسىپ ءتۇسىرۋدى ءوزارا ۇشتاستىرعان ءجون. بۋىنى شىققان نەمەسە سىنعان جامباس سۇيەك بولسا، جامباسقا تۋرالانعان اعاش قالىپ جاسالۋمەن بىرگە، بەل جانە شاپ جاعىنا كەلەتىن ولشەمدى قالىپ جاساپ، جامباستىڭ قوزعالماي تۇرۋىنا مۇمكىندىك ەتكەندە عانا بۋىن تايۋ مەنەسە سىنىقتى اقاۋسىز جازۋعا بولاتىنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.
يىق بۋىنىن سالعاندا ءسوزسىز ورنىنا تۋرا سالۋمەن قاتار جاقسى بولۋى، تاڭعاندا قولتىقتان كوتەرە تاڭىپ، يىقتىڭ ادەتەگى بۋىن شىعۋىن سالۋمەن بىرگە اسۋ ۋاقىتى 30 كۇنەن كەم بولماۋى كەرەك. ويتپەگەندە وينامالى بولىپ كەتەدى. بۇعان اسا ءمان بەرۋ كەرەك.
بۇعانا بۋىنىنىڭ شىعۋى نەمەسە سىنۋى بولسىن، تەك ورنىنا ءتۇسىرىپ، سۇيەمەلدەپ قويسا بولدى، وزدىگىنەن جازىلىپ كەتەدى.
شىنتاق بۋىن شىعۋ نەمەسە سىنۋىن وتە كوڭىل قويىپ، ورنىنا سالۋ جانە تاڭۋ كەرەك. العاشىندا تۇزۋلەپ تاڭۋ، 5-7 كۇننەن كەيىن ىشىنە قاراي ءيىپ تاڭۋ كەرەك. وسىلاي بىرنەشە رەت قايتالاۋ ءتيىس. ويىتپەگەندە قول ءتۇزۋ بولىپ نەمەسە ءيىلىپ قالادى. مەرتىككەن ادام جازىلعان سوڭ ءتۇزۋ ۇستاۋ نەمەسە ءيىۋ ارەكەتىن كوبىرەك ىستەگەن ءجون، بۇعان مۇلدە سەلقوس قاراۋعا بولمايدى.
الاقان، تابان بۋىندارىنىڭ شىعۋى نەمەسە باقايشىقتاردىڭ سىنۋى بولسىن، بارلىعىندا ورنىنا تۇسىرگەن سوڭ، تاڭاتىن اعاش قالىپتى قول بولسا قولدىڭ سىرتىنا، تابان بولسا، تاباننىڭ استىنا كەلتىرۋ كەرەك ءارى تاڭۋ ۋاقىتى ۇزاعىراق بولعانى ءجون. ادەتتە قول بارماقتارى، اياق باقايشىقتارى مەرتىگۋى كوبىرەك كەزدەسەدى، بۇلاردىڭ سۇيەگىنىڭ جەتىلۋى وتە باياۋ بولادى. ۇزىن سۇيەكتەرگە (جىلىككە) بۇل ۇقسامايدى. ادەتتە 6 اي مولشەرىندە تولىق قالپىنا كەلىپ بولادى.
جاق سۇيەكتەرىنىڭ سىنۋى ورنىنا كەلتىرىلگەن سوڭ، سىرتىن قالىپپەن تاڭىپ، ءىشىن توت باسپايتىن سىم تەمىرلەرمەن استىڭعى، ۇستىڭگى تىستەردەن ماتاپ، تۋرالاپ بايلاپ تاستاۋ، تاماق بەرگەندە قۋاتتى تاعامداردى سۇيىق قىلىپ ىشكىزگەن ءجون. بۇعان كەم دەگەندە 40 كۇن ۋاقىت كەتەدى. ادەتتە بالالاردىڭ سۇيەگى تەز جەتىلىپ، 2 اپتا اينالاسىندا سۇيەك ىلىنەدى، ءبىر ايدا جازىلادى. جاستار مەن ورتا جاستاعىلاردىڭ سۇيەگى 40 كۇندە ءىلىنىپ، 100 كۇندە قالپىنا كەلەدى. قارتتاردىڭ سۇيەگى مورت بولعاندىقتان، 100 كۇننەن 120 كۇنگە دەيىنگى ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى.
دايىنداعان: ۇلاربەك دالەي ۇلى
