«قازاقتا بي بولماعان» دەپ كىم ايتتى؟ كەڭەستىك وكتەم ساياسات ساناعا ءسىڭدىرىپ تاستاعان وسى ءبىر تۇرپايى تۇسىنىكتى العاشقى بوپ بۇزعانداردىڭ ءبىرى – شۇعىلا ساپارعاليقىزى-تۇعىن.
قازاقتىڭ باسىنان نە ءوتىپ، نە كەتپەدى. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلدىك. تاعدىر تالكەگىمەن جۇڭگو استى قانشاما قازاق. تاۋەلسىزدىك كوزىمىزدى اشتى. جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەدىك. ارعى جاعى اق پاتشادان، بەرگى جاعى قىزىل يمپەريادان قىساستىق كورگەن مىڭداعان قانداسىمىز تاريحي وتانىنا ورالۋعا مۇمكىندىك الدى…
ءجا، اڭگىمە اۋانىنان اۋىتقىمايىق. شۇعىلا 1971 جىلى جۇڭگو جەرىندە دۇنيە ەسىگىن اشتى. ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسى شۇعىلانىڭ تۋعان جەرى.
اكەسى دە، شەشەسى دە وقىعان ادامدار. ءومىر بويى ۇستازدىق ەتكەن. بالا جاسىنان بەرى شۇعىلا ونەرگە جاقىن بولدى.
بەسىنشى سىنىپقا اياق باسقاندا شۇعىلا گازەت بەتىنەن «بەيجىڭ قالاسىنداعى حورەگرافيالىق مەكتەپ وقۋشىلار قابىلدايدى» دەگەن حابارلامانى كوزى شالادى. قاتىسۋعا، باعىن سىناۋعا بەل بايلايدى.
قارشاداي كەزىنەن ەلدىڭ الدىندا ءان ايتىپ، بي بيلەپ، ولەڭ وقىپ، ودان قالدى ءتۇرلى اكروباتيكالىق ونەر كورسەتىپ جۇرگەندىكتەن 12 ۇمىتكەردىڭ اراسىنان وزىق شىعادى. وقۋعا قابىلدانادى. وسىلايشا شاعىن عانا قۇلجادان الىپ قالا بەيجىڭگە جول تارتادى.
ءبيشى قىزىمىز 1985 – 1988 جج. ىلە ونەر مەكتەبىنىڭ بي كاسىبىندە وقىپ، ۇزدىك ناتيجەمەن بىتىرگەننەن كەيىن ىلە ايماقتىق ءان-بي انسامبلىنە قابىلدانعان ەكەن.
ونەردە ادالدىق كەرەك. 1989 – 1990 جج. شىڭجاڭ ارتىستىك ونەر ينستيتۋتىنىڭ بي فاكۋلتەتىندە ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، كەيىن اسكەرگە الىنىپ، 1990 ج. شىڭجاڭ قارۋلى ساقشى ءبولىمى اتىنان بۇكىل جۇڭگو قارۋلى ساقشىسى ءبولىمىنىڭ مەملەكەتتىك بي جارىسىنا قاتىسىپ، 2-دارەجەلى سىيلىق الادى، سونىمەن بىرگە 3-دارەجەلى اسكەري ەڭبەك مەدالىنىڭ يەگەرى بولادى.
ول 1991 ج. پەكيندە جۇڭگو قارۋلى ساقشى ءبولىمى ءان-بي انسامبلىنە قابىلدانىپ، سول تۇستا كورەيا، يتاليا مەملەكەتتەرى مەن گونكونگ اۋداندارىندا ونەر كورسەتەدى.
ول تۇستارى ەندى عانا تاۋەلسىزدىك الىپ، ەتەك-جەڭىن جاڭا جيناپ جاتقان قازاق تالانتتى قىزىن ءالى تانىمايتىن ەدى. اۋمالى-توكپەلى 90-شى جىلداردىڭ باسىندا شۇعىلا قىتايداعى ەڭ ۇزدىك ونەر وشاقتارىنىڭ ءبىرى – جۇڭگو ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىق ءبيى فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الىپ جاتقان جانە سول تۇستارى وعان جۇڭگو مەملەكەتتىك حالىق بيلەرى ۇلتتىق ءانسامبلىنەن شاقىرتۋ تۇسەدى.
ۇلتتىق داستۇرلەرىمەن قايتا قاۋىشقان قازاق حالقى كۇللى رەسپۋبليكا كولەمىندە ناۋرىز مەرەكەسىن تويلايدى. ءدال وسى جىلى دارىندى ءبيشى تۋعان ەلىنە العاش رەت تابان تىرەپ، تۋعان حالقىنىڭ الدىندا بار ونەرىن ورتاعا سالادى. سول جولى ايگىلى ءانشى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ باسقاراتىن «جازيرا» انسامبلىمەن بىرگە ورتالىق كونسەرت زالىندا شاعىن شىعارماشىلىق كەشىن وتكىزەدى. كەيىننەن «تاماشا» ويىن-ساۋىق وتاۋىندا، جامبىل اتامىزدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا ونەرىن كورسەتەدى.
وسى از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە شۇعىلا حالقىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ ۇلگەرەدى. ەلدەگى مادەنيەت پەن ونەر قايراتكەرلەرى شۇعىلاداي قىزىمىزدى قازاقستانعا الدىرۋىمىز كەرەك، ول وتاندىق بي ونەرىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسارىنا سەنىمدىمىز» دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.
مىنە، وسىلايشا كوپتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، از عانا ۋاقىت ارالىعىندا كۇللى قازاقستانعا تانىلىپ ۇلگەرگەن ءبيشى قىزىمىز 2000 جىلى ەلباسىنىڭ: «ونەرلى قانداستارىمىز قازاقستانعا دا كەرەك!» – دەگەن ۇندەۋىنەن كەيىن قازاقستان ەلشىلىگى تاراپىنان بىرنەشە شاقىرتۋ الىپ اتامەكەنىنەن ورالادى.
بۇل تۋرالى ءبيشىنىڭ ءوزى بىلاي دەپ ەسكە الادى:
– ءالى ەسىمدە، 1996 جىلى «دوستىق» قوعامىنىڭ شاقىرۋىمەن الماتىعا كەلىپ، ونەرىمدى كورسەتتىم. اتاجۇرتىممەن تۇڭعىش ديدارلاسقانىم سول كەزدە ەدى. بۇدان كەيىن دە استانا تويىنا ارنايى شاقىرۋمەن كەلىپ، ەلوردا تورىندە بي بيلەگەنىم ەسىمنەن كەتپەيدى. ال 2000 جىلدىڭ كۇزى مەنىڭ ءومىرىم ءۇشىن ەرەكشە. سەبەبى ەلباسىنىڭ شاقىرۋىمەن اتا-بابامنىڭ كىندىك قانى تامعان اتاجۇرتىما ورالدىم. «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن دانا ءسوز بار. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن سىرتتا ءجۇرىپ تۇسىنەدى ەكەنسىڭ. ەلگە ورالعاننان كەيىن ماعان ەرەكشە قامقورلىق كورسەتكەندەر از بولمادى. ولارعا شەكسىز ريزامىن. ەلباسىنىڭ ءوزى ونەرىمدى باعالاپ، ۇلكەن سەنىم بىلدىرگەنى مەن ءۇشىن زور باقىت دەپ بىلەمىن. قىتايدا اتاعىم شىعىپ تۇرسا دا، اتاجۇرتىمنىڭ ورنى بولەك…
بۇل شۇعىلانىڭ ءوز تاڭداۋى ەدى. تۋعان جەرىنە ورالۋدان، تۋعان حالقىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋدەن ارتىق باقىت بار ما؟
ءوز ونەرىمەن تاريحي وتانىن سۋسىنداتۋ ماقساتىندا ەلگە ورالعان ول كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ بالەتمەيستەرى، «ۇلان» پرەزيدەنتتىك وركەسترىنىڭ ءبيشىسى اتانادى.
بۇل كەز شۇعىلانىڭ تاسى ورگە دومالاعان، ونەرى بارىنشا باعالانىپ، ەل كولەمىندە لايىقتى باعاسىن العان كەزەڭ بولاتىن. تالانتتى ءبيشىنىڭ تىنىسىن اشۋ ءۇشىن استانادا ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنان رەكتور م. جولداسبەكوۆتىڭ قولداۋىمەن ۇلكەن بي زالى مەن ەكى كابينەت بەرىلىپ، «شۇعىلا» حورەوگرافيالىق مەكتەبىن اشادى.
مىنە، وسى ارادا ىلگەرىدەگى ساۋالعا قايتا ورالامىز. «قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبيى جوق، قازاقتا «قاماجايدان» باسقا بي بولماعان» دەيتىندەردىڭ اۋزىنا شۇعىلا ساپارعالي قىزى قۇم قۇيعان ەدى.
«انىعىندا، بۇلاي دەيتىندەر اداسىپ ءجۇر. بىلە بىلگەنگە، قازاق ءبيىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى كوپ. قازاقتىڭ ءبيى قازاقتىڭ ۇلتتىق ءسالت-داستۇرى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن تۋىنداعان. ومىردەن العان اسەرىڭىزدەن، كۇيىنىش-سۇيىنىشىڭىزدەن ءان نەمەسە ولەڭ-جىر تۋماي ما؟! ءبىزدىڭ بيءىمىز دە سول سياقتى. ءبىراق بۇنداعى ىشكى سەزىمدەردى بەينەلەۋ قۇرالى – قيمىل-قوزعالىس. ارينە، ويدى تىلمەن ەمەس، قيمىلمەن جەتكىزۋ – قيىن نارسە. مىسالعا، وزبەك ءبيى دەگەندە، يىق قوزعالىستارىنان-اق ءبىز ولاردى بىردەن اجىراتامىز. سول سياقتى ءۇندى ءبيى بولسا، ونى دا بىردەن تانيمىز.
مىنە، سونداي ۇلتتىق ناقىشتى بەينەلەيتىن، باسقا ۇلتتارعا ءوزىن تانىستىراتىن بي ەلەمەنتتەرى بىزدە دە بار.
زامان اعىمىنا قاراي ءبىز ۇلتتىق بەينەنى ساقتاي وتىرىپ، قازاق ءبيىن ودان ءارى دامىتۋىمىز كەرەك. مىسالعا، مەن ءبىلىم العان وقۋ ورداسىندا بارلىق ۇلتتاردىڭ ءبيىن ۇيرەتتى. بۇندا ءبىر حالىقتىڭ ءبيىن ۇيرەتپەس بۇرىن سول ەلدىڭ تاريحى، ءسالت-داستۇرى، تابيعاتى، وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن فيلوسوفياسى وقىتىلادى. سول حالىقتىڭ بولمىسىن ۇققاننان كەيىن ونىڭ ءبيىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس»، – دەيدى ول.
شۇعىلا «قاراجورعا» موڭعولدىڭ ءبيى دەيتىندەرگە مۇلدە قارسى.
«بۇل پىكىرگە 100 پايىز قارسىمىن. ءبىز كوشپەلى ەل بولىپ سانالاتىندىقتان، قازاق پەن موڭعول بولسىن، ءسالت-داستۇرىمىز بەن مادەنيەتىمىزدە جاقىندىق، ۇقساستىق بولۋى زاڭدىلىق. بارلىعىمىز بىردەي ات ۇستىندە وسكەن حالىقپىز. سوندىقتان «قارا جورعاداعى» ات ۇستىندە شاۋىپ بارا جاتقانداي كورىنەتىن يىقتىڭ قوزعالىسى بارشامىزعا تانىس. ءبىراق بۇل بي ءار ۇلتتىڭ وزىندىك ەلەمەنتتەرىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءوز تاجىريبەمنەن ايتار بولسام، ءار حالىقتىڭ بيدەگى قيمىل-قوزعالىسى سول ۇلتتىڭ تاريحىنا بايلانىستى تۋىندايدى. ايتىپ وتىرعان جۇيرىك ات بارىمىزگە اتكولىك ەسەبىندە تانىس بولعاندىقتان، موڭعولدار ونى وزدەرىنىڭ ناقىشىنا سالىپ بيلەپ ءجۇر. ءتىپتى قىرعىزدىڭ ءوزى «قارا جورعانى» بيلەۋ ارقىلى گيننەسستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنگەلى وتىر. وسىعان ەندى نە دەيسىز؟»، – دەگەن ەدى ءبىر جولى شۇعىلا.
قازىرگى كۇنى ونىڭ جەكە ورىنداۋىندا 100-گە جۋىق ءبيى بار. سونىڭ ىشىندە 30-دان استامى قازاقتىڭ ءبيى. اتاپ ايتار بولساق – «شىنى»، «ۇكىلى ارۋ»، «بورتە»، «توتى قۇس» — «تاۋىس»، «اي نۇرى»، ءتول تۋىندىسى – «شۇعىلا نازى»، «قىتايدىڭ لەنتا ءبيى»، «كۇن استىنداعى كۇنەكەي قىز» سياقتى بيلەر ۇلتتىق بي ونەرىمىزدى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرگەن تۋىندىلارعا اينالدى.
«قازاقتا بي بولماعان» دەۋشىلەرگە تاعى ءبىر رەت جاۋاپ قاتالىق. ولار شۇعىلانى ورىنداۋىندا «بورتە» ءبيىن تاماشالادى ما ەكەن؟ انىعىندا، شۇعىلانى ساحناعا الىپ شىققان دا وسى بي ەدى عوي.
بۇل بيگە ارنالعان بەينەبايان بەكبولات تىلەۋحاننىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن تۇسىرىلگەن. الماتى وبلىسىنداعى ايگىلى «ءۇش قوڭىر» جايلاۋىندا تۇسىرىلگەن بۇل بەينەباياندا وزىندىك تاريحي نەگىزى بار. وقيعا جەلىسى بويىنشا قوس جاس عاشىق شىڭعىس حان اۋلىنان قاشىپ شىعادى، الايدا قاشىپ كەتە المايدى. ولاردى قۋعىنشىلار قۋىپ جەتەدى، حان جاس قىز بەن جىگىتتى ءولىم جازاسىنا كەسەدى. بەينەبايان سەنارييى بويىنشا سول كەزدە بورتە ءوزىنىڭ ءبيىن بيلەي جونەلەدى. شىڭعىس حانعا ەرىكسىز جاستىق شاعى مەن بورتە ەكەۋىنىڭ ماحابباتى ەسىنە تۇسەدى. سوڭىندا حان جاستارعا كەشىرىم جاسايدى…
قازاقتىڭ ءبيى شەتەلدى تامساندىردى
قازاقتىڭ ءبيى – قازاقتىڭ ءتول ونەرى. اينالىپ كەلگەندە، ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلۋى ءتيىس اسىل قازىنا. وسى ونەردى ناسيحاتتاۋدى، ونى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭءدىرۋ شۇعىلا ساپارعالي قىزى ءوزىنىڭ ەڭ باستى ءبىرى دەپ ەسەپتەيدى.
وسى ورايداعى ءبيشىنىڭ ءوز پىكىرىن مىسالعا كەلتىرسەك:
«جات ەلدىڭ ارزانقول ءانى دە، ءبيى دە زورلىق-زومبىلىقتى، كورگەنسىزدىكتى ناسيحاتتاۋ ارقىلى جاستارىمىزدىڭ ساناسىنىڭ جابايىلانۋىنا، ۇلتتىق ءتۇپ-تامىرىمىزدى جيدىتۋگە باعىتتالعان. ۇلتتىق رۋحى جوق جاستاردىڭ وتانشىلدىق سەزىمى دە جويىلادى. بىزگە شەتەلدىكتەردىڭ اكەلىپ جۇرگەنى ولاردىڭ ەڭ ازعان-توزعان دۇنيەلەرى.
مەن ونەر ساپارىمەن تالاي شەتەلدە بولدىم. سوندا كوپتەگەن ەلدەردەگى جاستاردىڭ ءوز ۇلتتىق مۋزىكالارىنا دەگەن ىنتالارى، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن ماقتان تۇتاتىندىقتارى تاڭقالدىرعان. يسپانيا ەلىنىڭ شاقىرۋىمەن مادريد قالاسىندا بولدىم. يسپاندىقتار وزدەرىن بي جونىنەن الەمدەگى ەڭ الدىڭعى قاتارداعى ەلمىز دەپ ەسەپتەيدى. مەنىڭ ءبيىم جايىندا ەستىپ، «قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبيى بىزدەن اسىپ كەتۋى مۇمكىن بە» دەگەن ويدا بولعان بولۋلارى كەرەك. شىنىندا دا مەن بيلەگەن قازاقتىڭ ءبيى ولاردى تامساندىرىپ تاستادى. ولار سول جاقتا مەنىڭ شىعارماشىلىق كونسەرتتەرىمدى ۇيىمداستىرۋعا ىنتالى ەكەندىكتەرىن جەتكىزدى، بي ونەرى جاعىنان ۇنەمى تاجىريبە الماسىپ تۇرۋعا ۇسىنىس جاسادى».
«مەن ونەردى ءوزىمنىڭ ءومىرىم دەپ ءبىلدىم. ومىرىمدەگى ءتۇرلى قيىنشىلىقتار مەنىڭ ونەرگە ماحابباتىمدى بوساڭسىتا العان جوق، كەرىسىنشە، قاسقايىپ قارسى تۇرۋعا ۇمتىلدىم. قايدا جۇرسەم دە قيمىل مەن جاراسىمدىلىق ىزدەيمىن.
كۇللى دۇنيە ءريتمدى، رەتتى، مۋزىكاعا تولى قوزعالىستاردان قۇرالاتىنىنا يمانداي سەنەمىن»
– دەءيتىن شۇعىلا ءقازىر ءوزىنىڭ جەكە ونەر ورداسىن اشىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەپ ءجۇر. ونەرتانۋشىلار شۇعىلا قازاق ءبيىنىڭ جاڭا بەدەرىن قالىپتاستىردى دەپ باعالايدى. ونىڭ بي الەمىندەگى ورنى مەن ۇلەسى ولشەۋسىز دەيتىندەردىڭ قاراسى مول. ول تۋرالى بىرنەشە دەرەكتى فيلم تۇسىرىلگەن.
شۇعىلا اشقان بي مەكتەبى قازىرگى تاڭدا قازاقتىڭ بي ونەرىن ورگە سۇيرەۋگە ۇلكەن ۇلەس قوسۋدا. ول تاربيەلەپ جاتقان جاس بۋىن ەرتەڭگى كۇنى الەم ساحناسىنان كورىنەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
شۇعىلا ساپارعالي قىزى – 1971 جىلى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بەسىنشى سىنىپتا بەيجىڭ قالاسىنا حورەوگرافيالىق مەكتەپكە قابىلدانادى.
ول 1991 جىلى بەيجىڭدە جۇڭگو قارۋلى ساقشى ءبولىمى ءان-بي انسامبلىنە قابىلدانىپ، كورەيا، يتاليا مەملەكەتتەرى مەن گونكونگ اۋداندارىندا ونەر كورسەتەدى. 1992 – 1995 جىلدارى جۇڭگو ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىق ءبيى فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الادى. 2000 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ «ونەرلى قانداستارىمىز قازاقستانعا دا كەرەك!» – دەگەنىنەن كەيىن ەلگە ورالىپ، كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ بالەتمەيستەرى، «ۇلان» پرەزيدەنتتىك وركەسترىنىڭ ءبيشىسى اتانادى.
6alash ۇسىندى
