التى الاشقا سءۇءيىنشى سۇراپ، شارتاراپقا شاتتانا حابارلايتىن قازىنالى ولجاعا وتاندىق عىلىم قول جەتكىزدى. تءۇركى بابالار V عاسىردا قولىنا ۇستاپ كءۇي تولعاعان ابىز دومبىرا التاي تاۋىنىڭ ءبىر سىرلى ءۇڭگىرىنەن تابىلدى! قازاق ساز اسپابىنىڭ بىرەگەيى قۇدىرەتتى قارا دومبىرا ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ – V عاسىرىندا جاسالعان تءولتۋما بەينەسىمەن، مىنە، ءبىزدىڭ قولىمىزعا تءۇءسىپ وتىر.
بۇل – ءقازىرگى مالىمەت بويىنشا الەمدەگى شەرتپە ساز اسپابىنىڭ ەڭ كونەسى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىنە تاراعان ىسىپ وينالاتىن ساز اسپابى قوبىزدىڭ ءوزىن ب.ز. ح عاسىردان بەرى قولدانىستا بولعان دەگەن تۇجىرىم ايتىلادى. سوندىقتان دا قوبىزدى ىسپا اسپاپتاردىڭ اتاسى دەپ اتايدى. ال، شەرتپە اسپاپتاردىڭ ەڭ كونەسى جانە اتاسى ابىز دومبىرا ەكەندىگى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەنىپ وتىر دەۋگە نەگىز بار. ەۋرازيانىڭ قوس قۇرلىعىندا دومبىرا اسپابى مول تاراعانىن كورسەتەتىن تىلدىك دەرەك جەتكىلىكتى. تۇركى تەكتەس قازاقتا – دومبىرا، قاراقالپاق، نوعايدا – دومبىرا، تۋۆادا – دامبىرا، قىرعىزدا – دۇڭگىر، تۇركىمەندە – تامدىرا، وزبەكتە – تامبۋر، ورىستا – دومرا، اۋعاندا – دامبۋرا، يراكتا – تۋنبۋر، مونعول تەكتەس حالىقتاردا – دومبىر، بۋرياتتاردا – دومبىر، قالماقتاردا – دۇڭگىرما. بۇل اتاۋلاردىڭ وسىلاي قالىپتاسۋى – دومبىرا اسپابى ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ ورتاسىنا قانشالىقتى دارەجەدە تانىمال ەكەندىگىن كورسەتەدى.
"اتادومبىرا"
كونە دومبىرانىڭ تابىلعان ورنى – مونعول التاي جوتاسىنىڭ ءبىر سىلەمى جارعالانت-قايىرقان تاۋى. وسى تاۋدىڭ «ءومنوحون امان» (الدىڭعى ساي) دەگەن جەرگە ورىنالاسقان نۇحەن-حاد (ۇڭگىر تاس) دەگەن ۇڭگىردەن تابىلعان.
كونە دومبىرانىڭ تابىلعان ورنى.
2008 جىلى وسى جەردىڭ تۇرعىنى ن.داندار دەگەن شوپان العاش ۇڭگىرگە تاپ بولىپ، ونىڭ ىشىندە موينى قيسىق ساز اسپابى بار ەكەنىن اۋل مەكتەبىنىڭ ۇستازى چ.ەنحتور دەگەن ازاماتقا حابارلايدى. چ.ەنحتور ءمۇعالىم ۋلان-باتىر قالاسىندا ورىنالاسقان مونعوليا رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا اقپارات جەتكىزىپ، ارحەولوگتاردى شاقىرتادى.
س.ءتوربات باستاعان ارحەولوگتار توبى 2008 جىلى 25 ماۋسىمدا چ.ەنحتورگە كەلىپ ۇڭگىرتاستاعى ۇڭگىرگە بارىپ قازبا جۇمىسىن جۇرگىزەدى.
ۇڭگىرتاس ۇڭگىرى (GPS) № 47º37’433» ەندىكتە، ە 92º27’273» بويلىقتا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 1866 م بيىكتىكتە ورىنالاسقان.
ۇڭگىردىڭ اۋزى تىك ورىنالاسقان. كىرەتىن ادام تۋرا تومەنگە قاراي سىرعيدى. ۇڭگىردىڭ اۋزى 86×60 سم. تىكشە ۇڭگىردىڭ ەدەنىنەن سىرتقى ەرنەۋىنە دەيىنگى ولشەمى 95 سم. ۇڭگىر ءىشى جالعىز ءدالىز. ىشكى ولشەمى 130×280 سم. ۇڭگىردىڭ دالىزگە كىرەتىن سول جاق بوساعاسىنا ازداعان تاس ۇيىلگەن. بۇل جەردىڭ قيعاشتىعىنا بايلانىستى سىرتتان سىرعىپ تۇسكەن تاستار.
ارحەولوگيالىق قازبا. ارحەولوگتار بارىپ كورگەن كەزدە ۇڭگىردىڭ ىشىندەگى جەر توپىراقتى العاش رەت وسى ۇڭگىردى تاپقان ن.داندار قازىپ سىرتقى بەتىنىڭ العاشقى بەينەسىنە وزگەرىس ەنگىزگەن. جالپاقتىعى 35 سم، تەرەڭدىگى 15 سم جەردى قازىپ كورگەن. توپىراقتارىن ۇڭگىردىڭ اۋىز جاعىنا قاراي ۇيگەن. ۇڭگىردىڭ شىعىس جاق قابىرعا تۇسىندا ەكى ۇزەڭگى مەن ەردىڭ قاپتالى انىق كورىنىپ جاتقان ەكەن. ال قابىرعاعا سۇيەۋلى تۇرعان ساز اسپابىن ن.داندار چ.ەنحتورگە اپارىپ بەرگەن. ەردىڭ استىڭعى جاعىنان قورامساق وعىمەن تابىلعان. قازبا جۇمىستىڭ ناتيجەسىندە باس سۇيەگى ءبۇتىن ادامنىڭ قاڭقاسى 1 دانا، 20 دانا ساداقتىڭ تەمىر وعى، وقتىڭ اعاش سابتارى، جالپاق قاستى قازاقى ەر، تۇرىك ۇزەڭگى (2 دانا) تابىلعان.
مونعوليا رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتى ۇڭگىردەن تابىلعان ادام قاڭقاسىنا انتروپولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ادام قاڭقاسىنىڭ پالەوانتروپولوگيالىق اناليز كورسەتكىشى تومەندەگىدەي. وندا: باس سۇيەك جاقسى ساقتالعان. باستىڭ سول جاق ەڭبەگى بۇرىن جارالانىپ، كەيىن تولىق ساقايعان بەلگىسى قالعان. باس سۇيەكتەگى تىرتىق تۋ باستا قانداي ءبىر ۇشكىر ۇشتى قارۋمەن ۇرعىزعاننان پايدا بولعان سياقتى. وقتىڭ ورنى ەمەس. تىرتىق مولشەرى 3،6×2،0 سم. باس سۇيەكتىڭ توبەسى مەن ماڭدايىندا باس تەرىسىنىڭ قۇيقاسى ساقتالعان. ادام قاڭقاسىنىڭ ەپيفازى مەن باس سۇيەكتىڭ جىكتەرى، ءتىستىڭ جالپى سيپاتىنا قاراعاندا 20-25 جاستاعى جاس جىگىت دەگەن قورىتىندى جاسالعان. بويىنىڭ بيىكتىگى 166،7 سم، ەركەك ادام.
ۇڭگىردەن تابىلعان كونە دومبىرا
دومبىرا. بۇل ۇڭگىردەن تابىلعان ارحەولوگيالىق ولجالاردىڭ ىشىندەگى ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعان دۇنيە – ساز اسپابى.
وسى ساز اسپابى تۋرالى وتكەن 2008 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 8 گازەتىنە ءبىزدىڭ ماقالامىز جاريالانعان.
2008 جىلعى مونعولياعا جاساعان ەكسپەديسيا كەزىندە ساز اسپابى تۋرالى مالىمەتتى العاننان كەيىن ۇڭگىرتاس جەرلەۋ ورنىنا جۇمىس جاساعان ارحەولوگ س.ءتورباتقا بارعان ەدىك. ارحەولوگ س.ءتوربات بىزگە ساز اسپابىن كورسەتتى. ءبىراق، سۋرەتىن الۋعا، سىزۋعا ۇيعارمادى. ولار بۇل مونعولداردىڭ تۇيەقوبىزى دەپ جالتاردى. ءبىز ءوز پىكىرىمىزدى ايتتىق. بۇل – دومبىرا. مىنە، مىناۋ بۇگىنگى قازاق دومبىراسىنىڭ تيەگى، مىنە مىناۋ ەكى قۇلاقتىڭ تەسىگى، شاناق مىناۋ، مويىن مىناۋ، پەرنە مىناۋ دەگەندى كورسەتتىك. ونىمەن قاتار، بۇل مونعول مولاسىنان تابىلىپ وتىرعان جوق، تۇرىك مولاسىنان تابىلىپ وتىر. اسپاپ موينىنداعى تۇرىك بىتىگ جازۋى مىناۋ. نە ءۇشىن مۇنى مونعولدارعا تارتا بەرەسىڭدەر دەگەن ماسەلە قويدىق. ونىمەن قاتار، قوبىز دەگەن ساز اسپابىنان ىسقىلاپ، ەسىپ ءۇن شىعارادى. ول ءۇشىن اسپاپتىڭ موينى جۋان بولۋ كەرەك. ال مىنانىڭ موينى جىڭىشكە. بۇل شەرتىپ ءۇن شىعارۋعا ارنالعان اسپاپ دەگەندى ايتىپ دالەلدەدىك.
اسپاپتىڭ موينىنىڭ يىرىلگەنىنە كەلەتىن بولساق، ونىڭ سەبەبى مىناۋ. قانداي ءبىر وسىنداي اعاشتى قابىرعاعا تىگىنەن قويا سالساڭدار ءبىر ايدىڭ ىشىندە موينى ءيىرىلىپ قيسايىپ قالادى. اسپاپتىڭ ىشەگى بولعان. سول ىشەككە تارتىلا ءيىرىلىپ موينى قيسايعانىن دالەلدەدىك.
اسپاپتىڭ موينىندا ءبىر جول تۇرىك بىتىگ (رۋنا) جازۋى بار ەكەن. جازۋ تۇرىك ءتىلىنىڭ ۇيلەسىم زاڭدىلىعىنا باعىنباعان. تۇجىرىپ ايتساق، تۇرىك بىتىگكە رەفورما جاسالۋدان بۇرىنعى جازۋ. قاراڭىز باسقى (ž²، j) تاڭباسى جىڭىشكە ايتىلاتىن سوزگە، ال ءۇشىنشى تاڭبا (r¹) جۋان ايتىلاتىن سوزگە جازىلاتىن ارىپتەر. بايىرعى تۇرىك بىتىگتىڭ گرامماتيكاسىن جاساپ، ب.ز. 552-570 جىلدارى رەفورما جۇرىلگەن. ال مىناۋ ودان بۇرىنعى دۇنيە. رەفورمادان بۇرىن بايىرعى تۇرىك بىتىگتەرىنىڭ ءارىپ-تاڭبالارىن اعىمداعى تۇردە قوسىپ جازا بەرەتىن بولعان. ول داۋىردە جازۋدىڭ گرامماتيكا ەرەجەسى جاسالماعان. سوندىقتان ب.ز. V عاسىر مۇراسى.
ساز اسپابىنا تومەندەگى جازۋ جازىلعان. وندا:
ترانسليتەراسياسى:
ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz
ترانسكريپسياسى:
župar küü čöre sebit idmis
اۋدارماسى:
جۇپار كۇي اۋەنى ءبىزدى سۇيىسپەنشىلىككە بولەيدى
تۇسىنىكتەمەسى.
1. جازۋ رەفورمادان بۇرىڭعى. دالەلى: دىبىس ۇيلەسىم ەرەجەسى ساقتالماعان.
2. «küü» لەكسەماسى. مۇنداعى B تاڭبا ök، kö، kü، ük دەپ وقىلىنادى. بۇعان قوسا (ü) تاڭباسى قوسا جازىلعان. ويتسە، «küü» دەپ وقىلادى. بۇل ءسوز ەجەلگى تۇرىك تىلىندە «kügü» بولعان. ورتاداعى «g» فونەمى ءتۇسىپ قالىپ V عاسىر داۋىرىندە «küü»دەپ ايتىلعان سياقتى. بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ «küj» ءسوزىنىڭ دە ايتىلىمى وسىعان ۇقساس. تۇرىك ءتىلىنىڭ وسى ءسوزىن قىتايلار ەرترورتا عاسىردا «سھ’ü» دەپ بەلگىلەپتى [1]. ۇيعىر گرافيكالىق ماتىندە «tükedi Afrin čor Tegin kügi» «افرين-چور تەگىن كۇيى تۇگەسىلدى (اياقتالدى)» [Uig.VIII]. ماني گيمندەرىندە (Vءىىى-ىح عع)، قاراحانيد داۋىرىندە (ءحى-حىى عع)، شاعاتاي جازبالارىندا (ءحىV-حV عع)، 1172-1173 جىلدارى قۇراستىرىلعان شاعاتاي-پەرس ءتىلىنىڭ سوزدىگى (اۆتورى مۇحامماد ماحدي حاان) [2] ەڭبەكتەردە «köög، küüg، kügi» فورمادا «ءان، اۋەن، كۇي» دەگەن ماعىنادا بەرىلگەن [3.709، 711]. ويتسە، بۇل دەرەكتەر «küü» ءسوزىن «كۇي» دەپ وقىپ اۋدارۋىمىزدىڭ ءجون ەكەنىنە دالەل بولا الادى.
3. «čöre». بۇل ءسوزدى تۇركى تىلدەرىنىڭ سوزدىگىنەن كەزدەستىرە المادىم. قازاق حالقى ەشكى مالى لاعىنان جەرىگەندە «شورە-شورە-شورە» دەپ وزانداتىپ، اندەتىپ، اۋەندەتىپ وتىرىپ لاعىن الدىراتىن-دى. ويتسە، بۇل ءسوز كونە تۇرىك ءتىلىنىڭ «اۋەن» دەگەن ءسوزى ەكەنى ماعىناسىنان، قولدانىسىنان ءوزىن-وزى اقتاپ تۇر.
بۇل اقپارات بىزگە – بۇگىنگى ءححى عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بۇكىل تۇركى اۋلەتىنە دومبىرانىڭ كۇي جانرى ب.ز. V عاسىر داۋىرىندە الدەقاشان قالىپتاسىپ قويعانىنا دالەل بولا الادى.
دومبىرا شاناعى. شاناقتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە ەكى ىشەكتى اسپاپتىڭ تيەگى ورىنالاسقان. العاش دومبىرانى ۇستاپ كورگەنىمدە شاناقتىڭ بەتىنە تيەك جابىسىپ قالعانىن كورگەنمىن. بيىل سول كۇيىندە فوتوعا ءتۇسىردىم. تيەك ورنىنان قوزعالىپ شاناقتىڭ بەتىنە كولدەنەڭىنەن ەمەس، ۇزىنا بويىمەن پاراللەل جابىسىپ قالعان. ىشەك تارتىلىپ بارىپ ۇزىلگەن كەزدە، ورنىنان قوزعالعان. شاناقتىڭ ءبىرىنشى بەتىندە ينەنىڭ كوزىندەي ءۇش تەسىك بار. ۇلكەن تەسىك جوق. دومبىرانىڭ شاناعىنىڭ بەتكى بەتى مويىننان 2 مم-دەي بيىك ورىنالاسقان. ۇلكەن تەسىگى شاناقتىڭ سىرتقى بەتىنە ايشىق تاڭبامەن ويىلىپ سالىنعان. ايشىق – كەرەي تايپاسىنىڭ تاڭباسى. شاناقتىڭ سىرتقى بەتىنە بۇعىنىڭ، بۇلاننىڭ سۋرەتتەرى ويىپ سالىنعان. تاس بەتىندەگى سۋرەتتەردەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق.
دومبىرا پەرنەسى. پەرنەلەرىن قايىڭ توزدان ءتىلىپ جاپسىرعان ەكەن. تەك قانا ورنى قالعان. توعىز پەرنە. ءبىز دومبىرانى جاساتقان كەزدە قايىڭ توزدى جاپسىرىپ ەدىك سىنىپ، ۇگىتىلىپ توقتامادى. سوندىقتان پەرنەنىڭ ورنىنا سۇيەكتەن سىزدىقشا ءتىلىپ الىپ مويىننىڭ بەتىنە ويىپ ورنالاستىردىق. ەگەر قايىڭ توزدىڭ قابىعىن قانداي ءبىر ەرىتىندىگە سالىپ قاقىراپ كەتپەيتىندەي ەتىپ جاساساق دۇرىس بولار ەدى. وعان ماماندىعىمىز جەتىسپەدى.
دومبىرانىڭ باسى. دومبىرانىڭ باسى بۇعى مەن بۇلاننىڭ باسىنا ۇقساس. بۇگىنگى كۇننىڭ دومبىرالارىنداي قالاق باس ەمەس. ەجەلگى داۋىردەن كەلە جاتقان اڭ ستيلىمەن جاسالعان.
قازاق حالقى مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن اڭ ءستيلىن جويدى. سەبەبى، تاڭىرشىلدىكتىڭ بارلىق نىشاندارىن جويمايىنشا، مۇسىلمان دىنىنە بۇكىل حالىق بوي ۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
اڭىز جانە 1500 جىل بۇرىنعى دومبىرا. دومبىرا اسپابىنىڭ قالاي پايدا بولۋىنا بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ ورتاسىندا ساقتالعان اڭىز اسا مول. سولاردىڭ ءبىرازىن ب.ساربايەۆ [4]، ق.جۇبانوۆ [5]، ءو.جانىبەكوۆ [6]، ا.سەيدىمبەك [7] ەڭبەكتەردە جاقسى كورسەتكەن. دومبىرا جانە دومبىرا كۇيى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا وسى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنەمىز.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك «كۇي شەجىرە» ەڭبەگىندە وسى اڭىزداردىڭ ەكەۋىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان. سونىڭ ءبىرى شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كۇرشىم اۋدانىنىڭ تۋماسى ارعىنبەك قيلىبايەۆ اقساقالدىڭ ايتۋىمەن حاتقا تۇسكەن «قوس ىشەك» كۇيىنىڭ اڭىزى.
«ەرتەدە ءبىر اڭشى جىگىت بولىپتى،- دەپ ايتىلادى «قوس ىشەك» كۇيىنىڭ اڭىزى. – سول اڭشى جىگىت بيىك تاۋدىڭ قياسىن، قالىڭ قاراعايدىڭ اراسىن تۇراق ەتكەن بۇعى-مارالدى اۋلاپ، كاسىپ ەتسە كەرەك. بىردە جولى بولىپ، بيىك تاۋدىڭ قيىن قياسىنان تەڭبىل مارال اتىپ الادى دا، مارالدى ەتەككە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ىشەك-قارىنىن اقتارمالاپ الىپ تاستايدى.
سودان، ارادا ايلار وتكەندە، اڭشى جىگىت اڭ اتۋعا ۇرىمتال جەر ەدى عوي دەپ، باياعى تەڭبىل مارالدى اتقان جەرگە سوقسا، قۇلاعىنا ءبىر ىزىڭداعان داۋىس ەستىلەدى دەيدى. بارلاپ قاراسا، وتكەندە اتقان مارالدىڭ ىشەگىن قارعا-قۇزعىن ءىلىپ ۇشقان بولۋ كەرەك، قاراعايدىڭ بۇتاعىنا قوس ءتىن بولىپ كەرىلىپ قالعانىن كورەدى. ىزىڭداعان دىبىستىڭ سول ىشەكتەن شىعىپ تۇرعانىن اڭعارادى. قاراعايدىڭ بۇتاقتارىنا كەرىلە كەپكەن ىشەكتى ءسال عانا جەل تەربەسە ىزىڭداپ، جانعا جايلى دىبىس شىعارادى. ونىڭ ءوزى بىردە ۋىلدەپ، بىردە سارناپ، ەندى بىردە سىڭسىپ جىلاعانداي بولىپ، اڭشى جىگىتتى الۋان ءتۇرلى كۇيگە تۇسىرەدى.
سول جەردە اڭشى جىگىت «قوي مىنا قوس ىشەككە ءتىل بىتەيىن دەپ تۇر ەكەن، ءبىر امال جاسايىن» – دەپ، ىشەكتى ۇيگە الىپ كەلەدى دە، ءبىر اسپاپ جاساپ، سوعان قوس ىشەكتى تاعادى. سودان تارتىپ كورسە، شىنىندا دا قوس ىشەككە ءتىل بىتكەندەي سۇڭقىلداپ قويا بەرەدى. بۇل ءۇن اڭشى جىگىتتىڭ عانا جانىن جادىراتىپ قويمايدى، تىڭداعان جاننىڭ ءبارىن ۇيىتادى. وسىلايشا دومبىرا كوپتىڭ ءسۇيىپ تىڭدايتىن اسپابىنا اينالادى» [7.192].
قازاق اڭىزى وسىلاي دەسە، وسىدان XV عاسىر بۇرىن جاسالعان التاي جوتاسىنىڭ ءبىر ۇڭگىرىندە ساقتالىپ بىزگە جەتكەن كارى دومبىرا شاناعىنىڭ سىرتقى بەتىنە بۇعىنىڭ، بۇلاننىڭ سۋرەتتەرى ويىپ سالىنعان. ول از دەسەڭىز دومبىرانىڭ باسى بۇعىنىڭ، بۇلاننىڭ باسى. سوندا دەيمىن-اۋ، بۇل كەزدەيسوقتىق پا، الدە تاريحي شىندىق پا؟ اڭىز نە ايتسا، مىنا كارى دومبىرا ءبىتىم تۇرپاتىمەن سونى دالەلدەيدى. ءبىرىن-بىرى تولىقتىرىپ، ءبىرىن-بىرى دالەلدەپ اڭىزدا ايتىلعان اڭگىمەنىڭ اقيقاتىن ايعاقتاپ تۇرعانداي.
وسى اڭىزدىڭ جالعاسى سياقتى اڭىز-اڭگىمەنى ەتنوگراف ءو.جانىبەكوۆ اعامىز ءوز ەڭبەگىندە كەلتىرگەن. بۇل اڭىز بويىنشا، دومبىرانىڭ شاناعىنا تاريحتىڭ توعىز تاراۋ شەجىرەسى قۇيىلىپتى-مىس. تاريحتىڭ سول شەجىرە-سىرى شىعىپ كەتپەسىن دەپ، دومبىرانىڭ ءون بويىنا توعىز توسقاۋىل پەرنە تاعىلىپتى. دومبىرانىڭ مويىنىڭ جىڭىشكەرىپ، شاناعىنىڭ ۇلكەيىپ كەتۋى سودان ەدى دەيدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە كونە وسيەتكە ىنتىق ءبىر دانا قارت تاريح سىرىن ءتانىپ-بىلۋ ءۇشىن دومبىرانىڭ قۇلاعىن تەسىپ – تىڭدايتىن، ىشەگىن تاعىپ – سويلەيتىن ەتەدى. سودان بىلاي دومبىرا شاناعىنان توعىز تاراۋ سىر اقتارىلاتىن بولىپتى دەيدى [6].
ال مىنا كارى دومبىرادا توعىز پەرنە. ۇشەۋ، بەسەۋ، جەتەۋ، جيىرما ءبىر ەمەس توعىز پەرنە. اڭىز بەن كارى دومبىرا ەكەۋى تاعى دا ءبىرىن-بىرى تولىقتاپ، ءبىرىن-بىرى دالەلدەپ تۇر.
ءۇشىنشىسى «اقساق قۇلان» اڭىزى. قاھارلى قاعان ۇلىنىڭ ءولىمىن كىمدە كىم ەستىرتەتىن بولسا كومەكەيىنە قايناپ تۇرعان قورعاسىن قۇيۋدى بۇيىرادى. سول كەزدە ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالاماي تۇرعاندا دومبىراشى كەلىپ «اقساق قۇلان» كۇيىمەن ەستىرتەدى. ەكى كوزىنەن جاس اعا تىڭداعان قاھارلى قاعان: «قۇي مىنانىڭ كومەيىنە!» دەگەن بۇيرىق بەرەدى. دومبىراشى ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ: «-دات تاقسىر! مەن ەمەس، مىنا دومبىرا عوي سىزگە ەستىرتكەن»،- دەيدى. «ولاي بولسا، دومبىرانىڭ شاناعىنا قۇي، قورعاسىندى!»،- دەيدى قاعان. سودان بەرى قازاق دومبىراسىنىڭ شاناعىنا تەسىك پايدا بولىپتى-مىس. بۇل جوشى قاعان ءداۋىرى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ ءحىىى عاسىردىڭ باسى. دالىرەك ايتساق، 1220-1227 جىلدار شاماسى. ال مىنا كارى دومبىرا V عاسىردىڭ مۇراسى. V عاسىر دومبىراسىنىڭ شاناعىندا تەسىك جوق. اڭىز ءبۇي دەيدى. ولاي بولسا، «اقساق قۇلان» كۇي اڭىزى تاريحي شىندىقتىڭ ايشىقتى دا، انىق اقپاراتىن بىزگە جەتكىزىپ تۇر.
ءبىز جوعارىدا ەرتەورتا عاسىر مەن ورتا عاسىردا «كۇي» ءسوزى تۋرالى اقپاراتتار مەن تۇسىنىكتەمە بەردىك. ال ءبىزدىڭ قازاق تىلىندە «كۇي» لەكسەماسىنا بايلانىستى تالداۋ بەرسەك [7.149].
كۇي – قازاقتىڭ اسپاپتى مۋزىكاسى.
كۇي – ادامنىڭ بەلگىلى ءبىر سەزىم ءساتى، ول سەزىمنىڭ قۋانىشتى بولۋى دا نەمەسە مۇڭدى، قايعىلى بولۋى. ادامنىڭ كوڭىل-كۇيى.
كۇي – بۇيرىق رايلى ماندەگى ءسوز. ماسەلەن، «وتقا كۇي»، «بىرەۋ ءۇشىن بىرەۋ كۇيمەك جوق»، «ابدەن شىدامىم تاۋسىلىپ كۇيىپ كەتتىم»، «ناقاق كۇيدىرۋ» دەپ كەلەتىن بەينەلى وبرازدى تىركەستەر.
كۇيشى – مۋزىكالىق اسپاپتا كۇي تارتۋشى.
كۇيلە – بۇيرىق راي. «دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىر»، تت.س.س.
كۇيلەۋ – ەتىستىك. 1). جان-جانۋاردىڭ تابيعي اسەرلەنۋى، شاعىلىسۋى، سەزىمگە بەرىلۋى. 2). مۋزىكالىق اسپاپتى بابىنا كەلتىرۋ.
كۇيلى – ادامنىڭ جانە مالدىڭ جاي-كۇيىنىڭ مىقتى بولۋى.
كۇيىت – ادامنىڭ جانە كوڭىل قوشىنىڭ كەلۋى، سەزىمگە بولەنۋى.
كۇيگەلەك – قىزۋ قاندى، تاعاتسىز ادام.
كۇيزەلۋ – ادامنىڭ سەزىمگە بەرىلىپ قينالۋى، قايعىرۋى، قاجۋى.
وسىناۋ «كۇي» ءتۇبىرلى لەكسەمانىڭ تۇپكى ءمان-ماعىناسى سەزىممەن تىكەلەي بايلانىستى. كوشپەلى حالىقتاردىڭ سونىڭ ىشىندە تۇركى-مونعول تەكتەستەردىڭ دۇنيەتانىمى بويىنشا ەڭ كيەلى، ەڭ قاسيەتتى ۇعىم. وزگەنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە ەرىك جىگەرىنسىز بەلگىسىز ءبىر كۇشتىڭ قۇدىرەتىمەن بەرىلەتىن ءىس-قيمىل. سوندىقتان دا، تۇركى-مونعول حالىقتارىندا «كۇي» ءسوزى مەن «كوك» لەكسەماسى «ءتاڭىردىڭ» ءسينونيمى رەتىندە بەرىلەدى. تۇجىرىپ ايتساق، تاڭىرلىك نانىم-سەنىممەن ۇشتاسادى. ويتسە، «kögü، kü:ü، kök» تۋ باستا تاڭىرلىك قۇبىلىستى، ءتاڭىردىڭ اسەرىن بىلدىرگەن. ەجەلگى داۋىردەن بەرمەن قاراي «kögü، kü:ü، kök» تۇردە قولدانىستا بولعان وسى لەكسەمالاردىڭ تاڭىرلىك نانىم-سەنىممەن بايلانىستا بولعانىن دالەلدەيتىن تاريحي-رۋحاني ايعاقتار مول.
تۇركى حالىقتارىنىڭ قاعاندىق زامانىندا قاعاننىڭ التىن ۇزىكتى اق ورداسىندا ءاربىر اتار تاڭدى كۇيمەن قارسى الۋ ءداستۇرى بولعان. دالىرەك ايتقاندا مۇنىڭ ءوزى داستۇردەن گورى تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنىڭ ءبىر ءراسىمى رەتىندە اتقارىلعان. قاعان ورداسىندا تارتىلاتىن كۇيدىڭ سانى ءبىر جىل ىشىندەگى كۇندەردىڭ سانىنا سايكەس 366 بولعان. مۇنى «ءتاڭىردىڭ 366 تارماق كۇيى» دەپ اتاعان. جىل باسى كوكتەمدەگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەر كۇنىنەن (ناۋرىزدىڭ 22-23ء-ى) باستالىپ، بۇل كۇندى «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ، ۇلان-اسىر تويعا اينالدىرعان. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە بۇكىل قاعاناتتىڭ ۇمىت-تىلەگىن تاڭىرگە جەتكىزەتىن 9 كۇي تارتىلعان. بايىرعى گرەك تاريحشىسى كۆينت كۋرسيي رۋف (ب.ز.د. ءى ع.) ءوزىنىڭ «ەسكەندىر جورىعى» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە ورتا ازيا كوشپەلىلەردىڭ ۇلىس (ناۋرىز) مەيرامىن قالاي تويلايتىنىن جازادى. ۇلىس كۇنى تاڭ شاپاق شاشار ساتتە قاعان ورداسىنىڭ ۇستىنە كۇن بەينەلى جالاۋ كوتەرىلىپ، قوتانعا وڭشەڭ قىزىل ماۋىتىدان كيىم كيگەن 365 بوزبالانىڭ شىعاتىنىن، سونسوڭ ءبىر جىل بويىنداعى تاۋلىك سانىن بىلدىرەتىن 365 بوزبالانىڭ مەرەكەنى باستايتىنىن تامسانا سۋرەتتەيدى [8]. وسىناۋ تاڭىرلىك نانىم-سەنىم تۋرالى مۋزىكا زەرتتەۋشى ءابدىقادىر مۇراعي دا ءوزىنىڭ «زۇبداتەل ءادۋىر» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەپتى: «تۇركى-مونعول ان-كۇيى مىناداي ءۇش بولىمگە بولىنەدى: مۋزىكا قۇرالىندا وينالاتىن ءبىر ءتۇرى بار. ولاردى «كوكتەر» دەپ اتايدى (كوكھا)، ەندى داۋىسپەن ايتاتىن تۇرلەرىن «ىر» جانە «دولا» دەپ اتايدى. ال، بايىرعى تۇرىك ەلىندە كۇيدىڭ سانى 366 بولادى، ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قانشا كۇن بولسا، سونىڭ سونشا كۇيى بولادى. ونىڭ ءار بىرەۋى ءبىر كۇندە حاننىڭ الدىندا تارتىلىپ وتىرادى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ اسىل جانە ەڭ ءىرىسى 9 كۇي» [7.150-151؛ 5.309].
بۇل تۋرالى قازاق كۇيىن زەرتتەگەن بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم ا.سەيدىمبەك بىلايشا تۇسىنىك بەرەدى. وندا: «ەڭ باستىسى تاڭىرلىك نانىم-سەنىمنەن شىققان سەمانتيكالىق نەگىزى ورتاق. كوكتى (اسپاندى، اۋەنى) ءتاڭىر تۇتقان قازاق ەجەلدەن-اق ۋاقىت پەن كەڭىستىك اياسىنداعى وزگەرىستەردى تاڭىرلىك قۇبىلىس رەتىندە قابىلداعان. سوندىقتان دا، كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقتار كوكتەمدەگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسەر كەزىن جىل باسى ساناپ، «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى. ياعني، مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ ەڭ ۇلى كۇنى دەگەن ءسوز. مۇنداي كۇندە قاعان ورداسىندا كيەلى 9 كۇيدىڭ تارتىلۋى تاڭىرگە دەگەن ءمىناجاتتىڭ بەلگىسى، جىل باسىن امان-ەسەن كورگەن قۋانىشتىڭ ايعاعى. مۇنىڭ ادەمى مىسالىن قازاق حالقىنىڭ كۇيشىلىك داستۇرىنەن ءالى دە بايقاۋعا بولادى. «توعىزتاراۋ» دەپ اتالاتىن تارماقتى كۇي قازاق اراسىندا ءقازىر دە تارتىلادى. تاتتىمبەت قازانعاپ ۇلىنىڭ ءبىر كۇيى «توعىزتاراۋ» دەپ اتالادى. بەلگىلى «كەرتولعاۋ» كۇيى ەرتەرەكتە «توعىزتاراۋ – كەرتولعاۋ» دەپ اتالعان تارماقتى كۇي ەكەنىن كونەكوز قارتتار ايتادى» [7.152].
بۇل تاريحي دەرەكتەر كونە ءداۋىردىڭ وزىندە دومبىرا اسپابى، كۇي ونەرى، ونى تانىپ ءبىلۋ، سەزىنۋ، قۇرمەت تۇتىپ بويعا ءسىڭىرۋ مەنتاليتەتى بۇگىنگى دەڭگەيدەن كەم بولماعانىن كورسەتەدى. بۇل از دەسەڭىز ب.ز. Vءىى-Vءىىى عاسىرىندا جازىلىپ بۇگىنگە جەتكەن مىنا دەرەكپەن تانىسىڭىز. ورتالىق مونعوليانىڭ بايانحونگور (بايقوڭىر) ايماعى (وبلىس) عالۋۋت (قازدار) سۇمىنىنىڭ ولون-نۋۋر (كوپ كولدەر) ويپاتىندا ورنالاسقان بايىرعى تۇرىك عيباداتحاناسى 2008 جىلى تابىلعان. عيباداتحانا ورنىنداعى شارباقتاسقا مىنانداي سويلەم قاشالىپ جازىلعان: «ىزگىلىك-چور سەگىز ءتۇرلى ساز اسپابىن مەڭگەرگەندىگى ءۇشىن قاتتى تاستان عيباداتحانا ورناتتىق» [9.603-606].
ب.ز. Vءىى-Vءىىى عاسىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ بابالارىمىز كوك تۇرىكتەردە 8 ءتۇرلى ساز اسپابى بولعانىن، سول اسپاپتى مەڭگەرىپ كۇي تارتىپ، ءان ايتقان سازگەرگە ارناپ ماڭگىلىك عيباداتحانا ورناتقانى تۋرالى تاريحي-رۋحاني مادەنيەتىمىزدەن باعا جەتپەس اقپارات بەرىپ تۇر. ساز ونەرىن، سازگەرلىك قۇدىرەتىن كەزىندە بابالارىمىز قانشالىق دارەجەدە ۇلىقتاپ، ۇلاعات تۇتقانىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى.
سول ساز اسپابىنىڭ ءبىرى قۇدىرەتتى قارا دومبىرا ب.ز. V عاسىرىندا جاسالعان ءتىرى بەينەسىمەن مىنە ءبىزدىڭ قولىمىزعا ءتۇسىپ وتىر. بۇگىنگى جاعدايدا الەمدەگى شەرتپە ساز اسپابىنىڭ ەڭ كونەسى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىنە تاراعان ىسىپ وينالاتىن ساز اسپابى قوبىزدىڭ ءوزىن ب.ز. ح عاسىردان بەرى قولدانىستا بولعان دەگەن تۇجىرىم ايتىلادى. سوندىقتان دا قوبىزدى ىسپا اسپاپتاردىڭ اتاسى دەپ اتايدى. ويتسە، شەرتپە اسپاپتاردىڭ ەڭ كونەسى جانە اتاسى دومبىرا ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ بەرۋىمىز كەرەك.
ەۋرازيانىڭ قوس قۇرلىعىندا دومبىرا اسپابى مول تاراعانىن كورسەتەتىن تىلدىك دەرەك قولىمىزدا بار. تۇركى تەكتەس قازاقتا – دومبىرا، قاراقالپاق، نوعايدا – دومبىرا، تۋۆادا – دامبىرا، قىرعىزدا – دۇڭگىر، تۇركىمەندە – تامدىرا، وزبەكتە – تامبۋر، ورىستا – دومرا، اۋعاندا – دامبۋرا، يراكتا – تۋنبۋر، مونعول تەكتەس حالقالاردا – دومبىر، بۋرياتتاردا – دومبىر، قالماقتاردا – دۇڭگىرما. بۇل اتاۋلاردىڭ وسىلاي قالىپتاسۋى دومبىرا اسپابى ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ ورتاسىنا قانشالىقتى دارەجەدە تارالعاندىعىن كورسەتەدى.
جوعارىدا ءسوز ەتكەن تاريحي دەرەكتەر مەن حالىقتار اراسىنداعى تارالىمى شەرتپە اسپاپتاردىڭ اتاسى دومبىرا ەكەنىن كورسەتەدى. ونىمەن قاتار، تۇركى حالىقتارىنىڭ سونىڭ ىشىندەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءدىلىنىڭ (مەنتاليتەتىنىڭ) مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ بيىك ءورىسىن كورسەتەدى. دومبىرا ۇنىندەگى ءداستۇرلى ساز ءتىلىنىڭ بايلىعى، ونىڭ بولمىسىن ءبىتىمىن بىلدىرەدى. ويتسە، كۇي ءتىلى قازاق بولمىسىنىڭ، قازاق مەنتاليتەتىنىڭ ۇلتتىق ءتىلى دەپ تۇجىرىم جاساۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ادەبيەتتەر:
- Giles H.A. Chinese-English Dictionary. London. 1912.
- Gibb E.J.W. Memorial، New Series XX.London. 1960.
- Clauson G. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Centrury Turkish. 1972. ss. 709، 711.
- ساربايەۆ ب. قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. الماتى، 1978.
- جۇبانوۆ ق. يسسلەدوۆانيا پو كازاحسكومۋ يازىكۋ. الما-اتى، 1966.
- جانىبەكوۆ ءو. التىن دومبىرا // قازاق ادەبيەتى. 1984، 6-قاڭتار.
- سەيدىمبەك ا. كۇي شەجىرە. الماتى، 1997.
- رۋف ك.ك. يستوريا ا.ماكەدونسكوگو. م.، 1993.
- قارجاۋباي ۇلى ج. بايىرعى تۇرىك عالۋتى ءماتىنى // «ەۋرازياشىلدىق يدەياسى كونتەكسىندەگى قازاقستان تۇركىتانۋى: ماسەلەلەرى مەن بولاشاعى» حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسياسىنىڭ عىلىمي-تەوريالىق ماقالالار جيناعى. 12-13 جەلتوقسان 2008 جىل. 603-606 بەتتەر.
قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى
https://kharjaubay.wordpress.com/2011/01/19/privet-mir/
