ماقالا تاريح عىلىمىندا كاتاكومبا دەپ اتالاتىن، قازاق اراسىندا وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس وڭىرلەردە كەڭ تاراعان اقىم نەمەسە جاناقىم، لاقىت، لاقات، لاقاتتى ءقابىر، جانداما، جانداتپا دەپ اتالاتىن جەرلەۋدىڭ ەرەكشە تۇرىنە ارنالىپ وتىر (لاھات، لياحاد – ارابتان ەنگەن اتاۋ).
ءقابىردىڭ بۇيىرىنەن قوسىمشا «بولمە» قازۋدىڭ ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ نانىمسەنىمىمەن بايلانىسى بار ەكەندىگى جونىندە پىكىر ايتىلادى. ءقابىر شۇڭقىرىنىڭ ءتۇپ جاعىن الا قابىرعالاردىڭ بىرىنەن قۋىس ويىلىپ، ءمايىتتى سول قۋىسقا قويىپ جەرلەۋدىڭ ءمانىن اشۋعا دەگەن تالپىنىس جاسالادى. ياعني، وسى ءقابىر شۇڭقىرىنىڭ و دۇنيەلىك بولعان ادامدى پەرىشتەلەردىڭ وتىرعىزىپ قويىپ سۇرايتىنى جونىندەگى تۇسىنىكپەن بايلانىستىرىلادى. ماقالادا جەرلەۋگە بايلانىستى قازاقى ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەر ارحەولوگيالىق قازبا ماتەريالدارىمەن شەندەستىرىلە تالدانادى.
تىرەك سوزدەر: اقىم، جەرلەۋ، و دۇنيە، كاتاكومبا، جان، رۋح، ءتان.
اقىم (لاقات) قازۋ ءداستۇرىنىڭ شىعۋ تەگى سوناۋ تاس عاسىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنەن (نەوليت) باستاۋ الادى. ماسەلەن، ب.ز.ب. V مىڭجىلدىق پەن IV مىڭجىلدىققا ءتان اقتاۋ قالاسى ماڭىنداعى قوسقۇدىق-1 تۇراعىنا جاقىن جەردە ورنالاسقان قابىردە بۇكتىستىرىلە سول جاق بۇيىرىمەن جەرلەنگەن ەر ادام ءمايىتى لاقاتقا قويىلعان. سونداي-اق، تەمىر داۋىرىنە ءتان ەسكەرتكىشتەردە (ب.ز.ب. VII-V عع.)، اتاپ ايتقاندا، ەسىك وباسىنداعى جانە بەرەل قورعانىنداعى مايىتتەر ارنايى بولمە – اقىمعا قويىلىپ، اۋزى بورەنەلەرمەن جابىلعان [1، 171 ب.].
ىلكىدە جان مەن و دۇنيەلىك ءومىر تۋرالى تۇسىنىككە ساي، بۇل قۇرىلىم ءمايىتتىڭ بوس كەڭىستىكتە جاتۋىنا، وندا قويىلعان زاتتاردىڭ جاقسى ساقتالۋىنا اسەر ەتەتىن. وتىرعىزىلعان ءمايىتتىڭ جان-جاعىنا قويىلعان ىدىس تۇرلەرى، عۇرىپتىق بۇيىمدار مەن قارۋ تۇرلەرى و دۇنيەدە تۇتىناتىن بۇيىمدارى رەتىندە قويىلاتىن. گەنەزيسى تۇرعىسىنان عىلىمدا «اتقا مىنگەن ادام وتىرىسى» (پوزا ۆسادنيكا) دەپ اتالاتىن ەرتە زاماندارداعى وتىرعىزىپ جەرلەۋ داستۇرىنە جەتەلەيدى. ارحەولوگيا عىلىمى جەرلەۋدەگى مۇنداي ەرەكشەلىكتى نەگىزىنەن مالشى-باقتاشىلار مادەنيەتىنە ءتان قۇبىلىس دەپ ەسەپتەيدى. دالەل-دايەكتەردى كونە زاماننان ىزدەر بولساق، الماتى قالاسى جانىنداعى كامەنكا اۋىلىنىڭ شەتىندەگى تەمىر داۋىرىنە ءتان قورعان (№9) ىشىندەگى قابىردەگى ءمايىت وتىرعىزىلىپ جەرلەنگەن ەكەن. بۇل قورعاندى عىلىم اكادەمياسىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ جاڭا قۇرىلىس ءبولىمىنىڭ باسشىسى ر.يسماگيلوۆ باستاعان ەكسپەديسياسى 1991 جىلى قازعان. وسى قازبا جۇمىسىنا قاتىسقان قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەي (ءارى قاراي – ق ر موم) قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى و. مياكيشيەۆانىڭ مالىمەتىنشە كونە مولانى ارشۋ كەزىندە مارقۇمنىڭ الدىمەن باس سۇيەگى كورىنگەن. ياعني، مارقۇم كەزىندە كور شۇقىرىنىڭ ءبىر قابىرعاسىنا سۇيەي وتىرعىزىلىپ، تىك جەرلەنگەن [2، س. 8].
وتىرعىزىپ جەرلەنگەن ءمايىتى بار №9 قورعان. كور سولتۇستىك-باتىس شەتتە ورنالاسقان. الماتى قالاسى جانىنداعى كامەنكا اۋىلى. 1991 ج. ق ر ءموم-دىڭ 1991 جىلعى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ەسەبىنەن.
وسى تەكتەس جەرلەۋلەر ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءار جەرلەرىندە ءارقيلى كەزەڭدە ورىن الىپ وتىرعان. ماسەلەن، ب.ز.د. 2000 - 1500 جىلدارمەن بەلگىلەنگەن كالمىكيانىڭ كەچەنەروۆسك اۋدانى، السىنحۋتينسك سەلوسى جانىنداعى جەرلەۋ سياقتى ارتەفاكتىلەر كوپتەپ سانالادى.
ەندى جەرلەۋدىڭ وسى ءتۇرىنىڭ قۇرىلىمى جونىندە. ۇزىن بويى سولتۇستىكباتىس پەن وڭتۇستىك-شىعىس باعىتى بويىنشا قازىلعان كور تابانىنىڭ (قۇدىق) باتىس جاعىنان، ياعني سول قول جاقتان ادام كىرىپ-شىعا الاتىنداي ويىق قازىلىپ، ءىشىنىڭ ۇزىندىعىن ادام بويىنان ءسال ارتىقتاۋ ەتىپ، ەنىن شىنتاقتى جازعاندا ەركىن كەلەتىندەي، بيىكتىگىن جۇرەلەپ وتىرعان ادامنىڭ توبەسى تيمەيتىندەي ەتىپ ۇڭگيدى. توبەسى تەگىس نەمەسە ورتاڭعى تۇسى عانا بيىكتەتىلە ويىلىپ، ياعني كۇمبەزدەلە قازىلۋ تۇرلەرى كەزدەسەدى. لاقاتتىڭ دەڭگەيى كور قۇدىعىنىڭ تابانىنان مولشەرى ءبىر تىزەدەي تومەن ەتىلىپ قازىلادى. ال، كور شۇڭقىرىنىڭ ۇزىندىعى كىسى بويىنداي نەمەسە كوبىنە ادام ءتۇسىپ-شىعا الاتىنداي جان-جاعى ءبىر مەتر شاماسىنداي شارشىنى قۇرايدى.
كور شۇڭقىرىنىڭ تەرەڭدىگى تۇرەگەپ تۇرعان ادامنىڭ بەلۋارىنان كەلەدى. ءبىراق، ودان تايىز بولماۋى كەرەك. ايەل ادامعا ارنالعان كور ودان دا تەرەڭىرەك، ياعني كەۋدە تۇسىنان كەلەتىندەي قازىلۋى قاجەت دەگەن ۇستانىم بار. كور قۇرىلىسىنىڭ جانە لاقاتتىڭ مۇنداي ەرەكشەلىگى قازاق اراسىنا جاپپاي تاراعان دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ول جەر قىرتىسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە، اتاپ ايتقاندا، قاتتىجۇمساقتىعىنا، تاستى نەمەسە قۇمدى، قۇمداۋىت بولىپ كەلۋى سياقتى ەرەكشەلىكتەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. ماسەلەن، جەر قىرتىسى قاتتى ولكەلەردە نەمەسە قىستا ويىق شىعارۋ مۇمكىن بولمايتىندىقتان كور شۇڭقىرى تابانىنىڭ ورتاسىن، كەيبىر ولكەلەردە باتىس، ياعني سول جاق بۇرىشىن ءسال تەرەڭدەتە قازۋ ءتاسىلى قالىپتاسقان. وسى الاڭقىعا ءمايىتتى قويادى دا بەتىن تاقتايمەن، تاس تاقتامەن، كەيىنگى كەزدە سوقپا، كىرپىشپەن جابادى. ەگەر ءبىر بۇرىشىنان قۋىس جاساسا تاقتاي نەمەسە تاس تاقتالارمەن كولبەۋلەتە، كور قابىرعاسىنا سۇيەي ءمايىتتىڭ بەتىن جابادى.
قۇدىعى ءتورتبۇرىشتالا قازىلعان لاقىت جانە لاقىتتىڭ كور شۇڭقىرى ىشىنەن
بӛلىنگەن ءتۇرى. سۋرەتشى ج.شايكەن
ءمايىتتى جاتقىزار الدىندا «كور توپىراقتان» جاستىقشا قويىلىپ، بەتىن قۇبىلاعا قاراتا بۇرىپ قويادى. ءمايىتتى قويعان سوڭ ويىلعان قۋىستىڭ اۋزىن تاسپەن، شىممەن، كىرپىشپەن نەمەسە تاقتايمەن جابادى. كور شۇڭقىرى تولتىرىلىپ كومىلگەن سوڭ لاقىت پەن شۇڭقىردىڭ ءدال ورتاسىنا توپىراقتى ۇيەدى.
دۇنيەدەن وزعان ادامدى باقيعا اتتاندىرۋعا، جەرلەۋگە جانە مارقۇمنىڭ ارتىن كۇتۋگە (قوناقاسى، ءۇشى، جەتىسى، قىرقى، ءجۇزى، جىلى، اسى) بايلانىستى تىرشىلىكقامى سيكلىندە اتقارىلاتىن جوسىن-جورالعى، عۇرىپتار كەشەنى حالىقتىق دۇنيەتانىمنىڭ كوپ قىرلارىن اشۋعا مۇمكىندىك بەرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. جەرلەۋ عۇرپى كوشپەلىلەردىڭ وزدەرىن قورشاعان ورتا، الەمدىك قۇرىلىم، جاراتقان يە (ءتاڭىرى)، ادام، تابيعات، قوعامدىق قاتىناستار جانە بۇلاردىڭ ءوزارا فۋنكسيالىق بايلانىستارى جونىندەگى قادىم زاماندار قويناۋىنان قالىپتاسقان تۇسىنىك-دۇنيەتانىمىنىڭ قوعامدىق ومىردەگى ەرەكشە وقيعالارعا بايلانىستى عانا «پايدالانىلاتىن» قولدانبالى مودەلى [3، 37 ب.].
قازاقى دۇنيەتانىمدا و دۇنيە مەن بۇ دۇنيەنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ورىن العاندىعى جونىندە ەل اۋزىندا ايتىلىپ كەلە جاتقان تومەندەگىدەي اڭىز ىسپەتتەس اڭگىمەنى مىسال رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى: «قازاق دالاسىن ارالاپ جۇرگەن پاتشالىق رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ وكىلى بىردە ءوزىنىڭ بۇرىننان تانىسى قازاقتان: سەندەردىڭ ۇيلەرىڭ قاراپايىم، ءارى جۇپىنى، ءبىراق، مولاعا تۇرعىزعان كۇمبەزدەر مەن كەسەنەلەردىڭ ءسان-سالتاناتى تىم ەرەكشە عوي. بۇنىڭ سەبەبى نەلىكتەن؟ – دەپ سۇرايدى. سوندا قازاق قىسقا عانا جاۋاپ بەرگەن ەكەن دەيدى: قازىرگى ءبىزدىڭ جانە سەنىڭ دە تىرشىلىگىڭ وتكىنشى جاڭبىر سياقتى. وتەدى دە كەتەدى. ياعني بۇ دۇنيەڭىز – وتكىنشى، الدامشى، جالعان دۇنيە. ناعىز ماڭگىلىك ءومىر و دۇنيەدە باستالادى. قازىرگى تىرشىلىگىمىز و دۇنيەگە جۇرۋگە دايىندىق قانا. اناۋ تۇرعان مولالار، ونىڭ باسىنداعى سالتاناتتى سارايداي كۇمبەزدەر و دۇنيەگە كىرەر ەسىك. قازاقتاردىڭ مولالارعا ايىرىقشا دەن قوياتىندىقتارى سوندىقتان» [4، 366 ب.]. قاراما-قايشى بايلانىستاعى باقيلىق دۇنيە مەن بۇ دۇنيە كونسەپتىلەرى قازاقى ورتادا اتا-بابا جولىن ۇستانۋدا ايرىقشا ءرول اتقارادى.
جوعارىدا ايتىلعانداي، ولگەن ادامنىڭ ءتانىن تىك وتىرعىزىپ جەرلەۋ ءادىسى نەوليت زامانىندا ورىن العانىمەن، اقىمداپ جەرلەۋ ءداستۇرى قازاقستان جەرىندە سوناۋ قولا داۋىرىنەن، اتاپ ايتقاندا، ب.ز.د. XVI-XIII عع. باستاۋ الادى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى بارىسىندا الىنعان ارتەفاكتىلەر بويىنشا، بۇعان دەيىنگى داۋىرلەردە ءمايىتتى ورتەپ، كۇلىن كومىپ كەلگەن بولسا، ادامدار دۇنيەتانىمىنىڭ دامىپ جەتىلۋىنە بايلانىستى وسى اتالعان كەزەڭنەن باستاپ و دۇنيە، جان، رۋح حاقىندا تانىم-تۇسىنىكتەر مەن نانىم-سەنىمدەرى كۇردەلەنە تۇسەدى. اتاپ ايتقاندا، كور ىشىنە ءمايىتتى سول جاق بۇيىرىمەن بۇكتىستىرە جاتقىزىپ قويا باستايدى. ول جەر قوينىنا قايتادان انا قۇرساعىنداعىداي قالىپتا تابىس ەتۋ، ياعني ادام توپىراقتان جارالعان دەگەن تۇسىنىكتى ايعاقتاي تۇسەتىن نانىمسەنىم بويىنشا اتقارىلاتىن. ال، ەرتە تەمىر داۋىرىنەن باستاپ (ب.ز.د. VIII ع.) ءمايىتتى قازىرگىدەي ءتۇزۋ قالپىندا جاتقىزىپ جەرلەي باستادى. دەگەنمەن، كەيىنگى داۋىرلەردە دە ءمايىتتى ورتەۋ ءىشىنارا ءبىرلى-جارىم ساقتالىپ كەلدى.
ەجەلگى ادامداردىڭ كوردى اينالدىرا دوڭگەلەك قورعان تۇرعىزۋى ولاردىڭ جەردى دوڭگەلەك بولدى دەپ ەسەپتەگەندىگىمەن بايلانىستى دەگەن بولجامدار بار. ءمايىتتىڭ باسىن باتىسقا، ءجۇزىن شىعىسقا قاراتا ۇزىنىنان قويدى. ول اتقان تاڭدى كورىپ جاتۋ دەگەن تۇسىنىككە ساي بەت-جۇزىن شىعىسقا قاراتىپ قويۋعا نەگىزدەلدى. ويتكەنى، ەجەلگى تۇسىنىك بويىنشا كۇنشىعىس – تىرشىلىكتىڭ، ءوسىپ-ونۋدىڭ نىشانى، باتىس – ءسونۋدىڭ، ءوشۋدىڭ، ءتۇننىڭ، ياعني، ءولىمنىڭ بەلگىسى بولىپ سانالدى. جەرلەۋدىڭ وسى ءتيپى مەن اتالمىش نانىم-سەنىم قازاق اراسىنا يسلام ءدىنى ورنىققانعا دەيىن جالعاسىپ، كەيىن باسى سولتۇستىك-باتىسقا قاراتىلا، بەتىن قۇبىلاعا (وڭتۇستىك-باتىستاعى مەككە) قاراي بۇرىپ قويۋ قالىپتاستى. و دۇنيەلىك بولعانداردىڭ رۋحىن قاستەرلەۋگە بايلانىستى تۇسىنىكتەرگە ساي بەيىت، مولا، زيرات، قورعان، (جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەردە – تام، قاۋىم، ءقابىرستان، مۇردە ت.ب.) تۇسىنان وتكەندە دۇعا باعىشتاۋ قالىپتاستى (يماندى بولىڭىزدار، سىزدەر بارعان جەرگە بىزدەر دە بارامىز، قيامەتتىڭ كۇنى جاقىن؛ قاراڭعى ءۇيىڭىز جارىق، اۋىر توپىراعىڭىز جەڭىل بولسىن ت.ب.). تىرىلەردىڭ ايتقان جاقسى ءسوزى، لەبىزى باقيلىق بولعانداردىڭ و دۇنيەدەگى ومىرىنە اسەر ەتەدى، ياعني كور ازابىن جەڭىلدەتەدى دەگەن نانىمدى ايعاقتايدى.
كور حالىق تۇسىنىگىندە ءولىم، و دۇنيە ۇعىمىمەن بايلانىستىرىلىپ ومىرتىرشىلىكتىڭ ءقادىرىن ءبىلۋ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتى ايىرا ءبىلۋ سىندى تاربيەلىك ءماندى سوزدەردە تەڭەۋ رەتىندە ءجيى قولدانىلادى. مىسالى، «ءۇش جەرىڭنەن بۋعىزىپ كورگە ءبىر سالسا سول جامان» دەپ كەلەتىن تەرمە جولدارى بار. ادام بالاسىنىڭ الدىندا قاشان دا ءولىم بار ەكەنىن ۇدايى ەسكەرتۋ ماقساتىندا قازۋلى كور، قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى، ياعني ولىمنەن قاشىپ قۇتىلعان جان بولعان ەمەس دەگەن تۇسىنىكتى ءاردايىم پەندەنىڭ ەسىنە سالىپ وتىردى. كور ازابى دەپ اتالاتىن و دۇنيەدە توزاققا تۇسپەس ءۇشىن تىرىدە ادال بولىپ، جاقسىلىق قانا جاساۋدى دارىپتەپ، كوردەي قاراڭعى، كور ىشىندەي دەگەن تەڭەۋلەر ارقىلى قورقىتىپ ساقتاندىرىپ وتىرادى. ول جونىندە ءماشھۇر-جۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ تومەندەگىدەي وي-تۇجىرىمىن كەلتىرۋگە بولادى: «البەتتە ءقابىر احيرەتتەگى مەكەن جايلاردىڭ العاشقىسى. ەگەر يەسى ونىڭ ازابىنان قۇتىلسا، كەيىنگى سىناقتاردان جەڭىلىرەك بولادى. ال قۇتىلماسا ودان دا قيىن بولادى».
يسلامدىق سەنىم بويىنشا جەرلەۋگە كەلگەندەر كەتكەن سوڭ كوردەگى مارقۇمدى مۇڭكىر-ناڭكىر (كەي وڭىرلەردە ناڭكىر-مۇڭكىر، ماڭكۇر-شۇڭكىر) كەلىپ سۇراققا العان كەزدە وتىرعىزىپ قويىپ تەرگەيدى-مىس. وسى كەزدە مارقۇمعا جانى قايتىپ كەلەتىن كورىنەدى. ياعني، لاقات قۋىسىنىڭ بيىكتىگى وتىرعان ادام بويىنان ءسال بيىك بولۋى كەرەك دەگەن ولشەمنىڭ بۇگىنگى كەزدە دە ساقتالعاندىعىن وسى سۇراق-جاۋاپ الۋ مەن و دۇنيەدە تۇتىنىلادى دەپ سانالاتىن بۇيىمدار قويىلاتىن كونە كوزقاراستىڭ قالدىعى رەتىندە تۇسىندىرۋگە بولادى. ىلكى داۋىرلەردە ولىكتىڭ جان-جاعىنا توستاعان سياقتى ىدىس-اياق، قارۋ-جاراق، اشەكەي بۇيىمدار قوياتىن ەدى. قۇدىق دەپ اتالاتىن كور شۇقىرىنا قۇرباندىق مالى (قوي، جىلقى) كومىلەتىن. وسى تۇرعىدا، كور (ءقابىر) شۇڭقىرىن ۇيعىرلار «تاش ءوي»، لاقاتتى «يچ ءوي» دەپ اتايتىنى كوپ جايتتىڭ باسىن اشادى [5، س. 90].
جەرلەۋدىڭ بۇل ءتۇرى كەيىنگى ۋاقىتتا يسلام ءدىنى دەندەپ ەنگەننەن كەيىن، بۇرىنعىداي مارقۇمنىڭ تۇتىنعان زاتتارى جانىنا قويىلماي، قۇرباندىق مالى نەمەسە «و دۇنيەلىك اسى» بىرگە جەرلەنبەيتىن بولىپ وزگەردى. جوعارىدا اتالعان كونە ادەتتەر مۇسىلماندىق شارتتارعا ساي باسقاشا اتقارىلا باستادى. اتاپ ايتقاندا، قۇرباندىققا شالىنىپ كومىلەتىن مال ەندىگى ۋاقىتتا تاراتىلدى نەمەسە قوناقاسىدا جەلىندى. ال، ءمايىت جانىنا قويىلاتىن زاتتارى «تابارىك»، «ساداقا»، «سىيىت» جانە «جىرتىس» بولىپ جۇرتشىلىققا تاراتىلدى.
وتىرعىزىپ جەرلەۋ XIX-ع. دەيىن ءبىرلى-جارىم ورىن الىپ كەلگەنگە ۇقسايدى. ول جونىندە سول كەزەڭدە حالىق اراسىنان كوپتەگەن ەتنوگرافيالىق مالىمەت جيناقتاپ، ماقالا جاريالاعان ي.يبراگيموۆتىڭ «...مارقۇمدى قۇبىلاعا قاراتىپ وتىرعىزىپ جەرلەگەن» [6، س. 151] دەپ جازعانى جەتە زەرتتەۋدى، انىقتاي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن قۇندى مالىمەت.
ىلكىدە ادامنىڭ تىرشىلىكتە يەلەنگەن قوعامدىق مارتەبەسى و دۇنيەدە دە ساقتالاتىن نانىم-سەنىم بەرىك ورنىقتى. ياعني، جەرلەۋ قۇرىلىمى دا ايرىقشالاندى. ماقالاعا وزەك بولىپ وتىرعان جەرلەۋ ءتۇرى جوعارى الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرىنە عانا كورسەتىلەتىن قۇرمەت ەدى. مىسالى، تىكبۇرىشتى تار قابىرلەرگە اتاعى جوق، كەدەي رۋلىق قاۋىم مۇشەلەرى جەرلەندى. بۇل ۇستانىم قازىرگى كەزدە تۇبەگەيلى جويىلىپ بارلىق ادامعا (مارقۇمعا) جاپپاي قولدانىلاتىن بولىپ قالىپتاستى. كونە داۋىرلەردە ەرەكشە بۇزىقتىق جاساعان ادامدى باسىن تومەن قاراتىپ جەرلەۋ دە ورىن العان (ارحەولوگتار الىشەر اقىشيەۆ پەن حاميت ايتقۇلدىڭ اۋىزشا مالىمەتتەرى بويىنشا). بۇل قۇبىلىسقا ۇندەس جەرلەۋدى – «مولاسىنداي باقسىنىڭ» دەگەن تىركەسكە نەگىز بولعان مۇسىلمان زيراتىنان جەكە قويىلىپ كەلگەن باقسى قابىرىمەن سالىستىرا قاراۋعا بولادى. ءبىرىنشى جەرلەۋ تۇرىندە (باسىن تومەن قاراتىپ قوياتىن) بۇدان بىلاي مارقۇممەن قارىم-قاتىناستىڭ ۇزىلگەنىن، ياعني، بولاشاقتا وعان ارناپ قۇرباندىق شالۋدىڭ، ارۋاعىن ەسكەرۋ سىندى ت.ب. سالتتاردىڭ ورىندالمايتىندىعىن ءبىلدىردى. ال، قايتىس بولعان سوڭ باقسىنى زيراتتان وقشاۋ جەرلەۋ – حالىق اراسىنا يسلام ءدىنى اسەرىن كۇشەيتە ءتۇسۋ ماقساتىندا دىنشىلدەر تاراپىنان اتقارىلعان ەدى. ول تاڭىرىلىك ءدىندى ىعىستىرۋدىڭ امال-ايلاسى ەدى. وسى تۇرعىدا، جوعارىدا اتالعانداي ادامنىڭ تىرىدەگى مارتەبەسى ولگەننەن سوڭ دا ساقتالاتىن بولسا، وندا وتىرعىزىپ جەرلەنگەن ادام كىم بولدى دەگەن سۇراق تۋادى. وعان جاۋاپ بولاشاق ىزدەنىستەر ەنشىسىندە.
ادەبيەت:
- مارگۋلان ا.ح.، اكيشيەۆ ك.ا.، كادىربايەۆ م.ك.، ورازبايەۆ ا.م. دريەۆنيايا كۋلتۋرا سەنترالنوگو كازاحستانا. الما-اتا: ناۋكا، 1966. 435 س.؛ قازاقستان تاريحى (كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن). بەس تومدىق. 1-توم. الماتى: اتامۇرا، 2010؛
- ق ر ءموم-دىڭ ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ەسەبىنەن. 1992 ج؛
- ءالىمباي نۇرسان. قازاقتىڭ ولىكتى جونەلتۋگە بايلانىستى جوسىنجورالعىلارىنىڭ ەتنومادەني پروەكسياسى // ق ر ۇعا-نىڭ حابارلارى. قوعامدىق عىلىمدار سەرياسى. 1994. №4. 36-48 بب؛
- قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى. عىلىمي رەداكتور جانە جوبا جەتەكشىسى نۇرسان ءالىمباي. ەنسيكلوپەديا 1-توم. ا-د. DPS، 2011. – 736 ب؛
- ءاجىعالي س.، بايعاباتوۆا ن. جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى // قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرى مەن ادەت عۇرىپتارى. 1-توم. ءبىرتۇتاستىعى جانە ەرەكشەلىگى. قۇراست. س.ءاجىعالي. الماتى: ارىس، 2005. 176-202 بب؛
- يبراگيموۆ ي.ي. ەتنوگرافيچەسكيە وچەركي كيرگيزسكاگو نارودا // رت. سبورنيك، يزداننىي پو پوۆودۋ پوليتەحنيچەسكوي ۆىستاۆكي. ۆىپ.II. ستاتي پو ەتنوگرافيي، تەحنيكە، سەلسكومۋ حوزيايستۆۋ ي ەستەستۆەننوي يستوريي. م.، 1872. س.120- 152؛
- سماگۋلوۆ ە.ا. نازەمنىە سكلەپى بوريجارسكوگو موگيلنيكا // قازاقستان ارحەولوگياسىنىڭ ماسەلەلەرى. 3-شىعارىلىم. عىلىمي ماقالالار جيناعى. الماتى، 2011. (س. 119-141)؛
- اجيگالي س. ە. رەليگيوزنوست ي وبريادنوست سەلچان كازاحستانا ۆ بليجايشەي رەتروسپەكتيۆە: جەتىسۋ، سەرەدينا 80-ح // وبىچاي ي وبريادى كازاحوۆ ۆ پروشلوم ي ناستوياششەم. سبورنيك ستاتەي. الماتى: عىلىم، 2001. س.35-98؛
- ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى. شىعارمالارى. 1 توم. . – پاۆلودار. «ەكو» عӚف، 2003.
CATACOMB AND ANOTHER WORLD
Dosymbek Qatran، candidate of historical scinces، leading researcher of the center of Anthropology and ethnology of Central State Museum of the RK، Almaty.
In this article used among the Kazakhs at the burial structure of the special design of the niche - the catacombs، undermined in the south-west wall of the burial pit and called as "akym"، "lakyt"، "lakatty kabءىr"، "zhandama"، "zhanakym" or "zhandatpa" are discussed. In this regard، given entrenched in the minds of Kazakh-nomads aspects of ancient beliefs and ideas associated with death and the other world، which are reflected in burial rites. For the purpose of the topic proposed the author's interpretation on the basis of archaeological sites and materials related to the funeral rites of oral and written sources on the ethnography of the Kazakhs.
Key words: catacomb، burial، the other world، spirit، body.
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ەتنوگراف عالىم دوسىمبەك قاتران ۇلى
6alash ۇسىنادى
