ءاسانالى ءاشىموۆ
ونەردىڭ ورەن جۇيرىگى
(ءاسانالى ءاشىموۆ حاقىندا)
ءابىش كەكىلباي
ءبىزدىڭ قازاقتا «ورمەك جۇزىنەن اۋىپتى» دەگەن ءسوز بار. ونداي ءسوز ادەتتە ورمەكتىڭ توقىلعان جەرىنىڭ مولشەرى توقىلماعان جەرىنەن اسىپ تۇسكەن تۇستا اۋىزعا الىنادى. البەتتە وعان ەكى وزۋلەرى قۇلاقتارىنا جەتكەنشە ءماز بولىسىپ قۋانىسادى.
قۋانۋدىڭ دا ءجونى بار سياقتى. كەشە عانا جەرگە شۇقىنىپ تۇقشاڭداعان توقتىشاقتاردىڭ ارقاسىندا ەربيىپ تۇرعان ەبىل-سەبىل تۇك ىزعىعان ۇرشىقتىڭ ۇيىرىلگەنىنە ىلەسىپ كەلەپتەۋلى جىپكە اينالعانىنا، ەندى ونىڭ كورگەننىڭ كوزىنىڭ جاۋىن الاتىن كورىكتى بۇيىم، كەلىستى ءىس بولىپ بىتكەلى تۇرعانىنا، سونىڭ بارىنە تاۋەكەل ەتكەن قايسار ىجداھاتتىڭ كوپ ۇزاماي دەگەنىنە جەتكەلى تۇرعانىنا قايتىپ قۋانباسسىڭ؟!
جوقتى بارعا، باردى زورعا اينالدىرىپ جاتقان تىنىمسىز تىرشىلىكتىڭ سيقىر كۇشىنە قايتىپ تاڭعالماسسىڭ؟! تىنىمسىز تىرشىلىكتىڭ مىگىرسىز قوزعالىسى دا سول قۇرۋلى تۇرعان ورمەككە كەلىڭكىرەيدى.
ارتىڭا بۇرىلساڭ – باستاعان ءىسىڭنىڭ دە بەرەكەسى كەلىپ، ءىس بولىپ ءبىتىپ كەلە جاتقانىن كورسەڭ، الدىڭا قاراساڭ – ءالى دە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرىپ قالماي، دىتتەگەن جەرىڭنەن بارىپ شىعاتىنىڭدى سوزسەڭ، ودان اسقان باقىت بار دەيسىڭ بە؟
بىرەۋلەرگە قارا الا، بىرەۋلەرگە قىزىل الا، بىرەۋلەرگە سارى الا بوپ قۇرىلعانىمەن، ادام عۇمىرى دا ءبىر ورگە تارتىلعان ورمەك قوي؟!
قارا الا بوپ قۇرىلسا، بالا-شاعاڭنىڭ ۇستىنە لىپا، اۋىزىنا ءماپاقا بايتابا بوپ شىعار.
قىزىل الا، سارى الا بوپ قۇرىلسا، دوسىڭنىڭ كوزىن قىزدىرار، دۇشپانىڭنىڭ جۇرەگىن سىزدىرار ءتورىڭنىڭ كوركى بوپ شىعار.
نە دە بولسا ەكى قولىڭدى ەربەڭدەتىپ بوس وتىرعىزباس، ءالسىن-الى الدى-ارتىڭا كوزىڭدى ءبىر سالدىرىپ، كوڭىلىڭدى دە قوش ەتەر ءوز ەرمەگىڭنىڭ بولعانىنا نە جەتسىن؟
تاعدىر تەك بەينەتىڭە باعىت، زەينەتىڭە شابىت بۇيىرتپاي، ءومىر باقي قۇر اۋرە قىپ ءجۇن ساباتىپ قويعانىنان ساقتاسىن؟!
مەن بۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ تۇرمىن؟! وسىناۋ ۇلانعايىر زالدى ۇلان-اسىر تولتىرعان مىنا بارشاڭىز تۇگەل جاقسى ءبىلىپ، تۇگەل جاقسى كورەتىن، بۇل زالدىڭ سىرتىندا تاپ وسىنداي ون مىڭداعان، ءجۇز مىڭداعان زالداردى لىق تولتىرار الۋان ءپىشىندى، الۋان نىسپىلى قاۋىمنىڭ ەگدە بۋىنىن تۇگەل ىرزا، كەنجە بۋىنىن تۇگەل ىنتىزار ەتىپ كەلە جاتقان ءاسانالى ءاشىموۆ بۇگىن ەلۋگە شىعىپتى دەگەنگە ايتىپ تۇرمىن.
نەگە ەكەنىن قايدام، اۋىزىڭا ەلۋ ىلىكسە، كوڭىلىڭدە ءجۇز تۇراتىن ءبىر ادەت پايدا بولدى عوي.
سودان با ەكەن – ەلۋگە كەلگەندەرگە قالاي دا جۇزگە جەت دەپ جالبارىنا تىلەپ جاتقانىمىز.
ءبىراق، سوعان قاراماستان، جۇزگە جەتكەندەرمەن نە ءبىر داستارحاننىڭ باسىندا، نە ءبىر فونتاننىڭ قاسىندا بىرگە وتىرىپ كورگەن جەرىمىز جوق. اندا-ساندا گازەتتەن وقيتىنىمىز بار.
وندا دا الگى ءجۇز جاساعان جاندارى ءسىرى جارىقتىقتار تۋ سوناۋ قاپ تاۋىنىڭ يا كۇنگەي، يا تەرىسكەي ءبىر قاپتالىندا ءومىر كوشىپ جاتادى دەپ ەستيمىز. قاپ تاۋىنىڭ اتىن بالا كوزىمىزدەن تەك ەرتەگىدەن ەستىپ قالعاندىعىمىزدان با ەكەن، قاي رەتتە الگى گاپتەن دە «ەرتەگى ەمەس پە ەكەن» دەپ، كوڭىلىمىزگە سەكەم الىپ قالاتىنىمىز راس.
ءجا... ءجۇز جاساعاندار قانشا جاساعانىن وزدەرى بىلەر... ال ءبىزدىڭ ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ ەلۋ جاساعانى ابدەن اقيقات. ويتكەنى بۇگىنگىنىڭ ايەلى تۇگىلى ەركەگىنىڭ جاسىن كىشىرەيتپەسە، ۇلكەيتە قويۋى ەش مۇمكىن ەمەس. اسىرەسە، ونداي-ونداي ارتيست دەيتىن اعايىنداردىڭ اۋەستىگى جوعىن اۋەلدەن جاقسى بىلەمىز. ەندەشە، ءاسانالى ءاشىموۆ قالىپتان تايىپ ەلۋ بىرگە كەلىپ قويىپ جۇرمەسە، تاپ ەلۋگە كەلگەنىنە كۇماندانۋدىڭ ەش قيسىنى كەلمەيتىن سياقتى.
ال، ەلۋ دەگەنىڭ الگى ايتىلعان اتىشۋلى «ءجۇز» دەگەننىڭ تەڭ جارتىسى ەمەس پە ەدى؟!
ولاي بولسا، ەكىنىڭ بىرىنە قيىپ جاتقان ءجۇزدى اشىموۆتەن ايايمىز با؟!
وندا، كانەكي، «جۇزگە جەتسىن» دەپ ءبىر قول سوعىپ قويالىق تا!
جارايدى، بۇل تىلەگىمىز ورىندالا قالعان كۇندە دە، ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ سونىڭ بۇگىن تەڭ جارتىسىن ارتقا سالىپ وتىرعان جايى بار.
ەندەشە، بۇگىن ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ ورمەگى دە جۇزىنەن اۋادى.
بۇعان جاتا قالىپ قۋانا ما، جوق وتىرا قالىپ ويلانا ما – ونىسىن ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ ءوزى بىلەدى.
قۋانامىن دەسە، قۋاناتىن دا رەتى جەتكىلىكتى. ويلانامىن دەسە، ونىسىنىڭ دا وعاش كورىنەر ەشتەڭەسى جوق.
قۋانامىن دەسە، قۋاناتىن دا رەتى بارلىعى... سوناۋ يت ارقاسى قيان سارىسۋدىڭ اياعىنداعى بارىمىزگە تانىس توزەك جيىپ، قي جاققان قيان اۋىلدا تۋىپ، قوزى قۋىپ، باسپاق ءمىنىپ وسكەن تىلىك وكشە، جالاق بەت بالا كەرگەنىن ىستەپ، نە زووتەحنيق نە تراكتورشى بولىپ كەتسە، بۇگىندەرى ونى بىرەۋىمىز تانىعانمەن، بىرەۋىمىز تاني الماي ارماندا قالار ەدىك. ال ەندى كەرمەگەنىن ىستەپ، نە اتومشى فيزيق نە كوسموناۆت بولامىن دەپ اۋالانسا، ونىسىنان نە شىعارا الاتىنىن كىم بىلەتىنىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ جىمىڭداعان كوزى مەن جىلتىراعان ساقال-مۇرتىن ساحنادان جۇزبە-جۇز، كوشەدەن بەتپە-بەت كەرمەك تۇگىلى كينو مەن تەليەۆيزيانىڭ ەكرانىنان اندا-ساندا ۇشىراستىرا الماي مۇڭ بولامىز عوي. «كوجەسىنىڭ قاتىعى جوق، كوڭىلى قۇرتقا شابادى»، – دەمەكشى، كلۋب تۇگىلى، قىزىل بۇرىشى جوق پۇشپاقتا تۋا تۇرا، قيالىنا باسقا ەمەس، تەاتر تۇسكەنى قانداي عانيبەت بولعان!
ەگەر تاعدىر سارىسۋدىڭ ساربالاق ادىرلارىنان كەلگەن بۇيرا شاش بالانى الماتىنىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى ونەر ينستيتۋتىنىڭ تابالدىرىعىنان شىعارماعاندا، ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ قانشا ۇتىلاتىنىن كىم بىلگەن، ال قازاق تەاتر ونەرى، كينو ونەرى ءسوز جوق ۇتىلار ەدى.
ءقازىر قازاق ساحناسىن ءاسانالى ءاشىموۆسىز ەلەستەتۋ قيىن.
ال قازاق ەكرانىن ءاسانالى ءاشىموۆسىز ەلەستەتۋ اتىمەن مۇمكىن ەمەس.
ونىڭ ەسىمى عانا ەمەس، كەسكىنىن قازىرگى دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى تۇگەل بىلەدى.
وسى ءبىر كەڭ ماڭداي، تولقىن شاش، قۇم جاعالاپ وسكەن قياقتاي قارا ساقال، قيعاش مۇرت جادىراڭ ءجۇز باتىس پەن شىعىستىڭ، تەرىسكەي مەن تۇستىكتىڭ تالاي قالاسى مەن قىستاعىنىڭ كوشەسىندە عانا ەمەس، تالاي بويجەتكەننىڭ توسەگىنىڭ باسىندا جاڭا عانا جىپ ەتىپ تەروزەدەن سەكىرىپ تۇسكەن بوزبالا جىگىتتەي الدەنەدەن دامەتىپ، نە الدەنەدەن دامەتتىرىپ جىميا قاراپ تۇرعانى. اي استى الەمنىڭ تالاي پەندەسىنىڭ قۇلاعىندا تەك «ءاشىموۆ» دەگەن ءسوز عانا ەمەس، «قازاق» دەگەن ءسوز شالىنعاندا، كوز الدىنا ولگى ءبىر كەلىستى كەسكىن كەلە قالاتىن سياقتى. ءبىر كوزدە تەك ءبىزدىڭ سۇيكىمدى مايرا شاكەنوۆنا حانىمنىڭ كوزىنە وتتاي باسىلىپ، كوكىرەگىنە شوقتاي قادالاتىندى شىعاردى. ءبىر كوزدە ونى كورسە، تەك ساعيجان عانا ءماز بولعان بولسا، ءقازىر ونى كەشەدەن ەمەس، ەكراننان كورگەننىڭ وزىندە الەمنىڭ بار بالاسى ءبىر شۋىلداپ قالادى.
راسىندا دا، بۇگىندە ءاسانالى اشىموۆتەي كەڭىنەن تانىمال اكتەر كەم دە كەم. وسىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ تالانتىنىڭ قانشالىقتى سالاۋاتتى، ونەرىنىڭ قانشالىقتى ساليحالى ەكەندىگىن ايتقىزباي-اق اڭعارتاتىنداي.
ءبىراق، ۇلكەن تالانتتىڭ باسىنا دا باقىت جولى بولعىش اۋشىعا جولىققان سار سازانداي سالاڭ ەتىپ بىردەن تۇسە قالمايدى.
اتىمەن بەلگىسىز ءاشىموۆتىڭ قانداي بولعانىن وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيدى. ال ءبىزدىڭ بىرەۋ بىلسە دە، بىرەۋ بىلمەيتىن ءاشىموۆتى دە كورە قالعانىمىز بار.
ونىڭ تۆورچەستۆولىق جولىنىڭ العاشقى جىلدارى كينوستۋديا قابىرعاسىندا ءوتتى. ول تۇستاعى قازاق فيلمدەرىنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا افيشاسىنان ءاشىموۆتى كورەتىنسىڭ. الدەبىر قىزدىڭ قولىن قىسىپ، الدەبىر كەلىنشەكتىڭ بەلىنەن قۇشىپ، سىزىلىپ-مىزىلىپ تۇراتىن سول ءبىر سىپايى جىگىتتى وسى كۇنگى ارىستان جال، ارلان كوز، ادۋىن تەمپەرامەنت يەسى ءاسانالى ءاشىموۆ دەگەنگە سەنگىڭ دە كەلمەيدى.
كىم ءبىلىپتى، سول ءاۋ باستاعى سۇرلەۋىمەن سەمپەڭدەي بەرسە، قايداعى ءبىر سۋلى كوز قىزدار مەن بۋلى كوز كەلىنشەكتەردىڭ قۇشاعىنان پەنسياعا ءبىر-اق اتتانىپ جۇرەر مە ەدى، قايتەر ەدى، ەگەر ءوزىنىڭ «ەكرانداعى تاعدىرىنا» ءوز كوڭىلى تولماعان جاس اكتەر سوناۋ 1964 جىلى جامىراي قاراعان كوپ كورەرمەننىڭ كوز سۇعىمەن بەتپە-بەت شايقاسقا تۇسەتىن تەاتر ساحناسىنان تۇراقتى مەكەن تەبۋگە ءبىرجولا تاۋەكەل ەتپەسە...
تەاتردا دا ءاشىموۆتىڭ بىردەن جارق ەتە قالعان ەشتەڭەسى جوق. كوپكە دەيىن كوز تاسالاۋ كولەڭكەدە جۇرگەن جايى بار.
جاڭىلماساق، ءاسانالىنىڭ ۇلكەن اكتەرلىق جولىنىڭ تۇساۋىن كەسكەن ءسسسر-دىڭ كىشى تەاترىنان كەلىپ، اۋەزوۆتىكتەردىڭ ساحناسىنا قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ «جات ەلدەسىن» قويعان پروفەسسور نوۆوحيجين سياقتى ەدى.
ساحناعا ءدايىم جالتاقتاي باسىپ كىرىپ، تالتاقتاي باسىپ شىعىپ بارا جاتاتىن ماسكۇنەم جىگىتتىڭ كوكىرەگىن ورتەپ بارا جاتقان كوك زاپىران شاراپ ەمەس، تۋ سوناۋ تەرەڭ قۇردىمدا تۇنشىققان ماڭگى ارىلماس، ماڭگى ايىقپاس ازاپ ەكەنىن سىعىمداپ اشىپ، اقىر اياعىندا لاقىلداتا توگەتىن شەرمەندە اقىندىقتىڭ، رۋحاني دالباسالىقتىڭ تراگەدياسىن مۇنشالىقتى جەرىنە جەتكىزە بىلگەن اكتەرلىق ەڭبەكتەر بىزدە كەمدە-كەمتۇعىن. مۇنداي توقسان ءيىرىم داعدارىس تاعدىردى تىنتە زەرتتەپ، زەردەلەي جەتكىزىپ بەرە بىلگەن جاس اكتەردىڭ جۇلدىزى سوسىن-اق جارقىراپ سالا بەردى.
اساندا شەرمەندە وكىنىش پەن ولەرمەن ىزانى شەبەر مازمۇنداعان ءاشىموۆ احتانوۆتىڭ «بورانىندا» وعان قىرىق قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، قاي تاسقىننىڭ تۇسىندا دا قالقىپ سۋدىڭ بەتىنە شىعاتگا، قاي تولقىننىڭ بەتىنە دە باسقانىڭ يىعىن جانشىپ، باسىپ سۋعا تۇنشىقتىرىپ بارىپ شىعاتىن، جۇرت ۇستىنەن كۇن كورىپ، جورانىڭ ۇستىنەن ب ا ق اسىرعان قاراۋلىقتى قاپىسىز سومدادى. ول ويناعان قاسبولات وسىلاي بوپ ويدا قالىپتى.
جەلەك سالعاننىڭ بىلەگىنەن سيپاپ، جەلەڭ كيگەننىڭ جەڭىنەن تارتىپ جۇرۋگە عانا قاۋقارى جەتەتىندەي بوزوكپە كەيىپكەرلەردى كوپ ويناعان ءاسانالىنىڭ تاپ مۇنانداي توتەن سامعاۋلارىنا جۇرت تاڭعالىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، جاس اكتەر تاعگ ءبىر ساحنالىق «رەكورد» جاسادى. ول – ماكس فريش كومەدياسىنداعى دون-جۋاننىڭ بەلگىسى. ءاسانالى ءاشىموۆ ءبىر تەروزەدەن ەكىنشى تەروزەگە قارعىپ، ءبىر توسەكتەن ەكىنشى توسەككە ىرعىپ، ءبىر قۇشاقتان ەكىنشى قۇشاققا كۇمپ بەرىپ جۇرگەن ءلاززاتقۇمار ەركەتوتاي ەركەكتىڭ عانا ەمەس، بال دەپ ۇرتتاعاننىڭ ءبارى ۋ بوپ شىعىپ، ۋىز ءسوزىمىن بىلعاپ العان سوڭ، ايار دۇنيەگە قارسى ايارلىق جولىمەن كۇرەسكە شىققان ىزالى جاننىڭ كۇردەلى كۇيزەلىسىنەن كولكوسىر سىر شەرتتى. بۇل دۇنيەدە شىندىقتان باسقا سۇراۋسىز، ادالدىقتان باسقا اياۋسىز ەشتەڭە جوق ەكەن. ايار بولساڭ اقىلدى، سۇم بولساڭ ەر، جىلپوس بولساڭ جامپوز، اۋمەسەر بولساڭ اۋليە تۇتىپ جاتقان ءازازىل دۇنيەدە الدانعىسى كەلگەندەردىڭ اۋىزدارىن اشقىزىپ، اربالعىسى كەلگەندەردىڭ ابىرويىن شاشقىزىپ جۇرگەن سۇلەي جىگىتتىڭ قاي ءسوزى مەن قىلىعىنا دا قارالاي قىبىڭ قانىپ، «قاپ، بالەم، ءوز وبالدارى وزدەرىنە» دەپ وتىراسىڭ. دۇرىستىقتىڭ بەلدەن باسىلىپ، بۇرىستىقتىڭ مەيماناسى تاسىپ تۇرعان جەردە قورلانعان ار مەن تاپتالعان نامىستىڭ تاپ وسىلاي دا ەرەۋىلدەيتىن رەتى بولادى. تابانىڭدا جانىشتالىپ جاتقان جىلاننىڭ دا قاشان جانى شىعىپ كەتكەنشە جيرالاڭداپ جاتاتىنى بار ەمەس پە؟
كەيدە كۇلكى دە سوڭداي جاندارمەن ىزادان شىعادى. ءاشىموۆتىڭ دون-جۋانى دا پارىقسىز ورتادا كەپ پارىقسىزدىڭ ءبىرى بوپ اسىپ تاسۋدان ەمەس، جەل ەتەك ۇرعاشىنىڭ ەلپ ەتپە ناپسىسىندەي ارزانداپ كەتكەن پارىقسىز دۇنيەنىڭ پاتۋاسىزدىعىنا شامىرقانۋدان شىققان كۇلكى.
ءوز بويىنداعى اكتەرلىق شەبەرلىكتى، ازاماتتىق تەمپەرامەنتى ابدەن جارقىراتا جايىپ سالعان تارلان سۋرەتكەرگە ساحنا مەن ەكران جارىسا قۇشاق اشتى.
قازاق كينوسىنىڭ «قىز جىبەكتەي» كەزەڭدىك تۋىندىسىنىڭ بەل ومىرتقاسىنداي بەكەجان بەينەسىن ەندى ءاشىموۆ ويناماعاندا كىم وينايدى؟! ءاشىموۆتىڭ بەكەجانى زۇلىم ەمەس داڭعوي، ەسەرلىگى بار بولسا دا، ەر. قىز جىبەككە دەگەن ماحابباتىندا دا شەك جوق. ءبىراق، باقىتتىڭ تاباعىنا ەكى مىقتىنىڭ باسى قاشان سيعان؟! ءاشىموۆ ءوز كەيىپكەرىنىڭ سىرتقى تاعدىرىمەن قوسا، ىشكى دراماسىن دا وزەكتەستىرە ورەدى. «سيا الماي جۇرسەك ەكەن-اۋ، سيىسپاي ءجۇرمىز عوي» – دەگەن فيلم وزەگىنە ءاشىموۆ ورىنداعان بەكەجان «سيىسپاي جۇرسەك ەكەن-اۋ، سيىستىرماي ءجۇر عوي»، – دەگەن ويلانباسىڭا بولمايتىن، توقتاماسىڭا قويمايتىن جاڭا ءبىر سارىن قوسقانداي.
ءاشىموۆتىڭ اتىن الەمگە تانىتقان ەكراندىق چادياروۆ بەينەسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە اكتەر ورىنداعان اتالمىش رولدەردىڭ ءبارى دە ءوز ۇلەسىن قوسقان. سولاردى ورىنداۋ ۇستىندە قالىپتاسقان جالىن قۇشتارلىق، مۇقالماس جىگەر، سارابدال سابىر – ءبارى-بارى شىنايى قاھارمان، ويشىل ازامات بارلاۋشىنىڭ سوم بەينەسىن ءمىنسىز مۇسىندەۋگە مۇمكىندىك جاساعان.
ساحنا مەن ەكراندا ءاشىموۆ جاساعان وبرازدار ونداپ سانالادى. ولار ءاشىموۆتىڭ اكتەرلىك تاعدىرىنىڭ الاتاۋدىڭ ۇزىنشاباق جوتاسىنداي كولكوسىر دە كوركەم ەكەندىگىن تانىتقانداي. ءبىراق كولبەي سۇلاعان الاتاۋدىڭ دا انادايدان ايبىن شاقىرىپ انداپ-انداپ تۇرعان تالعارى مەن نايزاقاراسى بار ەكەندىگى سەكىلدى. ءاشىموۆتىڭ اكتەرلىك الاتاۋىنىڭ اسقارالى بيىكتەرى ولگى اتالعاندار سياقتى. سولاردىڭ ىشىندە جوڭعار الاتاۋىنداي بولەكتەنىپ ءبىر بۇيرەك جاتقانى «قان مەن تەردەگى» ەلامان. بۇل كەيىپكەردىڭ ءاشىموۆتىڭ وزگە قاھارماندارىنا قاراعاندا ءيى جۇمساقتاۋ، كورگەن قورلىعى دا مولداۋ. مۇندا ولارداعىداي شاپشىعان اساۋ تەمپەرامەنت، جالت-جۇلت قيمىل، ارسى-كۇرسى ارەكەت جوق. سارقىلماس سابىر، تاۋسىلماس ءتوزىم، شاشىلماس پاراساتتىڭ جيىنتىق بەينەسىندەي. ۇزاق جىل جەر اۋىپ كەلگەن ەلاماننىڭ كوڭىلى بوساپ كەتكەنىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن بوركىن كوزىنە ءتۇسىرىپ جىبەرەتىن ءبىر عانا دەتال ادامنىڭ مازمۇنى ارشىنداي باسقان ادىمىمەن دە، قۇلاشتاي سوزعان قارىمىمەن دا ەمەس، جۇرەگىنە قانداي مۇڭ جيا بىلگەنىمەن، كوڭىلىنە قانداي وي تۇيە بىلگەنىنەن ولشەنەتىنىن اڭعارتقانداي.
بۇل ءاشىموۆتىڭ اكتەرلىق قارىمىنىڭ سان قىرلى، مول سىرلى ەكەندىگىن ايعاقتايدى. اكتەر ونداي مولدىققا، ونداي ماسشتابتىلىققا سۋرەتكەرلىك كەمەلدىگىنىڭ بيىكتىگىمەن كوتەرىلە السا كەرەك.
ادەتتە الۋان قىرلى ادام تاعدىرلارىن زەرتتەپ، الۋان ءتۇرلى الەۋمەتتىك سىرلار اڭعارعان اكتەر، بولمىستىڭ ادام بەينەسى سىندى ءبىر كورىنىسىن عانا زەردەلەۋمەن شەكتەلگىسى كەلمەي، شىعارما سىندى تۇتاس ءبىر قۇبىلىسىن تارازىلاپ كورۋگە بوي ۇرادى. ءاشىموۆتىڭ كەيىنگى جىلدارداعى رەجيسسۋراعا كەلىسىندە دە وسىنداي ءبىر زاندىلىق بولسا كەرەك. «اجداھا جىلىندا» جاقسى بايقالعان بۇل قابىلەتتىڭ سىندارلى كورىنگەن ءبىر تۇسى – شوقان ءۋاليحانوۆ جايلى تەلەسەريال. بۇل تۋىندى ا. ءاشىموۆتىڭ تەليەۆيزيالىق فيلم سىندى سونى جانردىڭ پوەتيكالىق مۇمكىندىكتەرىن جان-جاقتى مەڭگەرىپ العاندىعىمەن قوسا ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ەڭ ءبىر تالماۋ تۇسىنداي رۋحاني قۇبىلىستىڭ كوكجيەگىن كەڭنەن شولىپ، يدەيالىق-فيلوسوفيالىق تەرەڭدىگىنە قايمىقپاي قۇلاش ۇرا بىلگەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزە ءتۇستى. بۇل – قازاق كينو ونەرىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى ەڭ ەلەۋلى تۋىندىسى دەسەك، اسىرا ايتقان بولماسپىز.
وسىنىڭ ءبارى، انە، بۇگىن ءبىر ءسوزىمىز قۇلاعىنا جاقسا دا، ءبىر ءسوزىمىز قۇلاعىنا جاقپاي، ءبىراق ونىسىن بايقاتپاي، كۇلىمسىرەپ ورتامىزدا وتىرعان ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ قازاقتىڭ ۇلتتىق ساحنا، كينو ونەرىنىڭ، تەك قازاق ونەرى عانا ەمەس، كوپ ۇلتتى سوۆەت كوركەم ونەرىنىڭ مەرەيلى تەرىنەن ورىن العاندىعىنىڭ كۋاسى. قازداڭداپ قاسىڭدا جۇرگەن ساباز قالتاسىنا پەنسيونەرلىك كىتاپشا سالماي تۇرىپ-اق تالتاڭداپ تاريحتان ءبىر-اق شىقتى دەگەن وسى.
وعان تەك ول عانا ەمەس، بارشامىز قۋانامىز. سوندىقتاندا بۇگىنگىدەي مەرەكەلى كۇنى مەرەيى تاسسىن دەپ وسىنىڭ ءبارىن كوزىنەن ءتىزىپ ايتامىز.
بۇل ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ الگى ايتقانىنداي جاتا قالىپ قۋانام دەسە، قۋاناتىن رەتتەرىنىڭ جەتكىلىكتى ەكەندىگىنىڭ ايعاعى.
ال ەندى وتىرا قالىپ ويلانامىن دەسە، ونىڭ دا قيسىنى كەلىپ تۇرعان سياقتى.
كارىبوز قارتايعاندا جورعا شىقتى دەمەكشى، ءاشىموۆ بيىل وسى قارا شاڭىراقتىڭ بار بيلىگىن ءبىر ءوزىنىڭ قولىنا الدى.
دالىرەك ايتساق، ونەرلەس دوستارى وعان وسىنداي زور سەنىم كورسەتتى.
سەنىم كەرسەتىلگەن جەردە، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى. جاۋاپكەرشىلىك جۇرگەن جەردە ويلانباي بولمايدى. اسىرەسە ءاسانالى اشىموۆكە ويلانباي بولمايدى.
قانشا دەگەنمەن، بۇكىل ءبىر ۇلتتىق ونەردىڭ كەش باسىن بەرمەي كەلگەن ايگىلى ۇجىمنىڭ تىزگىنىن ۇستاۋ قانداي باتىردىڭ دا جۇرەگىن قوبالجىتاتىن جاۋاپكەرشىلىك.
ونىڭ ۇستىنە ول جاۋاپكەرشىلىك بۇكىل قوعامىمىزدىڭ بارشا بولمىسىنىڭ وي-قىرى قايتا قارالىپ، قايتادان ساراپقا سالىنىپ جاتقان تۇستا بەرىلىپ وتىر.
جاسارىپ-جاڭعىرىپ جاتقان دۇنيەنىڭ تالاي سىرىنا تەرەڭىرەك قانىعۋ ءۇشىن قازىرگى جاسامپاز ۇرپاق، جاڭارتۋشى ۇرپاق وزىنەن بۇرىنعىلاردىڭ باستارىنان ەتكىزگەندەرىنە ۇڭىلەدى، وزگەلەردىڭ باسىندا بولىپ جاتقاندارعا ۇڭىلەدى. ونى ءبىلۋ ءۇشىن كوشەلە كەتىپ بارا جاتقان كوز كەلگەندى توقتاتىپ قويىپ جاي-كۇي سۇرامايدى، كىتاپقا ۇڭىلەدى، نە تەاترعا كەلىپ، ساحنا تورىنە ۇڭىلەدى. سوندا قازىرگى وي ۇستىندە جۇرگەن، تەرەڭ تەبىرەنىس ۇستىندە جۇرگەن زامانداەىمىزدىڭ كوكىرەگىن قوزعاپ، كوڭىلىن تەربەي الاتىنداي تەگەۋرىندى قاي جاڭالىعىمىز بار؟
جوق بولسا، ونى قايدان ىزدەپ، قايدان تابامىز؟ جازاتىندارمەن، جازۋشىلارمەن قولىن ەربەڭدەتپەي، يىعىن سەلتەڭدەتپەي، كوسىلىپ سويلەسە الا الار كوشەلى رەجيسسەرلار توبى جاساقتالدى. ءبىر حالىقتىڭ تەاترى مەن ادەبيەتى بىر-بىرىمەن قاشانعى ءتىلماش جالداپ تىلدەسىپ، دەلدال ارقىلى ءدىلدالاسادى. تىكە بايلانىسقا شىقپاس پا؟
شىقسا، ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ جازىلماعاندارىن بىلاي قويعاندا، جازىلعاندارىمەن تۇگەل تانىسىپ ۇلگەرە الدىق پا، جوق پا؟ سونىڭ ءبارى ەلەنىپ، سونىڭ بەرى ەسكەرىلىپ پە ەكەن؟ وتكىر شىعارمالار، ويلى شىعارمالار دراماتۋرگيادا جوق بولسا، پروزادا بار شىعار، پوەزيادا بار شىعار. وعان كوزدەرىڭىز ءتۇستى مە؟ بار بولسا، سول باردى ساحنالاندىرۋدىڭ جولىن تاپتىڭىزدار ما؟
ءتىپتى ۇلتتىق رەپەرتۋارىمىزدا باردىڭ ءوزىنىڭ بارشا يدەيالىق، ەستەتيكالىق ءنارىن تاڭقى جەلىن ساۋلىقتىڭ وزىنەن جارتى شەلەك ءسۇت الماي قويمايتىن اققاپتال ساۋىنشىداي ابدەن ءيىتىپ، ابدەن جەبەپ، ابدەن قاقتاپ، ابدەن سارقىپ ساۋا الدىق پا؟ ۋىزىنا نە ماعىزىنا جەتە الدىق پا، جوق كوك سۋلاندىرىپ بەتىنەن قالقىپ ءجۇرمىز بە؟ باردىڭ ءوزىن قىز بەن جىگىتتىڭ اراسىنداعى قىلتىڭ-سىلتىڭنان ارىگە ۇزاتا الماي، سيۋجەتتىڭ عانا ءسىڭىرىن سوزىپ، ودان ءوربيتىن كونسەپسيالىق جۇيەنى سونى ىزگە سالا الماي، شيىر شيىرلاپ جۇرگەننەن ساۋمىز با؟
كوپ ۇلتتى وتانىمىزدىڭ بۇگىنگى دراماتۋرگياسىنىڭ سۇبەلىسى مەن سۇيەكتىسىن ۋاقىتىسىندا ءوز ساحنامىزدا سويلەتە الىپ جاتىرمىز با؟
پالەن وردەنىمىز بار دەيمىز، اكادەميالىق تەاتر دەيمىز، پالەنىمىزدىڭ وداقتىق، تۇگەنىمىزدىڭ رەسپۋبليكالىق اتاعى بار دەيمىز. ونىڭ بارىنە قۋانا قول سوعامىز. ءبىراق، سونداي شوق كەۋدە شونجار تەاترلارعا لايىق مەدەيامىز قايسى، ەديپ پاتشامىز قايسى، ماكبەتىمىز قايسى، گاملەتىمىز قايسى؟ كوريولانىمىز قايسى؟ كلەوپاترامىز قايسى؟ قايسى؟ قايسى؟ قايسى؟
جوق پا؟ ەندەشە، الەمدىك كلاسسيكانىڭ ەڭ سۇلەي ەمتيحاندارىن تاپسىرماي تۇرىپ، قالاي كەۋدە قاعىپ، قالاي يىق كەرەمىز؟
نەمەنە ونداي ەۆەرەستەرگە قۇلاش سوزۋگا رەجيسسەرلارىمىزدىڭ شاماسى كەلمەي جاتىر ما، الدە اكتەرلارىمىزدىڭ شاماسى كەلمەي جاتىر ما؟
قايدام، ءاي، قايدام...
تالاي ماكبەتتى بەسىككە تۇسپەي جاتىپ تۇنشىقتىرىپ، تالاي گاملەتتى بويعا بىتپەي جاتىپ تۇسىك تاستاتتىق پا دەپ قورقام...
جارايدى، الارىمىزدى الىپ بولدىق دەيىق ال بەرەرىمىزدى بەرىپ بولدىق پا؟
جەتپىستەن اسقان اتا بۋىننىڭ ساقالىنا جارماسپاي-اق قويالىق.
الپىستان اسقان، نە وعان جاقىنداعان اعا بۋىن بەرەرىن بەرىپ بولدى ما؟
ىدىرىستىڭ ارمانداعان قانشا ءرولى وينالىپ، قانشا ءرولى وينالمادى؟
فاريدانىڭ قانشا ارمانى ورىندالىپ، قانشا ارمانى ورىندالمادى؟
كەشە عانا ارامىزدان ابايسىز اتتانعان ۇلى اكتەر ءانۋار مولدابەكوۆ ءوزىنىڭ ساحناداعى جۇلدىزدى ساعاتىن باستان كەشىرىپ ۇلگەردى مە، جوق پا؟
جانارتاۋداي جالىن تالانت يەسى نۇرماحان جانتۋريننىڭ بەتىنە بۇگىندە ۇيالماي-قىزارماي تۋرا قاراۋعا ءداتىمىز قالاي شىداماق؟
حاديشانىڭ، بيكەننىڭ، شولپاننىڭ كوكىرەگىندە قانشا ارمان كەتىپ بارادى؟
تالاي تالانت اعىتىلار ۋاقىتىندا اعىتىلماي قالعان اش قۇرساق تايلاقتاي ۋىزىنا جارىماي، شەر كوكىرەك شەرمەندە كۇيىندە قالىپ كەلە جاتقان جوق پا ەكەن؟
ايدالاداعى ارالدىڭ، ىرگەمىزدەگى بالقاشتىڭ تارتىلعانىنا تارىنعانىمىز دۇرىس-اۋ! ال ەندەشە، قاسىمىزداعى ارىپتەسىمىزدىڭ كوكىرەگىندەگى كولداريانىڭ بوسقا ءراسۋا بولىپ جاتقانىنا نەگە كۇيىنبەيمىز؟
ءشوپتىڭ باسىنا ونگەننىڭ ەسەبى بار، ءتورت اياقتىنىڭ سوڭىنا ەرگەننىڭ ەسەبى بار، ال ءبىز بەن ءسىزدىڭ كوكىرەگىمىزدەگى سىزداپ جاتقان مەن قايناپ جاتقاننىڭ نەگە ەسەبى جوق؟
ولاردى كىم بايقاپ، كىم ابايلاپ، كىم ايالايدى؟
ولار تەك بىزگە عانا قاجەت پە؟ ەل-جۇرتقا كەرەگى جوق پا؟
حالىق، حالىق دەپ اۋىز اۋىرتقاندا جاقسىمىز، نەگە عانا سول حالىق جالعىز اتقا اياق ارتقان جالبا شەكپەن جارلى قارا قاسقا اتتى قامبارداي جالعىز شەشەننىڭ عانا اۋىزىنا قاراپ، جالعىز تالانتتىڭ عانا ارقاسىنان قاعۋعا ءتيىستى؟
نەگە ونىڭ ماڭدايىنا كوپ جۇلدىز، نەگە ونىڭ قۇشاعىنا كوپ دارىن سيمايدى؟
بۇعان كىنالى كىم؟ ۋاقىت پا، حالىق پا، قوعام با؟
جوق، ءوزىمىز. بولعان قىز تەركىنىن تانىمايدى، – دەپ، باسىمىزعا ازعانتاي ب ا ق قونسا، توڭىرەگىمىزگە كوزىمىز تۇسپەيدى، قولىمىزعا ازعانتاي بيلىك تيسە، اينالامىزداعىنىڭ جالىن شايناپ، تىرسەگىن تىستەلەپ بىتەمىز.
حالىق دەگەننەن شىعادى... ال، سول حالىقتىڭ اتىن بىلەمىز، سانىن بىلەمىز، ودان قانشا اكادەميق قانشا مينيستر شىققانىن بىلەمىز. باسقا نەسىن بىلەمىز؟ ءتىل ۇيرەنەمىز دەپ، تەاترعا كەلسەڭ، اكتەردىڭ ءبارى انا ءبىر جىلدارداعى ات ۇستىندەگى بريگاديرلەردەي شەتىنەن اكىرەڭدەپ سويلەيدى... باسقانى بىلاي قويعاندا، ءبىزدىڭ عاشىقتارىمىزدىڭ ءوزى ساحنادا باجىلداسا سۇحباتتاسىپ، باقىرىسا سۇيىسەتىندى شىعاردى. ءجا، ءتىلىنىڭ وزىنە وسىنداي شورقاق بولعاسىن، ول حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىنا، مىنەز-قۇلقىنا قايدان جەتىك بولايىق. كەيبىر سپەكتاكلدەردەگى باياعىنىڭ باتىرلارىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى قازىرگىنىڭ تراكتورشىلارىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا كوبىرەك ۇقسايدى. ەرەڭ-سەرەڭ اياق باسقانىنا، ەلتەڭ-سەلتەڭ قىلىعىنا قاراپ وتىرىپ، «بۇل شىركىندەر ءقازىر روك-ن-رول بيلەپ جونەلمەسە جارار ەدى»، – دەپ قارالاي زارەڭ كەتەدى. كيىم ەكەش كيىمنىڭ ءوزىن ويىمىزعا نە كەلسە، سولاي قۇبىلتاتىن بولدىق. حالىق بەينەسىن جاساعاندا جوقتى ويلاپ تابۋدان اتىمەن اۋلاق، بارلى بويلاپ تانۋعا مەيلىنشە قۇشتار بولعان ءجون ەدى.
ءجا، مۇشەل تويىندا سويلەنەر ءسوزدىڭ لەپ بەلگىسى كوپ، سۇراۋ بەلگىسى اتىمەن جوق بولماعى شارت بولاتىن. ءبىراق، ءاسانالى ءاشىموۆ ەلۋگە باياعىدان بەرى ۋاقىت جەتپەي ءجۇرىپ، قازىرگىدەي قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە كەلگەن، باستىق بولۋعا باياعىدان بەرى زاۋقى سوقپاي ءجۇرىپ، قازىرگىدەي بارلىق ىسكە باسقاشا قاراپ، باسقاشا كىرىسىپ جاتقان تۇستا بولعان وزىنەن كورسىن!
ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ حالىقتىق ەنەرىمىزدىڭ، زامانالىق ونەرىمىزدىڭ جاي-جاپسارىنا ءاسانالى اشىموۆتەي اتانجىلىك ازاماتتار ويلانىپ-تولعانباعاندا كىم ويلانىپ-تولعانادى؟
ونداي-ونداي وزەكتى ورتەپ بىتۋگە اينالعان ماسەلەلەردى ءاسانالى اشىموۆتەي ايتسا اۋزى دۋالى، بارسا بەتى اجارلى، سوزسا قولى ۇزىن ازاماتتارىمىز شەپشەگەندە كىم شەشەدى؟
ازامات، سەنى ساقتادىم
ءبىر ىسىمە كەرەك، – دەپ ماحامبەت اقىن ايتقانىنداي، ءاسانولى ءاشىموۆ، سەن دە حالقىڭنىڭ، قوعامىڭنىڭ، وتانىڭنىڭ جۇلدىز قىپ ماڭدايىما ۇستايمىن دەسە، وعان جارايتىن، بەدەل قىپ الدىما ۇستايمىن دەسە، وعان جارايتىن ءبىر پەرزەنتسىڭ.
ءبىراق ماڭدايلارىنا ۇستايدى ەكەن دەپ جىلتىراعاننان باسقا ەشتەڭەنى بىلمەيتىن ءجاي انشەيىن مونشاق بوپ كەتۋگە بولمايتىنىن ءبىز ايتپاساق تا بىلەتىن اقىلىڭا سەنەمىز.
الدارىنا ۇستايدى ەكەن دەپ وزىنەن باسقاعا وزەگىن اشپايتىن داڭكەۋدە ءوزىمشىل بوپ كەتۋگە جول بەرمەيتىن پارقىڭا سەنەمىز.
سەن كەرىپ جاتقان قادىر-قۇرمەت ءقازىر دە جەتكىلىكتى، كورەتىنىڭ دە مول.
سەن الىپ جاتقان ابىروي-اتاق ءقازىر دە جەتكىلىكتى، الاتىنىڭ دا مول.
ءبىراق، سونىڭ بارىنەن بەرىك ات، بيىك ات، باياندى ات – ازامات. سول اتىڭدى ارداقتاپ ب ا ق!
بار بول، ازامات!
قاجىما، تالما، قارىشتاي بەر!
1987ج
6alash ۇسىندى
