وتارلىق كوزقاراستىڭ «نوقتالى ميى» مەن پەردەلى تۇسىنىگىنەن قۇلانتازا قۇتىلمايىنشا، قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ پارقىنا جەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس.
ادامزات دامۋىنىڭ ءبىر ورنىندا تۇرماسى انىق قوي. ۋاقىت ەسكەگى ىلگەرى جىلجىعان سايىن تەحنولوگيا شەكسىز دامىپ، ادام ويىنا كەلمەگەن نەبىر دۇنيەلەر جۇزەگە اسار. ءتىپتى وزگە دە پلانەتالاردى يگەرگەن ادامزاتتىڭ جاڭا مەكەنگە كوشى-قونى باستالاتىن دا شىعار.
ءبىر تاڭدانارلىق دۇنيە بار. نەگە ءبىز وسى تەحنولوگيانىڭ جەتىستىگى مەن ادامزات وركەنيەتىن ۇدايى شاتاستىرا بەرەمىز. مىسالعا مىسىر پيراميدالارىن الايىق. راس، سالماعى ون توننادان اساتىن اۋىر تاستاردى قالاي عانا قالاپ شىققاندىعىنا قايران قالاسىڭ. ءبىراق بۇل سول كەزدەگى ادام ساناسى مەن مادەنيەتى ءدال وسى پيراميدالار ءتارىزدى بيىك ءام عاجايىپ بولدى دەگەن ءسوز ەمەس قوي. ءيا، ءقازىر كالەندار بەتى XXI عاسىردى كورسەتىپ تۇر. ءبىز بۇگىن وركەنيەتتى قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەيمىز وزەۋرەپ.
وسى جەردە وز-وزىمىزگە بىلاي دەپ سۇراق قويساق تا بولادى. كەشەگى اربا مەن استاۋ اۆتوموبيل مەن ەلەكتر پەشىنە ۇلاسىپ جەتىلگەنى بولماسا، ادامزات اقىل-ويى الدىعا جىلجي قويدى ما؟
بۇگىنگى شىتىراداي اق كويلەك پەن قارا كاستيۋم ىشىندە پيتەكانتروپ پەن نەاندەرتالدىق نەمەسە ورتا عاسىرلىق بىرەۋدىڭ ارمان-مۇراتى وتىرعان جوق پا! ماسەلە سوندا؟
ءبىر دۇنيەگە ەشكىم داۋ سايلامايتىن شىعار دەگەن ويدامىز. راس، كوشپەندىلەر ومىرىندە تەحنوگراتتىق وركەنيەتتەن گورى رۋح وركەنيەتى باسىم بولدى. ايگىلى مادەنيەتتانۋشى ر.گەنون ايتپاقشى «باتىستىقتار ۋاقىت تۋىندىسى بولسا، كوشپەندىلەر كەڭىستىك تۋىندىسى». حوش...
جاسىراتىن نەسى بار. ءقازىر قازاق رۋحانياتىنا قاتىستى جويداسىز قياناتتار ءجۇرىپ جاتىر. ىشكى «مەندى» جويىپ، نەعۇرلىم «ول» مەن «ولارعا» تەزىرەك اينالساق بولعانى، وركەنيەتتى بولامىز دەيتىن كوزقاراس ترەندكە اينالدى.
تاعى دا ر. گەنون جازعانداي «باتىستىق سانا» «قازىرگى زامانعى سانا» ۇعىمىنىڭ ءتول بالاماسىنا اينالدى. ءسوزسىز، مۇنداي مۇگەدەك تانىمنىڭ شاڭ بەرۋى كوشپەندىلەر فەنومەنىن تولىققاندى تۇسىنە الماعاندىعىمىزدان بولىپ وتىر. ءبىزدىڭ بار بىلەتىنىمىز تۇركىنىڭ بەرگى بەتى (دالىرەك ايتساق سىرتقى تەرىسى) عانا. ال جان قاباتتارىنىڭ عالامات جەتىستىگى مەن ورەسى جايىنداعى ءبىلىمىمىز تىپتەن شامالى. تانىم تۇسىنىگىمىزدىڭ مۇنشالىقتى قۇلدىراپ كەتۋىنە تومەندەگىدەي فاكتورلار اسەر ەتتى دەگەن ويدامىز. «وتار ەلدىڭ تاريحىن وتارلاۋشى ەل جازادى» قاعيداسىنا سالساق، 1820 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك مازمۇنىمىزدان ايىرعان 270 جىلدى شەجىرەگە سالىپ زەردەلەر بولساق، ون بۋىن وتارلىق سانانىڭ تاربيەسىندە وسكەن ەكەن. ويلانىپ كورىڭىزشى، ون بۋىن. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ بۇگىنگى كورىپ تۇرعانىمىز قازاقتىڭ ءۇش عاسىر ەزگىدەن تۇرالاعان، كوتەرەم بەينەسى عانا. بۇلىنگەن بوزجۋسان بولمىسىمىزدىڭ قيسابىنا سان جەتپەيدى.
بۇرناعى قازاقتى ايتاسىز، اگاراكي مۇنداعى قۇنانبايدى كوردەن ءتىرىلتىپ قازىرگى قازاقپەن تىلدەستىرەر قۇدىرەتىمىز بولسا، ونىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن دە تۇسىنبەگەن بولار ەدىك. نەگە دەيسىز-اۋ. سەبەبى ءتىل وزگەردى. تىلمەن بىرگە ۇلتتىڭ تاعدىرى دا جويداسىز وزگەرىپ كەتتى. قايىرا ايتۋعا ءماجبۇرمىز، ءتىلى وزگەرگەن ۇلتتىڭ ءتۇرى دە وزگەرەدى ەكەن. (ءبىز بۇل جەردە بەت ءپىشىنىمىزدى (ءوڭىمىزدى) وزگەرتكەن ورىستىڭ 14 ءارپى حاقىندا ايتىپ وتىرمىز). ءار ءارىپتى دىبىستىڭ تاڭباسى دەسەك، ءارىپتىڭ وزگەرۋى اۋەزدىڭ (داۋىستىڭ) وزگەرۋىنە دە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. بۇدان شىعاتىن ءپاتۋا بايلامى – ءبىر ءارىپ ءبىر ۇلتتىڭ انتروپولوگياسىن تولىعىمەن وزگەرىسكە ۇشىراتا الادى.
مۇنى عىلىمدا قاتەلەسپەسەك ەنتەلەحيا دەيدى. تۋمىسىنان جات تىلدە سويلەگەن ادامنىڭ جاق ءپىشىنى دە سول ۇلتتىڭ انتروپولوگيالىق فورماسىنا قاراي بىرتىندەپ اۋىسىپ كەتەدى. راس، قازىرگى قازاق الپەتى كۇلىم كوز، قىزىلشىرايلى (ءتول ءتۇسى) ەمەس، تىك ىشەگى مۇزداعان، بەتون بەتتى، سۇپ-سۇرى سۋىق قازاق.
ءتىلدى كوممۋنيكاسيادان گورى تاعدىر مەن پەشەنە ەسەبىندە قاراۋدى العاش رەت نەمىس عالىمى ۆ.گۋمبولت ۇسىنعان بولاتىن. ونىڭ رۋحاني شاكىرتى ل.ۆايسگەربەر «ءبىز ءوز تاعدىرىمىزبەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز دەپ ويلايمىز عوي. انىعىن دا ولاي ەمەس. ءبىز قاي تىلدە سويلەسەك، سول ءتىل ارقىلى عانا دۇنيەنى تانيمىز. ەندەشە ءار ءتىلدىڭ وزىندىك تاعدىرى بار. ءبىز بار بولعانى سول تاعدىردىڭ ىشىندەمىز» دەيدى. ءبىر نارسەنى «ايدان انىق، كۇننەن راۋشان» دەيمىز.
وتارلىق كوزقاراستىڭ «نوقتالى ميى» مەن پەردەلى تۇسىنىگىنەن قۇلانتازا قۇتىلمايىنشا، قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ پارقىنا جەتۋ ەش مۇمكىن ەمەس.
ول ءۇشىن ءبىز ەڭ الدىمەن مىنا جايتتاردى ەتەنە ءتۇسىنىپ العانىمىز دۇرىس سەكىلدى. عىلىمدا ماركەتينگ پەن مەنەدجمەنت دەگەن ۇعىمدار بار. بۇلار ادامنىڭ قاجەتتىلىگى مەن سۇرانىسىنا قاراي تۋىنداپ وتىراتىن دۇنيەلەر. ءبىز باعزىداعى بابالار تانىمىن باجايلاي وتىرىپ، وسى ماركەتينگ ۇعىمىنىڭ قازاقتىڭ تەحنوكراتتىق وركەنيەتتەن گورى ارى مەن ۇياتىنا كوبىرەك سالماق تۇسىرگەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزەمىز. سەبەبى سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ دەنى وسى رۋح تاراپىنان عانا بولىپ وتىرعان. ءبىر عانا مىسال. تۇركى توپىراعىندا تۇرمەنىڭ بولماۋى ءبىز ءۇشىن اباقتى اتاۋلى ءوز ار-ۇياتىمىز ەكەندىگى عانا. كوشپەندى ادامى ءۇشىن ار-ۇياتىنان ارتىق ەش تۇرمە جوق. ارينە، ءومىردىڭ قۇنىن تەك دۇنيەمەن عانا شەندەستىرگەن ەۋروسەنتريست «دانىشپاندار» مۇنى قايدان تۇسىنە قويسىن.
ەگەر شىعىس پەن باتىس فيلوسوفياسىن تەل وقىعان ادام بولسا، باتىستىڭ راسيونالدى (سۋىق اقىلمەن) ال شىعىستىڭ يرراسيونالدى (جۇرەكپەن) ويلاپ ءومىر سۇرەتىندىگىنە بىردەن كوز جەتكىزگەن بولار ەدى. ءبىر دانىشپاننىڭ ايتاتىنى بار عوي. «باتىس ءۇشىن راۋشان گۇلىن ءتۇسىنۋ، ونىڭ جۇپارىن سىمىرە جۇتىپ حوش ءيسىن سەزىنۋ بولسا، شىعىس ءۇشىن گۇلدى ءتۇسىنۋ، گۇلدىڭ بولمىسىنا ءوتۋ» دەيدى. بۇل ءبىر عانا گۇلگە قاتىستى كوزعاراس ەمەس بۇكىل ومىرگە قاتىستى سوم پايىم عوي. شىعىستىڭ شىنايى جان-دۇنيەسىن جارقىراتىپ كورسەتكەن بۇدان ارتىق مىسالدى تابۋ دا قيىن. بۇل كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ نەگىزگى ءتول تۇسىنىگى دەسەك تە بولاتىنداي.
نەگىزى كوشپەندى ءسوزى سانامىزعا ابدەن وريەنتاليستەر ورنىقتىرعان تەك مالدىڭ سوڭىنان عانا ەرىپ كوشە بەرەتىن تاعى ادامدار ەمەس، ماتەريالدىق دۇنيەگە كىندىگى بايلانباعان، پايىم-پاراساتى ءاماندا بيىك، ەڭ ەركىن ادام ۇعىمىنىڭ شىن بالاماسى عوي. ءبىز بۇل جايىندا تومەندە قايىرا توقتالاتىن بولامىز. باتىس ادامدى جەكە بولمىس رەتىندە دارىپتەسە، شىعىس ادام تاقىلەتىن ءبىرتۇتاس تابيعات كونتەكسىندە قارايدى. ءسوز جوق، ءبىزدىڭ تۇمسا تابيعاتپەن ءبىرتۇتاس بولعانىمىزعا كۇللى فولكلور مەن ەتنوگرافيامىزداعى دەرەكتەر كۋا. ەسكى ءسوز ماقامىندا كوپ ۇشىراساتىن الگى «ءشوپتىڭ دە ءام سۋدىڭ دا ءتىلىن ءبىلۋ» تۇسىنىگى تابيعاتتىڭ ءتول پەرزەنتى ەكەندىگىمىزدى ايگىلەپ تۇرعانداي. وسى جەردەگى «ءشوپتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ» ۇعىمىنا از-كەم ات بايلاي كەتسەك. ارينە، ءبىرىنشىسى ءسوز جيرەنشە شەشەنگە تيەسىلى.
اڭگىمە ءالحيسساسى نوكەرلەرىمەن كەلە جاتقان حان، ايدالادا جەل كوتەرىپ بارا جاتقان قاڭباققا جيرەنشەنى جۇمسايتىن شاعىن عانا حيكايا ەسىڭىزدە بولار.
–ۋا، جيرەنشە، اناۋ قاڭباق قايدان كەلەدى، قايدا بارادى ەكەن؟ سۇراپ كەلشى دەيتىن ەدى عوي. حان ايتقان سوڭ پارمەن ەكى بولۋشى ما ەدى. جيرەنشە شاۋىپ بارىپ، قاڭباقتى قامشىنىڭ سابىمەن ءسال توقتاتىپ، ءبىراز بوگەيدى دە ازدان سوڭ قويا بەرىپ، حانعا قايتىپ كەلەدى دە: «سويلەستىم، تاقسىر! ءتىپتى ءوزىمدى سوگىپ سالدى ەمەس پە!؟ سونى سۇراپ نە قىلاسىز، «ۇشارىمدى جەل، قونارىمدى ساي بىلەدى. وسىنى سۇراتا جىبەرگەن حان اقىماق پا، سۇراي كەلگەن سەن اقىماق پا» دەپ جاۋاپ قاتتى دەيتىن ەدى عوي، جارىقتىق. وسى جەردەگى ديالوگتان جيرەنشەنىڭ تاپقىرلىعىنان گورى «ءشوپتىڭ ءتىلىن» ءدال تاپسىرلەي الاتىندىعى اڭدالىپ تۇر. ماسەلە، قاڭباقتان گورى مازمۇندا بولىپ وتىر عوي. راسىمەن دە قاڭباقتىڭ بار ءمانى وسى عانا (ەگەر قاقباققا ءتىل بىتسە ءدال وسىلاي دەپ سويلەگەن بولار ەدى). ءبىز سونى تاپ باسىپ ءدوپ تانىعان ەكەۋارا سۇحباتتى كورىپ وتىرمىز. بۇل تابيعاتپەن ەتەنە بولعانىمىزدىڭ بۇگىنگە ءبۇتىن جەتكەن ءبىر دەرەگى بولسا كەرەك-تى. بۇل ديالوگتى ريتوريكادان (شەشەندىكتەن) گورى تابيعاتتانۋ ءپانىنىڭ كونتەكسىندە قاراۋ الدەقايدا ادىلەتتى بولار ەدى.
ەكىنشى مىسالىمىز دا وسى مەنزەلدەس. بۇل حيكايا ايگىلى ەتنوگراف عالىم جاعدا بابالىقۇلىنا تيەسىلى. ەندىگى ءسوزدى ەتنوگرافتىڭ وزىنە بەرەيىك.
«1945 جىلدىڭ جادىراعان جازى ەدى. ءبىز پارتيزان رەتىندە قىتايمەن سوعىسىپ جاتقان ەدىك. ءبىر كۇنى قاسىمىزداعى ءبىر جىگىتتىڭ قارا سانىن وق وسىپ جاراقاتتاپ كەتتى. قۇداي ساقتاعاندا سۇيەگى ءدىن امان ەكەن. جارا كۇننەن-كۇنگە ۇلعايىپ، ەت ءىشى ىرىڭدەپ بارا جاتتى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەدىك؟ بىرەۋ: «پالەن دەگەن جەردە ءبىر ەمشi بار، سول ەمشiنi الىپ كەلەيiك» دەدi. الگى ءسوزدى ماقۇل كورىپ، قوس اتپەن ەكi كىسi جiبەرىپ الگى ادامدى الدىرتتىق. جاس مولشەرi جەتپىسكە اياق باسقان، وتە شيراق، تىڭ ادام ەكەن.
الگى بەيباقتىڭ جاراسىن كوردى دە: «ارالارىڭدا مەنمىن دەگەن مەرگەندەرىڭ بار ما؟»، دەدi. «بار»، – دەدiك ۇلارداي شۋلاپ. «مىنا ازاماتتىڭ اۋرۋى كۇننەن-كۇنگە اسقىنىپ بارادى ەكەن. ەمدەپ جازباساق بولمايدى»، - دەدى، مەرگەندەرگە قاراپ. – سەندەر مايلى تاۋىنىڭ بوكتەرىنە بارىڭدار. سول جەردە سۋىر كوپ. ۇركىتپەي، باسپالاپ عانا بارىڭدار دا، جاتىڭدار. كوپ ۇزاماي سۋىر ٴiننiڭ اۋزىنا شىعىپ اڭقيتتاۋى ءتيىس. سول سۋىردى تەك اياعىنان عانا اتىڭدار. ول جارالى بولعاننان كەيىن قايىرا ىنگە كىرىپ كەتەدى. اسىقپاي كۇتىپ وتىرىڭدار. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ىننەن باسقالاي ءبىر (ساۋ) سۋىر شىعۋى كەرەك. ول دا اينالاسىنا اڭقيتتاپ الادى دا ەن دالاعا ماڭىپ بەرەدى. ءبىرازدان كەيىن بۇل دا ورالادى. ءىننىڭ اۋزىنا جەتكىزبەي سول سۋىردى اتىڭدار دا ۇرتىنا جيناعان ءشوبىن الىپ كەلiڭدەر دەدى. اقساقالدىڭ ايتقانىن ءبىر بۇلجىتپاستان ورىنداپ سۋىر اۋىزىنداعى ءشوپتى الىپ كەلدىك. سول ءشوپتى قايناتىپ بىرەر كۇن جاراعا تاڭىپ ەدى الگى جىگىت قۇلانتازا قۇتىلىپ شىعا كەلدى»، - دەيدى.
كوردىڭىز بە، توبەدەگى ەكى مىسال دا شوپكە قاتىستى دەگەنىمىزبەن تۇمسا تابيعات ءتىلىن تەرەڭ مەڭگەرۋ عوي. بۇل «ءشوپتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ» ەمەي نەمەنە ەندى.
تۇركىنىڭ تابيعات جايلى باي تاجىريبەسى ايگىلى ءال-فارابي سەكىلدى پەرزەنتىنە «تابيعات ماتبۇعات» (تابيعات ۇلى كىتاپ) دەپ ەڭبەك جازدىرتىپ وتىرعانى دا وسى بولسا كەرەك-تى.
II
ءبىز ءسوز باسىندا تەحنولوگيانىڭ قارىشتاپ دامىپ بارا جاتقاندىعى جايىندا جازدىق. سونىڭ ءبىرى جاپونيا مەملەكەتى ەكەندىگى بەلگىلى. ءسىز مىنا سۇراق توڭىرەگىندە ءبىر ساتكە بولسىن ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ تەحنيكالىق تۇرعىدان تولايىم جەتىستىكتەرگە جەتسە دە، وسى جاپون حالقى نەلىكتەن وز-وزىنە قول جۇمساۋدان كوش باسىندا تۇر. اسەم ۇيلەر مەن ادەمى ماشينالار نە سەبەپتەن جاپون جۇرەگىنە تىنىشتىق پەن باراقات سىيلاي المادى.
بۇل ءبىر عانا جاپون ادامىنىڭ ەمەس، ءيسى ادامزات ءناسىلىنىڭ نەگىزگى تراگەدياسى دەگەنگە سايادى. ۇلى جازۋشى گابريەل گارسيا ماركەس بولجاعان «ءار ادامنىڭ ىشكى جالعىزدىعى» بۇگىنگى ءبۇتىن ادامزات ءومىرىن ورتتەي جالماپ بارادى. اتالعان ادامداعى «جالعىزدىقتى» اپاتقا يا ىندەتكە تەڭەۋگە دە بولادى.
سونىمەن شىن وركەنيەتتىڭ جولى قايسى. اقىل-ەسى ماتەريالدىق دۇنيەگە اربالعان، ءتىپتى دارەت سىندىرعانىڭنان اقشا جاسايتىن بۇل قوعامدى وركەنيەتتى دەۋگە كەلە مە ءوزى؟ ءدال قازىرگى تار قاپاسقا قامالعان ادامزات جانىنا اراشا بولار جاڭا جول بار ما؟ بار...
بار دەيمىز ءبىز باتىل سەنىممەن تاعى دا قايتالاپ سويلەپ. ول ايگىلى ج.دەلەز بەن ف. گۆاتتاري ۇسىنعان نومادولوگيا ءىلىمى (ەستەرىڭىزدە بولسا قوس عالىم «انتي ەديپ» پەن «ريزوما» كىتابىندا بۇل تۋراسىندا تولىققاندى جازعان بولاتىن). ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەندىگى ادامزات دامۋىنىڭ جاڭا جولىنا اشىلاتىن رۋحاني ەكى قاقپا ەسىگى بار. ول ەركىندىك پەن تىنىشتىق ەسىگى دەپ اتالادى. ءقازىر بۇكىل الەمنىڭ جابىلا ىزدەپ، تاپپاي جۇرگەن دۇنيەسى دە وسى (اناۋ اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامتىڭ ۇلى مەن نەمەرەسىنىڭ بيىلعى باي-ولكەگە ساپارى دا وسى رۋحاني قاقپاعا جاسالعان ءبىرىنشى قادام دەگەن ويدامىز). بۇل دۇنيەنى (جۇرەك تىنىشتىعىن) ءبازبىر ادامدار بيلىك پەن جوعارى مانساپتان ىزدەسە، ەندى ءبىرى باتىستان ىزدەپ اۋىرەگە تۇسۋدە. كوشپەندىلەر كىتابىنداعى باقىتتىڭ مودەلى مەن مازمۇنى مۇلدە بولەك. ەڭ اۋەلى، رۋحاني تازالىققا سوسىن تابيعاتپەن ديالوگقا كەلۋ. بۇل ەندى كوشپەندىنىڭ باعزىدان بەرى جاساپ كەلە جاتقان ءتول فيلوسوفياسى عوي.
كوشپەندىلىككە ورالۋ دەگەنىمىز – قايىرا كيىز ءۇي مەن كەرى ۋاقىتقا ءوتۋ ەمەس، جۇرەكتىڭ تىنىشتىعىنا قايتۋ. ەڭ باستىسى – ءومىردىڭ مامىلەگەرلىك دەكلاراسياسىنا ءوز جۇرەگىڭمەن شارتقا وتىرۋ. كوشپەندىلىككە قايتۋ – ءدال جيرەنشە شەشەن سەكىلدى تابيعاتپەن تەپە-تەڭ ديالوگقا ءتۇسىپ، حاننان دا قايمىقپايتىن ەركىندىككە جەتۋ. مىنەكەي، بىزگە جەتپەيتىنى دە وسىلار عوي.
ادامزاتتىڭ ەندىگى بۇل تاڭداۋىن جۇرەك تىنىشتىعى مەن رۋح ەركىندىگىنە توسەلگەن سارا جول دەسەك تە بولاتىنداي...
ىقىلاس وجاي ۇلى
اۆتوردىڭ رۇقساتىمەن 6alash ۇسىنادى
