جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى تاراپىنان مويىندالعان جەتى حالىقتىق مەديسينا بار. ءبىز شىعىس مەديسيناسى دەپ اتاپ كەتكەن وسى ءداستۇرلى مەديسينانىڭ ءبىر تارماعى – قازاق ەمشىلىگى. 56 جىل بويى ءداستۇرلى ەمشىلىكپەن اينالىسقان قىتايداعى حالىق ەمشىسى، دارىگەر ءماۋلىشارىپ قاپان ۇلى جاقىندا ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە كەزدەسۋ وتكىزىپ، حالىق ەمشىلىگىنىڭ قۇپياسىمەن ءبولىستى. ءماۋلىشارىپ قاپان ۇلى – قحر ەڭبەك ەرى، «جاسامپاز تۇلعا» مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، «قىتايدىڭ ايگىلى ادامدارى» كىتابىنا اتى ەنگەن جالعىز قازاق. قازاق ەمشىلىگىن 7 ۇرپاق بويى مۇرا ەتىپ ساقتاپ كەلگەن اۋلەتتىڭ ءىزباسارىن ءبىز دە اڭگىمەگە تارتقان بولاتىنبىز.
– بۇگىنگى كۇنى ءداستۇرلى قازاق ەمشىلىگى قىتايدا مويىندالعان كورىنەدى. مەملەكەت تاراپىنان قارجىلىق قولداۋ دا جاقسى دەيدى. سولاي ما؟
– قىتايدا 7 ۇلتتىڭ حالىقتىق مەديسيناسى جاقسى دامىعان. وعان جۇڭگو، تيبەت، موڭعول، ۇيعىر، حمونگ (مياو)، كورەي جانە قازاق ەمشىلىكتەرى كىرەدى. قازاق ەمشىلىگىن دامىتۋعا جىل سايىن مەملەكەت بيۋدجەتىنەن قىرۋار قارجى بولىنەدى. شىڭجاڭ كولەمىندە ۇلكەندى-كىشىلى 20-دان اسا ۇلتتىق مەديسينانى نەگىز ەتكەن قازاق اۋرۋحاناسى، 4-5 عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعى بار. سونداي-اق، شىڭجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتى مەن التاي ايماقتىق مەديسينا كوللەدجىندە «قازاق ەمشىلىگى» ماماندىعى اشىلىپ، جەتى جىلدان بەرى بۇكىل جۇڭگو كولەمىنەن ستۋدەنتتەردى قابىلداپ كەلەدى. ماعان دا مەملەكەت ءوز قارجىسىمەن جەكە اۋرۋحانا سالىپ بەردى.
– قازاق ەمشىلىگىمەن اينالىسقانىڭىزعا قانشا جىل بولدى؟
– مەن اۋلەتىمىزدە حالىقتىق مەديسينانى جالعاستىرىپ وتىرعان جەتىنشى ۇرپاق ەكەنمىن. 400 جىلدان بەرى اتادان بالاعا جەتكەن ەمدەۋ قۇپياسىن 8 جاسىمنان باستاپ اكەمنەن ۇيرەندىم. شىڭجاڭ مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك ناتيجەمەن بىتىرگەن سوڭ تەك وسى سالادا قىزمەت ەتتىم. 50 جىلدان اسا ەڭبەك تاجىريبەمدە 80 ءتۇرلى ەمدەۋ قۇپياسى مەن اشقان جاڭالىعىمنىڭ 43ء-ىن پاتەنتتەدىم.
– ەندەشە، سول بابالارىڭىزدان جەتكەن ناۋقاس داۋالاۋدىڭ سىرىمەن بولىسسەڭىز...
– قازاق ەمشىلىگىندە بارلىق ناۋقاسقا دياگنوز بىلەزىكتەگى قىزىلتامىردى ۇستاۋ ارقىلى قويىلادى. اۋىر ناۋقاستاردىڭ كۇرە تامىرىن قوسا قارايمىز. اكەمنىڭ ايتۋىنشا تامىر سوعىسى مەن ورنالاسۋىنىڭ 62 ءتۇرلى وزگەرىسى بولادى ەكەن. ونى ءداستۇرلى مەديسينادا «تامىر رايى» دەپ اتايمىز. مەن تامىر رايىنىڭ كەرنەۋ، شوكپە، قالقىما تامىر سياقتى 40-تاي ءتۇرىن عانا اجىراتا الامىن.
ۇلتتىق مەديسينادا ەمدەۋگە تەك ءدارى شوپتەر عانا پايدالانىلاتىنى بارشاعا ايان. اكەمنەن 839 ءتۇرلى ءشوپ ءدارىنىڭ ەمدىك قاسيەتىن، ءتۇرىن، ءتۇسىن ۇيرەندىم. سول 839 ءتۇرلى ءدارى ءشوپتىڭ سيپاتى مەن ەرەكشەلىگىن زەرتتەي وتىرىپ 41 توساپ پەن 16 بۇلاۋعا ءبولدىم. ءبىر توساپتىڭ ءوزى 80 نەشە ءتۇرلى ءشوپ ءدارىنى قامتۋى مۇمكىن. ونىڭ ءوزىن 4-6 ءتۇرلى تاسىلمەن دايىندايمىز. ياعني، بىر-بىرىمەن سايكەستىرىلگەن ءدارى شوپتەردى بال، ءسۇت، ماي جانە سۋ سياقتى سۇيىقتىقتارمەن ارالاستىرعاندا قاسيەتى باسقا-باسقا قويمالجىڭ ءدارى پايدا بولادى. توساپ دەپ وتىرعانىمىز مىنە وسى قويمالجىڭ. ال، بۇلاۋ دەگەنىمىز ءدارى شوپتەردىڭ بۋى ارقىلى ەمدەۋدىڭ ءتۇرى. ونىڭ تاس بۇلاۋ، ءشوپ بۇلاۋ، قۋىرما بۇلاۋ، وت بۇلاۋ سياقتى 16 ءتۇرىن پاتەنتتەدىم. مىنا جەردە ءبىر نارسەنى قاداپ ايتقىم كەلەدى، قازاق ەمشىلىگى دەگەن اتتى جامىلعان كەيبىر ەمشىلەردىڭ ءسپيرتتى ورتەپ جانە ۆانناعا جاتقىزىپ ناۋقاس ەمدەۋى قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديسيناسىنا جاتپايدى. اتام قازاق توقتاۋ سۋعا جۋىنباعان، اسىل دىنىمىزدە دە عۇسىل اعىندى سۋعا الىنادى. ال اناۋ سپيرت دەگەنىڭ حيميالىق ەرىتىندى ەمەس پە؟
بۇلاۋعا ارنالعان ورىندىق
ءۇشىنشى داۋالاۋ ءتاسىلى – 4 ءتۇرلى قان الۋ جولى. قان ماڭدايدان، مۇرىن قۋىسىنان، ءتىلدىڭ استى مەن جۇتقىنشاق بەزدەرىنەن جانە ارقا، بەل، مويىننان كۇمىس قانداۋىرمەن شاباقتاپ الىنادى. بۇل كوبىنەسە قان قىسىمى، تىنىس الۋ جولدارىنىڭ ءتۇرلى اۋىرۋلارىن جانە قۇياڭ مەن سارىسۋ، ءىرىڭدى ەمدەۋدە قولدانىلادى.
قان الاتىن قانداۋىرلار مەن تاس لوڭقا
ءتورتىنشىسى – وتاشىلىق. سىنعان سۇيەكتى تاڭۋدىڭ 5 ءتۇرىن عىلىمي قولدانىسقا ەنگىزىپ، ارنايى قالىپتار جاسادىق. ونى مويىن، شىنتاق، تىزە، جىلىنشىك، وكشە مەن قىزىل اسىق مەرتىككەندە قولدانامىز. اتا-بابالارىمىز ۇگىتىلىپ كەتكەن سۇيەكتەردى دە قالپىنا كەلتىرگەن عوي. جاڭا تۋعان بوتانىڭ سۇيەگىن شاۋىپ، جۇقارتىپ ۇگىتىلگەن سۇيەكتىڭ ورنىنا سالعان كەزدە سۇيەكتەر بىر-بىرىمەن جالعاسىپ، جەتىلىپ كەتەدى ەكەن. اسىق جىلىك سىنعاندا تاۋتەكەنىڭ اسىق جىلىكتەرىن پايدالانعان كورىنەدى.
جىلىك سۇيەكتەرىن تاڭاتىن قالىپتار
– «قازاق ەمشىلىگىنىڭ اتىن جامىلىپ» دەپ قالدىڭىز. حالىقتىق مەديسينانىڭ اتىنا داق كەلتىرىپ جۇرگەن ەمشىلەر دە بار سياقتى عوي؟
– ءوز باسىم قازاق ەمشىلىگى عىلىمي تۇردە ۇرپاقتان ۇرپاققا دۇرىس جالعاسسا ەكەن دەيمىن. ءشوپ ءدارى ادامدى ولتىرمەيتىنىن بىلەتىن اقشانىڭ سوڭىنا تۇسكەن قۋلار قىتايدا دا بار. ونىڭ ءبىرتالايى وسىندا ءجۇر ەكەن. جوعارىدا ايتقانىمداي 839 ءتۇرلى ءشوپ ءدارىنى ۇيلەسىمدى پايدالانۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. مەن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاعان تاجىريبەمە سۇيەنەمىن. ەستىگەن اڭىز بەن دۇرىس جازىلماعان جازبالارعا سۇيەنىپ كىسى ەمدەپ جۇرگەندەردىكى الدامشىلىق دەر ەدىم.
– ال ءوزىڭىز جەتى اتادان جالعاسقان ەمشىلىك ونەردى قاعازعا ءتۇسىردىڭىز بە؟
– «قازاق ەمشىلىگىندەگى دياگنوز قويۋ جانە ەمدەۋ»، «قازاق ەمشىلىگىندەگى اس قورىتۋ جولدارى اۋرۋلارىن ەمدەۋ» جانە «قازاق ەمشىلىگى» (ەكى كىتاپ) سياقتى ءتورت كىتاپ جازدىم. مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن بەسىنشى كىتابىمدى جاقىندا جازىپ ءبىتىردىم. ول جالپى مەديسينا مەن جۇڭگو مەديسيناسىن قازاق ەمشىلىگىمەن ۇشتاستىرعان كولەمدى ەڭبەك.
– قولىڭىزداعى قۇجاتتارىڭىزعا قاراسام، بۇل جولى ۇلتتىق مەديسينانى قازاق ەلىنە جالپىلاستىرۋ ءۇشىن كەلگەن سياقتىسىز؟
– دۇرىس ايتاسىڭ، بالام. مەن بۇل جولى قازاقستانعا اقشا ءۇشىن، جارناما ءۇشىن ەمەس، ءىزباسار ىزدەپ كەلدىم. جاسىم بولسا الپىستى القىمدادى. قىزىم مەن نەمەرە ۇلىمدى كىشكەنتايىنان وسى سالاعا تاربيەلەدىم. جاڭاعى ايتقان وقۋ ورىندارىنا بارىپ شاكىرتتەرگە ساباق بەرەمىن.
مەملەكەت قارجى ءبولىپ جەكە كلينيكامدى دا سالىپ بەرگەن. پاتەنتتەلگەن جاڭالىعىم مەن ەتكەن ەڭبەگىم ءۇشىن مەملەكەتتەن الاتىن ايلىعىم جەتەرلىك. ءبىراق قازاق ەمشىلىگىنىڭ بىردەن-بىر يەسى – قازاقستان دەپ تۇسىنەمىن. جەتى اتامنان امان جەتكەن ونەردى جات جۇرتقا جىرىمداتپاي بار قازاقتىڭ كيەلى قارا شاڭىراعى، تاۋەلسىز وتانىنا تابىستاعىم كەلەدى. نەسىن جاسىرايىن، جۇڭگو بارلىق رەسەبىمدى، حالىقتىق ەمدەۋدىڭ قۇپياسىن ءوزى مەنشىكتەگىسى كەلىپ قىرۋار قارجىنىڭ شەتىن كورسەتەدى.
بابادان جەتكەن ونەردى ساتۋ مەن ءۇشىن ۇلتتى ساتقانمەن بىردەي. سوندىقتان وسى ساپارىمدا اماناتقا قيانات جاسامايتىن، تاباندى شاكىرت ىزدەپ كەلدىم. ول ەڭ الدىمەن جالپى مەديسينانى جەتىك يگەرگەن بولۋى كەرەك. كورىپكەلدىكپەن قازاق ەمشىلىگىنە مۇراگەرلىك ەتۋ مۇمكىن ەمەس!
– مەديسينادا قۇرىقتالماي كەلە جاتقان جامان اۋرۋ وبىردى ءدارى شوپتەرمەن ەمدەپ جازعانىڭىز راس پا؟
– راس. راكتى ەمدەگەن رەسەبىمدى جاقىندا پاتەنتتەدىم. جامان اۋرۋعا شالدىققان 700-دەن اسا ناۋقاستى تۇبەگەيلى سىرقاتىنان ساۋىقتىردىم. مەنىڭ تاجىريبەم بويىنشا بۇل دەرتتىڭ انالىق جانە اتالىق ءتۇرى بولاتىن كورىنەدى. انالىق ءتۇرىنىڭ ءبىر اعزادان ەمدەگەنمەن، ەكىنشى اعزادان پايدا بولاتىنىنا كوزىم جەتتى.
اڭگىمەلەسكەن مايگۇل سۇلتان
