جىل باسى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ناۋرىز ءسوزى بىزگە پارسى تىلىنەن ەنگەن. ياعني ءقازىر مارتتىڭ ورنىنا قازاقشا اي اتى رەتىندە قولدانىپ جۇرگەن ناۋرىز ءسوزى پارسى تىلىندە «جاڭا كۇن» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. مىنە، وسى جىل باسى سانالاتىن ناۋرىز ءسوزى قازاق تىلىندە ايدىڭ جانە جازعىتۇرىم تويلاناتىن مەيرامنىڭ اتاۋى رەتىندە قولدانىلىپ ءجۇر. بۇل كۇندى ۇلتىمىز «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەپ تە اتايدى. بۇل جونىندە حاكىم اباي «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ قايدان شىققانى تۋرالى» دەگەن تاريحي ماقالاسىندا ناۋرىز تاريحىن كوشپەلى حالىقتاردىڭ سوناۋ «حيباگي»، «ءحۇزاعي» دەپ اتالعان زامانعا دەيىن اپارىپ: «ول كۇندە ناۋ­رىز دەگەن ءبىر جازعىتۇرىم مەيرامى بولىپ، ناۋرىزناما قىلامىز دەپ، تاماشا قىلادى ەكەن. سول كۇنىن «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەيدى ەكەن» دەپ جازادى. دەمەك، ناۋرىز ءسوزى اۋەلدە قازاق تىلىنە اي اتى ەمەس، مەرەكە-مەيرامنىڭ اتى رەتىندە ەنىپ، كەيىن كونە اي اتىنىڭ ورنىن باسىپ كەتكەن. ەندەشە ناۋرىز قالاي ايدىڭ اتاۋىنا وزگەرىپ كەتتى؟ نەگە ءبىز اقپان ايى مەن كوكەك (ءساۋىر) ايىنىڭ ورتاسىنداعى ءۇشىنشى اي قالايشا ناۋرىز دەپ اتالدى؟ مىنە، بۇل – بۇگىنگە دەيىن تۇيىنشەگى شەشىلمەي كەلە جاتقان تالاس­تى تاقىرىپ. ءساۋىر دەمەكشى، قازاقتا بۇرىن ءساۋىر دەگەن اي اتى بولماعان. ءساۋىر اتاۋى كەڭەس وداعى كەزىندە ساياسي ماقساتتا ەنگىزىلگەن، «ءساۋىر بولماي، ءتاۋىر بولماس» دەگەن ماقال دا ارابشا اي اتىنداعى ساۋىرمەن بايلانىستى.

ءبىز اي اتتارىن قاڭتار، اقپان، ناۋرىز، مامىر، ماۋسىم، شىلدە، تامىز، قىركۇيەك، قازان، قاراشا، جەلتوقسان دەپ بەلگىلەپ ءجۇرمىز. الايدا قازاقشا اي اتتارى تۋرالى جازىلعان ەڭبەكتەرگە ۇڭىلسەك، ولاردىڭ كەيبىرىندە ناۋرىز دەگەن اي اتى جوق. ماسەلەن، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» ءبىر جىلداعى اي ەسەبى رەتىندە وتامالى (ماۋسىم)، سارشا، تامىز، قىركۇ­يەك، جەلدى (قازان)، قاراشا، توقسان (جەلتوقسان)، قاڭتار، اقپان، توقپان (ناۋرىز، ەكى اعايىندى)، كوكەك (ءساۋىر)، مامىر دەپ انىقتاما بەرىپ، جىل باسىن وتامالىدان باستالادى دەپ كورسەتكەن. ءبىراق قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ كوبى توقپاندى امال اتى رەتىندە قاراستىرادى. تىلىمىزدەگى «اقپان سوقسا ازبايتىن، توقپان سوقسا ولمەيتىن»، «اقپان-تاقپان التى كۇن، ايازىمەن جەتى كۇن» دەگەن تۇراقتى تىركەستەر – سونىڭ مىسالى. دەگەنمەن، شىنىمەن دە، توقپان امال اتاۋى ەمەس، اي اتى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ماسەلەن، قازاقتا سارى اتان – زۋزا دەگەن امال بار. ماۋسىمنىڭ (كونەشە) ونىندا كىرىپ، ون بەسىندە شىعاتىن بۇل امال جونىندە قازاق اراسىندا «جوعالىپ كەتكەن سارى اتاندى ىزدەپ شىققان زاۋزا قىز ءۇسىپ ولەدى. اۋا رايىنىڭ وسى توسىن قۇبىلىسىن ەسكە ساقتاۋ ءۇشىن قازاق بۇل امالدى «سارى اتان – زاۋزا» دەپ اتاپ كەتكەن» دەگەن اڭىز بار. الايدا مۇنداعى سارى اتان مەن زاۋزا 12 شوقجۇلدىزدىڭ ارابشا اتاۋلارىنا نەگىزدەلگەن پارسى كۇنتىزبەسىندەگى اي اتتارى (امال، ءساۋىر، زاۋزا، ساراتان، اسەت، سۇمبىلە، ميزام، اقىراپ، قاۋىس، ءجادي، ءدالۋ، حۇت) ەكەنىن كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيدى. ءتىپتى ءبىزدىڭ «امال» دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى پارسىشا اي اتى بولىپ شىعادى. بۇدان 14 ناۋرىزداعى «كورىسۋ كۇنى» دەپ اتالعان امال مەرەكەسى دە پارسىشا جىل باسىن مەڭزەيتىن امال دەگەن ايمەن قاتىستى ەمەس پە دەگەن وي كەلەدى. ال «تاۋاريح-ي حامسا شارقي» (قازاقشا «شىعىستىڭ بەس تاريحى») دا جوعارىداعى پارسىشا اي اتتارىن قازاقشا اي اتتارىمەن سالىستىرىپ، تومەندەگىدەي كورسەتكەن: ءبىردىڭ ايى – حۇت (فيەۆرال)؛ كوكەك – امال (مارت)؛ مامىر – ءساۋىر (اپرەل)؛ ماۋسىم – زاۋ­زا (ماي)؛ شىلدە – سارى اتان (يۋن)؛ تامىز – اسەت (يۋل)؛ ميزام – سۇمبىلە (اۆگۋست)؛ قازان – ميزان (سەنتيابر)؛ قاراشا – اقپان (وكتيابر)؛ جەلتوقسان – قاۋىس (نويابر)؛ قاڭتار – جادي (دەكابر)؛ ءۇشتىڭ ايى – ءدالۋ (يانۆار). سونداي-اق مۇنداعى ءبىردىڭ ايى ءبىرىنشى ايدى، ياعني جىل باسىن كورسەتەدى، ءبىردىڭ ايىنىڭ 20-سىنان كەيىن ناۋرىز مەيرامى تويلانادى دەپ ەسكەرتكەن.

دەمەك، قازاق حالقى اي اتتارىن بەلگىلەۋدە اي اتى، جۇلدىز اتى، امال اتىن پايدالانعان. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە بۇل ۇشەۋى ءوزارا ارالاسىپ، وعان اراب، پارسىدان كىرگەن اي، امال اتتارى قوسىلىپ، قازاقتىڭ اي اتتارى مەن امال اتتارى ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىراعان. بۇل جونىندە شاكارىم قاجى 1918 جىلى «سارىارقا» گازەتىندە جازعان «قازاقشا اي اتى نەگە جوق؟» دەگەن ماقالاسىندا «ءبىزدىڭ اي اتى دەپ جۇرگەنىمىز – جۇلدىز اتى. جۇلدىزعا قويعان اتتى سول كەزدەگى تۋعان ايعا قويا سالامىز دا، اي اتى دەپ ۇعىنامىز. سول سەبەپتى كەيدە «بۇل بالەن اي» دەپ تالاسامىز. مىسالى، دەكابر جۇلدىزىنىڭ ون بەسىندە تۋعان ايدى جارتىمىز «قاڭتار»، جارتىمىز «اقپان» دەيمىز. مەنىڭ ويىمشا، ءبىزدىڭ ەسكى تۇقىمدا (ەسكى تۇرىكتە) اي اتى بولسا كەرەك. ءبىراق ول ەسكى اتتار نە ءبىرجولا ۇمىتىلدى، نە جۇلدىز اتتارىنا ارالاسىپ كەتتى-اۋ دەيمىن» دەپ جازادى.
ونىڭ ۇستىنە، قازاق دالاسىنىڭ كەڭدىگى، ءار وڭىردەگى قازاقتاردىڭ اي، امال اتتارىن بەلگىلەۋدە پارىقتاردىڭ بولۋى سەبەبىنەن دە قازاقشا اي اتتارى ءارتۇرلى اتالىپ كەتتى. ماسەلەن، قازاق مادەنيەتىنە ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم، ەتنوگراف ابۋباكىر ديۆايەۆ 19 عاسىردىڭ سوڭىندا جەتىسۋ جەرىنەن جازىپ العان قازاقشا اي اتتارىن (رەتىمەن): كوكەك، مامىر، ماۋسىم، سارشاتامىز، شىلدە، سۇمبىلە، ميزان، قازان، قاراشا، جەلتوقسان، قاڭتار، ناۋرىز دەپ كورسەتسە، عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەيسەنباي كەنجەبايەۆ قازاقشا اي اتاۋلارىنىڭ 3 ءتۇرى بارىن كورسەتىپتى. مۇنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى – ءاز، وتجاقپاس، كوكەك، شىلدە، سارشا، قىركۇيەك، ميزان، قاراشا، قازان، قاڭتار، اقپان، ءبىردىڭ ايى. ەكىنشى نۇسقاسى – كوكەك، مامىر، ماۋسىم، شىلدە، تامىز، ميزان، قازان، قاراشا، جەلتوقسان، قاڭتار، اقپان، ءبىردىڭ ايى. ءۇشىنشى نۇسقا – ەكى اعايىندى، ناۋرىز، كوكەك، مامىر، ماۋسىم، شىلدە، تامىز سارشا، قىركۇيەك، ميزام، قازان، قاراشا، جەلتوقسان، قاڭتار. مىنە، وسىلاردىڭ ءبارىن جيناقتاساق، حالقىمىز 12 ايدى بەلگىلەۋدە 22 ءتۇرلى اي اتىن (ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن) قولدانعانىن بايقايمىز. ال ولاردىڭ ىشىندە جىل باسى رەتىندە بىردە ءبىردىڭ ايى كورسەتىلسە، ەندى بىردە وتامالى كورسەتىلگەن. وسىعان قاراعاندا جانە حاكىم اباي جازعان دەرەككە نەگىزدەلگەندە، ناۋرىز اتاۋى قازاق حالقىنا اۋەلدە مەيرام رەتىندە كەلىپ، كەيىن اي اتىنىڭ ورنىن باسقانى انىق.

سونىمەن، قازاقتىڭ جىل ەسەبى بويىنشا قيىندىققا تولى بولعان تىشقان جىلىن شىعارىپ سالىپ، سيىر جىلىن قارسى الىپ تۇرمىز. ءار جىلعا ءارتۇرلى سيپات بەرگەن قازاق ەسەپشىلەرى سيىر جىلىنىڭ «مىنەزىن» دە ءارتۇرلى تۇسىندىرەدى. كەيبىر بولجاۋشىلار «سيىر جىلى تاريحتا كوبىندە اۋىرتپالىق، داۋ-جانجال، قيىندىقتارعا تولى بولعان» دەسە، استرولوگتاردىڭ كەيبىرى «سيىر جىلى مولشىلىق جىلى بولادى. قازاق حالقى سيىر جىلىن جاقسىلىققا بالاعان» دەگەن ءۋاج ايتادى. «سيىر جىلى جاڭبىرلى بولادى، استىق بىتىك شىعىپ، مولشىلىققا كەنەلتەدى»، «سيىر جىلى موشكە سيىرداي مولشىلىقتىڭ جىلى بولادى» دەپ تە ايتىلادى. ال ءقازىر وتانداستارىمىز سيىر جىلى تۋرالى نە ايتادى دەگەنگە كەلسەك، ءقازىر ەل ىشىندە ەكى ءتۇرلى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. وتانداستارىمىزدىڭ كوبى اتاقتى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ايت­قان ءسوزىن العا تارتىپ، «كەلە جاتقان جاڭا جىل قازاق ەلىنە ۇلكەن جاقسىلىق، كول-كوسىر مولشىلىق اكەلەدى» دەپ سيىر جىلىن جاقسىلىققا بالاپ ءجۇر. الايدا 1937 جىلعى قۋعىن-سۇرگىندى، 1949 جىلعى سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جارىلىسى بولعانىن ەسكە سالىپ، بۇل جىلدىڭ دا ءوز قيىندىعى بار دەپ قارايتىندار دا بار. دەگەنمەن قازاقستان تاريحىنا ءۇڭىلىپ وتىرساق، استانى الماتىدان ەسىلدىڭ جاعاسىنا كوشىرۋ شەشىمى سيىر جىلى، ياعني 1997 جىلى قابىلدانسا، كەلەسى سيىر جىلىندا (2009) ەلوردادا «قازاق ەلى» مونۋمەنتى، تاۋەلسىزدىك سارايى سياقتى اتى مەن زاتى ساي تانىمال نىساندار اشىلىپتى. وسىعان قاراعاندا، سيىر جىلى ءتا­ۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن جامان جىل بولماعان.

ارينە، كەڭەس وداعى كەزىندە تويلاۋعا تىيىم سالىنعان ناۋرىز مەرەكەسى ەل تاۋەلسىزدىگىنەن كەيىن ءار جىلى اتالىپ ءوتىپ كەلەدى. مەرەكە كەزىندە 5 كۇن دەمالىس بەرىلىپ، ماڭىزدى شارالار ۇيىمداس­تىرىلادى. ۇلتتىق رۋحتى وياتىپ، ءداستۇردى دارىپتەۋدە بۇل وتە قاجەت. الايدا كۇللى تۇركى حالقى نەشە مىڭ جىلدان بەرى تويلاپ كەلە جاتقان وسى ءبىر ۇلتتىق مەرەكە جاڭا جىل مەرەكەسىمەن سالىستىرعاندا جەتىم قىزدىڭ تويىنداي عانا اتالىپ وتەتىنى جاسىرىن ەمەس. ءار جىلى جەلتوقسان ايىنان باستاپ الىپ شىر­شالار ورناتىپ، قالانى الەم-جالەم تۇسكە بولەپ، قاعاز وقتار اتىپ، اقشانىڭ بەتىنە قارامايتىن اكىمدىكتەر ناۋرىزدى جەڭىل-جەلپى عانا اتاپ وتەدى. كەرىسىنشە، قاراپايىم حالىق كوپ كوجەسىن جاساپ، ءارتۇرلى شارالار وتكىزىپ، مەرەكەنىڭ ءسانىن كەلتىرىپ جاتادى. ماسەلەن، كورشى ەل جۇڭگو دا جاڭا جىلدى ەكى رەت قارسى الادى. ءبىراق ولار قاڭتاردىڭ ءبىرى تويلاناتىن جاڭا جىلدى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كۇنتىزبەسى بويىنشا جىل باسى سانالاتىن «شاعان»، ياعني كوكتەم مەرەكەسىنەن ەشقاشان ارتىق قويعان ەمەس. بيلىك تە، قاراپايىم حالىق تا جاڭا جىلدى بىلايشا اتاپ وتەدى دە، «شاعانىن» ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە اسا دابىرالى تويلايدى. ءبىزدىڭ ەلدە دە وسىنداي ءداستۇر قالىپتاسسا يگى ەدى.

قالياكبار ۇسەمحان ۇلى

"استانا اقشامىنان" الىندى

6alash ۇسىنادى