ماعاز رازدان ۇلى 1924 جىلى قىتايدىڭ التاي ايماعىنىڭ بۋىرشىن اۋدانىنداعى دۋلايتى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1940-1944 جىلدارى ءوز جەرى «جەڭىستى» مەكتەبىندە وقىتۋشى بولعان، 1947-1957 جىلعا دەيىن جۇڭگو جازۋشىلار قوعامى شينجياڭ بولىمشەسىندە ىستەگەن. ارادا 20 جىلداي قىتايدىڭ سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قۋعىنعا ۇشىرايدى.
ماعاز رازدان ۇلى جانە جۇبايى شابەتاي ءقاجىنابي قىزى
1979-1981 جىلدارى بۋىرشىن اۋداندىق مادەنيەت مەكەمەسىندە جالعاستى قىزمەت اتقارادى. 1981-1982ء-شى جىلعا دەيىن ءوز اۋدانىنىڭ ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى بولىپ جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، وسى جىلدىڭ قازان ايىنان زەينەتكە شىعادى.
ماعاز رازدان ۇلى سوناۋ 1930 جىلداردان باستاپ اباي، شاكارىم سىندى ۇلى دانالاردىڭ شىعارمالارىنان سۋسىنداي ءجۇرىپ، ومىرگە تەرەڭ بويلاپ، ادەبيەت الەمىنە قادام تاستايدى. وسىلايشا ۇزاق جىلدار بويى تىنىمسىز ەڭبەكتەنگەن ماقاڭ قالامىن ۇشتاي تۇسەدى. ونىڭ ولەڭدەرى «شينجياڭ گازەتى»، «ەرىكتى التاي»، «تاڭ شولپان»، «بىرلىك» قاتارلى گازەت-جۋرنالداردا ارتىنان جارىق كوردى. 1982 جىلى «اسۋلار تولعاۋى» اتتى العاشقى ولەڭدەر جيناعى ىلە حالىق باسپاسىنان (كۇيتىڭ)؛ 1984 جىلى «ۋاقىتقا جاۋاپ» اتتى ەكىنشى جيناعى ۇلتتار باسپاسىنان (پەكين)؛ 1986 جىلى «سارى بەل» اتتى ولەڭمەن جازىلعان رومانى حالىق باسپاسىنان (ءۇرىمجى)؛ 1994 جىلى «اتا زامان سويلەيدى» اتتى اڭگىمە-پوۆەستەر توپتاماسى جاستار-ورەندەر باسپاسىنان (ءۇرىمجى) باسىلىپ، جەكە-جەكە كىتاپ بولىپ شىعادى.
شابەتاي قاجىنابيقىزىمەن بىرگە جۋرناليست قۋانىش ءىلياس ۇلى
«اۆتوردىڭ وتىزداي ولەڭى، بىرنەشە اڭگىمەسى مەن پوۆەستەرى جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلعان. سونىمەن قاتار، جەتى شىعارماسى ولكەلىك جانە مەملەكەتتىك جۇلدەلەردى قانجىعاسىنا بايلاعان. بۇلاردان سىرت، ماقاڭ ايماقتىق، وبلىستىق، ولكەلىك ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر قوعامى جاعىنان بىرنەشە رەت «ايگىلى اقىن-جازۋشى»، «قارت مايتالمان» قاتارلى داڭق سىيلىقتارىنىڭ يەگەرى بولعان.
«التاي اقيىقتارى» تاريحي رومانى 1998 جىلى ۇرىمجىدە جارىق كوردى.
ءبىر ۇلت ادەبيەتى ءۇشىن ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ءقادىرلى قالامگەر 1998 جىلى 2 مامىردا قايتىس بولدى.
اقىن، جۋرناليست قۋانىش ءىلياس ۇلى
كەبەنەك كيگەننىڭ تويى
ماعاز رازدان ۇلى
– جاسىمدى سۇرامايسىزدار ما؟، – دەپ تامسانىپ العان بايدار، – بىلتىر «جۇزدەن اسىپ كەتكەنسىڭ» دەگەن الگى مەكەبەك، بيىل قايتكەنمەن ون بەسكە شىققان شىعارمىن، – دەدى يمەنبەستەن. سونان سوڭ بىرنەشە رەت جىپىلىقتاپ الدى دا: ناق جاسىمدى وزدەرىڭىز بىلمەسەڭىزدەر، مەن قايدان بىلەمىن، انداعى كىتاپتارىڭىزدا جازۋلى شىعار، ايتەۋىر، قارتايدىق قوي، – دەپ، سالماقتى قارسى الدىندا وتىرعان ەكى سۇراقشىعا تاستاي سالدى.
– بولماسا تۋعان جىلىڭىزدى بىلمەيسىز بە؟
– ونى بىلەمىن. اپام: «جىلىڭ جىلقى، قايىڭ بۇرلەگەن قىزىل تاسقىندا تۋعاسىڭ» دەپ تالاي ايتقان.
ەكى سۇراقشى بايدار ىسىندەگى انكەت بويىنشا قايتا-قايتا جىل قايىرىپ جانە بايداردىڭ وڭ-الپەتىنە قاراي وتىرىپ، ونىڭ جاسىن جەتپىستىڭ سەگىزىندە دەپ تۇراقتاندىردى.
– كەلىپ شىعۋىڭىزدى سويلەڭىز!
سۇراق بايدار ءۇشىن وتە ۇعىمسىز بولدى.
ول بولاتى كەتكەن اجارسىز كوزىن بىرنەشە اشىپ-جۇمىپ، تارعىلدانعان داۋىسى كىرىلدەگەن كەۋدەسىنەن زورعا شىققانداي ءۇزىپ-ۇزىپ ماعىناسىز جاۋاپ قايتاردى.
– بۇل قالاي دەگەنىڭىز؟ كەلگەن كىسى ەسىكتەن كىرىپ، شىققاندا تاعى سول ەسىكتەن شىقپاي ما؟ كورىپ وتىرسىزدار، باعانا «باگاۋ» (مالمەت، رەد.) دەپ (ول وزگەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ قالا بەرسە دە، ءدال وسى «باگاۋدى» ۇمىتقان جوق بولاتىن) ەسىكتەن كىردىم، ءالى شىققام جوق قوي. ەندى شىعاردا دا «باگاۋ» دەپ سول ەسىكتەن شىعامىن ەمەس پە، – دەدى.
ءۇمىتباي مەن قايراتقا بايدار باسىندا جورتا جاۋاپقا جاتىلىپ العان ءبىر ءتۇرلى عايار ادامداي سەزىلىپ ەدى. ول تانىمدارى ەندى مۇلدە باسقاشا تۇسىنىككە اۋىستى. ولار سويلەسكەن سايىن بايداردى ءتابيعاتتىڭ ءوزى ءبىر ءتۇرلى بۇكپەسىز شىندىقتىڭ كەنى ەتىپ جاراتقان، كاپەرىنە ەشتەڭە المايتىن، تۇلىبى كەڭ، ەرەكشە زاتتان قۇراستىرىلعان جان-اۋ دەپ سەزە باستادى.
– ءبىز ءسىزدىڭ جاس كۇنىڭىزدەن بەرى قالاي كۇنەلتكەنىڭىزدى بىلگىمىز كەلىپ وتىر. اكەڭىزگە، وزىڭىزگە نەمەسە تۋعاندارىڭىزعا داۋلەت بىتكەن بە، الدە، كۇندەرىڭىز جوقشىلىقپەن ءوتتى مە؟
– ءماسساعان، قايداعى داۋلەت؟ اكەم جاسىمدا ءولىپتى. ءبىز اعايىندى ەكەۋ بولاتىنبىز. ءىنىم قايدار باي دا ەمەس، كەدەي دە ەمەس، جالعىز ارباسى سىنىپ قالسا، قايتا تۇزەتىپ الىپ ءوز كۇنىن ءوزى كورەتىن. مەن كوبىنشە قۇيقالاقتىڭ ۇيىندە بولدىم.
– قۇيقالاقتىڭ ۇيىندە نە جۇمىس ىستەۋشى ەدىڭىز؟
– وتىن دا اكەلە سالاسىڭ، سۋ دا قۇيا سالاسىڭ، كوكەك تۋعان سوڭ كوتەرەم كوتەرەسىڭ. ءبىر جاعىنان تۋاتىن سيىردى اڭدىپ، كوتەن استىراسىڭ، – دەپ كەدەيلىككە مويىنداعىسى كەلمەگەندەي بايدار ءبارىن ەلەۋسىز قىلىپ ايتا سالدى.
– وندا «ءوز باسى جاسىندا جالشى بولعان» دەپ جازامىز عوي.
– ءيا. دەگەنمەن ءوز باسى بولماسا قۇيقالاقتىڭ قاتىنى جاقسى كىسى ەدى، – دەپ ساباقتاپ قويدى ءالى تولىق ءجىپ تاعىپ جەتپەگەن بايدار، تەگى كوڭىلىندە ساناسىز ءبىر سالىستىرما بار ءتارىزدى، اقىرى سولاي دەپ جازۋعا رازى دا بولدى.
ارىقتاردىڭ قاتارىنا دا، سەمىزدەردىڭ قاتارىنا دا قوسىلمايتىن، ۇزىن دەۋگە دە، قىسقا دەۋگە دە بولمايتىن، «ازاماتىڭ قايسى» دەسە مىناۋ دەگەندەي جاستاۋ عانا وسى ەكى جىگىت بايدار ءىسىنىڭ وكشە ىزىنە تۇسكەلى كوپ بولعان. بايدار جونىندە اۋدانداعى بوپىراعان قۇنسىز قاعازدار ەكى ازاماتتى از اۋرەلەگەن جوق. كوپ ىزدەپ ءجىپ ۇشىن ازەر شىعارعان ءۇمىتباي مەن قايرات بايداردى ىندەتە وتىرىپ وسى جەردەن كەشە عانا تاۋىپ، بۇگىن كەزدەسىپ وتىر.
تەرەزەسى كۇنگە قاراعان شاعىن بولمە ونشا كوڭىلسىز ەمەس ەدى. پەشتە وت مازداپ تۇر، كۇن نۇرى قادالا قالعان اينەكتەردىڭ قىراۋى لەزدە-اق ەرىپ كەتتى. ءۇي ىشىندە ۇستەل-ورىندىقتان بوگدە ونشا كوپ بۇيىم كورىنبەيدى. ىقشام عانا بولمە ءارى تازا ءارى كوڭىلدى ەدى. تەگى وسىنداي جۇمىستارعا ارنالىپ ادەيى جاسالىپ قويعان سياقتى.
بوساعا جاققا قويىلعان ءۇش كىسىلىك ارقالى ۇزىن ورىندىق بايداردىڭ ەنشىسىنە ءتيىپتى. تىك وتىرعاننان جامباستاعانى كوپ، كەيدە كولبەپ، كەيدە كوسىلەدى. كومىلمەلى كوكسۇرى تەبەن شاپانى مەن ساقيتان ساپتاماسى كونەتوزدىعىن بىلدىرمەي بايدار بويىنا جاراسىپ تۇر. ال مالاقايى جونىندە بىردەڭە دەۋ قيىن. الدە ولشەمنەن تىس كەڭ تىگىلگەن بە، نەمەسە بايداردىڭ باسى سونشا قۋشيىپ كەتكەن بە، ايتەۋىر ماڭدايسىز مالاقاي قازىققا كيگىزگەندەي قالتىلداپ، كوڭىلى قالعان باستان ىرشىپ جەرگە تۇسكىسى كەلگەندەي ەدەنگە قاراپ تاپ-تاپ بەرەدى. قىرىپ تاستاعان ساقال-مۇرتى تەپكىلەسە كەتپەيتىن ىرىستاي قايتادان قاپتاپ، تەبىندەپ كەلەدى ەكەن. ەكى ۇرتىنىڭ ىشىنە كىرىپ، سۋالىپ كەتكەنىنە قاراعاندا وتىز ءتىسىنىڭ بىرەۋىنە دە يە بولماي قالعان بولسا كەرەك. وتىرما قوستىڭ ەتەگىندەي دەلديىپ بارىپ، ۇش جاعى قايتا سۇيىرلەنگەن ۇشكىرشە مۇرنى جىمىرىلعان ەرىننىڭ ۇستىنەن ادەپسىزدىكپەن اتتاپ كەتىپتى. ساقالدان ايىرىلعان ۇپ-ۇزىن جەتىم يەگى جوعارى قاراي قايقايىپ، مۇرنىمەن وبىسكەلى از قالىپتى. ۇلكەن ءبىر قاباقسوقتانىڭ استىندا جاتقان كوزدەرى قىرىق نايزالى ۇيگە تۇسكەن كۇننىڭ ساعىمىنداي جىلتىرايدى.
– ساۋاتىڭىز بار ما؟ – دەگەن سۇراۋ وزىمەن ءوزى بولىپ وتىرعان بايداردىڭ ويىن كەنەت ءبولىپ جىبەردى. ەشنارسەنى دە تۇسىنە الماعان ول كىدىرىپ بارىپ:
– ساۋات دەگەن نە؟ ونداي نارسە مەندە جوق، – دەپ جىميدى بايدار.
ءۇمىتباي مەن قايرات «ءدامىڭ قانداي» دەپ ءالى پىشاق تيمەگەن قاربىزدىڭ وزىنەن سۇراعانداي، بايدارعا بەرىلگەن سۇراقتىڭ داعدىلى، جاتتاندى سارىن بويىنشا قويىلىپ وتىرعانىنا وزدەرى ىڭعايسىزدانىپ قالدى. سوندىقتان:
– بالا كەزىڭىزدە وقۋ وقىپ پا ەدىڭىز؟ – دەپ بايدارعا تاياق ۇشىن ۇستاتا، قايتا سۇراق قويدى.
– اپام ءىنىمدى كوپباي مولدادان وقىتقان. ول قۇراندى كۇڭىرەنتىپ جىبەرەدى.
– ءوزىڭىزشى؟
– ءوزىم شام جاققان مەكتەپتەن وقىعانمىن، – دەدى بايدار، ارناۋلى ءبىر مەكتەپتى تاۋىسقان ادامداي-اق قوماقتانىپ. سۇراقشىلار بايداردىڭ جاۋابىن شىنىندا تۇسىنە الماي قالىپ:
– «شام جاققان مەكتەپ» دەگەن قانداي مەكتەپ؟ – دەدى.
– شام جاعىپ قويىپ ىڭىردە وقيتىن مەكتەپتى بىلمەيسىزدەر مە؟ – دەدى بايدار، تولىعىراق تۇسىندىرگىسى كەلىپ، – مالدى قورالاعاننان كەيىن قازان تۇسىرگەنشە اۋىلدىڭ بار ادامى سول مەكتەپتە بولادى ەمەس پە؟
– سول شام جاققان مەكتەپتەن وقىپ حات تاني الدىڭىز با؟
– ات-اربا، قورا-قوسىن دەپ وقىپ ەدىك. ءقازىر قايدا، تۇك تە جوق، قارايىپ كەتتىك.
بايداردىڭ قانشا وقىعىسى كەلسە دە ءبارىبىر ساۋاتسىز ەكەنى تۇسىنىكتى بولدى. ادام ەركىنەن تىس تاريحي جاعدايلار ءۇشىن بايدار شال جاۋاپتى ما، الدە بايدار شال ءۇشىن قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ ءوزى جاۋاپتى ما، مۇنى سارالاپ وتىرۋ ەكى سۇراقشىنىڭ ءدال ءقازىر ايالداپ وتىراتىن ءىسى ەمەس. سوندىقتان ءىستىڭ بەتىن كەزەكتەگى جۇمىستىڭ وزىنە عانا بۇرىپ:
– ءسىزدى بۇرىن نەشە جىلعا سوتتاعان ەدى؟ – دەدى.
– مەن سوتتاعان دەگەندى بىلمەيمىن. «قار ءۇش جاۋعاندا قايتاسىڭ» دەگەن، قار ودان كەيىن تالاي جاۋدى. نەمەنە، ۇكىمەت وتىرىك ايتا ما؟ مەنى قايتارىپ جىبەرسە بولادى، – دەپ بايدار بۇل جولى تىكە تارتتى.
– بۇرىن نە ءۇشىن سوتتالعانىڭىزدى بىلمەيسىز بە؟
– «سوتتاعان» دەگەندى بىلمەيمىن دەپ وتىرمىن عوي، بىلسەم ءوستىپ وتىرامىن با؟
– ءسىز بۇرىن ۇيلەنگەنسىز بە؟
– نە دەيدى، ءۇي بولمايتىن كىسى بولا ما؟ مەنىڭ دە ءۇيىم بولعان.
– سونداعى ايەلىڭىزبەن اجىراسىپ كەتتىڭىز بە؟ نەمەسە ايەلىڭىز قايتىس بولدى ما؟
– قالاي سۇراپ وتىرسىزدار؟ مەنىڭ قاتىن الماعانىمدى بىلمەيسىزدەر مە؟
– وندا قالاي ۇيلەنگەن بولاسىز؟
– ءتۇۋۋ! مىنا كىسىلەر تۇك ۇقپايدى ەكەن-اۋ! ۇيدە ءىنىمنىڭ قاتىنى بار ەمەس پە.
– وندا اعايىندى ەكى ادامنىڭ ورتاسىندا ءبىر ايەل بولعانى ما؟
– قىزىق ەكەنسىزدەر! ونى دەسەڭىزدەر، اپام بار، مەن بار، ءىنىم بار، ءىنىمنىڭ بالالارى بار، ءبارىمىزدىڭ ورتامىزدا باياعى سول ءبىر قاتىن. ەندى ۇقتىڭىزدار ما؟
سۇراق پەن جاۋاپتىڭ اراسى كۇندە رەنجىسكەن كورشىدەي بارعان سايىن الشاقتاپ بارا جاتتى. ءۇمىتباي مەن قايرات ءسوز تارىداي شاشىلعانىمەن، بار بولسا قاجەتىمىزدى تەرىپ الارمىز دەگەندەي قاننەن قاپەرسىز بويىن كەڭگە سالىپ وتىر.
– ءسىز قۇيقالاقتىڭ ۇيىنەن قاي ۋاقىتتا قۇتىلىپ شىقتىڭىز؟
– ۇقپايدى ەكەنسىزدەر، مەن باسىنان ايتىپ بەرەيىن. ەسەبى، پارتيا كەلدى دەڭىزشى. سوندا قۇيقالاقتان ماعان ات، سيىر، قوي الىپ بەرىپ مەنى ونىڭ ۇيىنەن شىعارىپ جىبەردى ەمەس پە؟ ەندى ۇقتىڭدار ما؟
– ول جاسىڭىزدان بەرگى ەڭبەكاقىڭىزعا الىپ بەرگەن مال عوي.
– ءيا، ءيا...
– سانى قانشا ەدى؟
– ونى كىم ساناپتى. تورى ات، الابەل قۇناجىن، قايقى ءمۇيىز قارا ەشكى... – دەپ بايدار شۇبىرتا جونەلگەندە جيىن سانى التى-جەتى ءىرى قارا، ونشاقتى ۇساق بولىپ شىقتى.
– سونان سوڭ ول مالدى ءقايتتىڭىز؟
– قايتەتىنى بار؟ مالدى الدىم دا ءىنىمنىڭ ۇيىنە شىعىپ الدىم، ايتىپ وتىرمىن عوي، ءبارىمىز ءبىر ايەلگە قارادىق دەپ. مىنەرىڭە ات، ىشەرىڭە اس تابىلعاننان كەيىن نەمەنە دەپ، بايدار ءومىرىنىڭ ەڭ ءبىر بيىك شىڭىن ەسكە الىپ، ەرىكسىز كۇلىپ كەتتى.
– ءىنىڭىز كوشكەندە ءسىز قايدا قالدىڭىز؟
– مەنى ايتاسىز با؟ مەن جالعىز قالا بەردىم.
– كارى ادام جالعىز قالعاندا تۇرمىسىڭىزدا قيىنشىلىق بولمادى ما؟
– ەت-ماي، ۇن-شايدى ۇكىمەت بەرىپ تۇرسا، نەمەنە قيىنشىلىق بولادى ەكەن. جۇمىسقا دا كوپ شىقپايسىڭ، دەمالاسىڭ.
كويلەگىن ىشىگىنىڭ سىرتىنان كيىپ العانداي بايداردىڭ جۇيەسىز سوزىنەن ونىڭ سول ءبىر كەزدە قىستاقتىڭ قامداۋىندا جاتقان ازات، كۇناسىز قارت ەكەنى زورعا دەگەندە ۇعىلىپ بولدى دا، سۇراقشىلار ءسوزدى تاعى دا ساباقتاي ءتۇسىپ:
– سوندا تۇرمىسىڭىزعا قاراسىپ تۇرعان بىرەۋ-مىرەۋ بولدى ما؟ – دەدى.
– تاۋكەندىكى ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ جانىندا ەمەس پە، سولار قارايلاسىپ تۇردى.
– تاۋكەننىڭ ۇيىنە نەگە شىعىپ المادىڭىز؟
– ءماسساعان! ونىڭ قاتىنى جوق تۇرسا، وندا قايتىپ بولادى ەكەن؟
– وندا كىم جاردەمدەستى؟
– قىزى-شى.
– تاۋكەننىڭ قىزى ءسىزدىڭ جاتقان ۇيگە كەلىپ تۇرۋشى ما ەدى؟
– كەلگەندە قالاي؟ كۇندىز دە، تۇندە دە كەلەتىن.
«بايداردىڭ وسى جاس قىزبەن بايلانىسى بار» دەگەن وسەك، سول كەزدە اياق استىنان بۇرق ەتە تۇسكەندە، تىپ-تىنىش تۇرعان ەل ىشىنە لەزدە تاراعان. تۋ باستا بايداردى جىعىپ بەرگەن كەسەك دالەلدىڭ ءوزى دە وسى بولاتىن.
اڭگىمە بۋىندى جەرىنە ەندى عانا جەتكەندەي بولدى دا، ءۇمىتباي سونى انىقتاۋ ءۇشىن سۇراقتى كەلتەسىنەن قويعىسى كەلىپ، – ءسىز وسى جاس قىزبەن... – دەي بەرگەندە،
– جاس قىزبەن؟ قايداعى جاس ەكەن؟ – دەپ بايدار ءىلىپ اكەتتى، – ابدەن بويجەتىپ وتىرعان قىز تۇرسا، وسىندايدا وتىرىك بولا ما؟ كوكتە قۇداي تۇر، دۇرىسىن جازۋ كەرەك ەمەس پە؟ – دەپ ەجىرەيگەن بويى كولبەگەن ورنىنان كوتەرىلە بەرگەندە، مالاقايىن شاپانىنىڭ جاعاسى قاعىپ قالدى دا، جەرگە ءتۇسىرىپ جىبەردى. تايقيا بىتكەن ماڭداي مەن قىرىپ الار قىزىل جوق ءمۇساپىر توبەنىڭ بار سىرى ايپاراداي اشىلدى. ىستىق سۋ قۇيىپ ءجيدىتىپ تاستاعانداي-اق قۇيقانىڭ ول جەر، بۇل جەردە قالعان قىلتاندارى باستارىن قۇراي الماي، بەرەكەسى قاشىپ تۇر ەكەن. بىر-بىرىنە امان-سالەم قىلۋعا ەندى عانا مۇرساسى كەلگەندەي ءۇرپيىسىپ تۇرەگەلدى. بايداردىڭ ءوزى دە ەندى قايتىپ مالاقايىن كيگىسى كەلمەگەندەي جامباسىنىڭ استىنا باسا سالدى.
– مەيلى، ول قىز ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزداي-اق كەكسە بويجەتكەن بولسىن، بايلانىس جاساعانىڭىز راس پا؟
– مەنىڭ ۇيىمە ول قىزدان باسقا ەشكىم كەلمەسە ونىمەن بايلانىس جاساماي، ونىڭ ءولىپ كەتكەن شەشەسىمەن بايلانىس جاسايمىن با، الدە كارى اكەسىمەن بايلانىس جاساۋىم كەرەك پە؟
– ءسىز بايلانىس دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىرسىز با؟
– تۇسىنبەيتىن نەسى بار، بايلانىس بولعان سوڭ بايلانىس ەمەس پە؟
– توقتاڭىز اقساقال، – دەدى قايرات. دويبىنىڭ جۇرىسىندە اڭعالدىقپەن وبالدى ۇتىلىپ بارا جاتقان قارسى تاراپقا اقكوڭىلدىكپەن جاناشىرلىق قىلعانداي، – ءسوزدى اشالاپ الايىق. ناق شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق، بايلانىس جاساۋ ءۇشىن قىزبەن ءبىر كورپە جامىلعان جەرىڭىز بولعان با؟
– ءبىر كورپە جامىلعان دەگەن قايدان شىقتى؟ جوقتى ايتادى ەكەنسىزدەر، بايلانىستى كۇندىز كورپەسىز-اق كوشەدە دە جاساي بەردىك. ءارى جۇرگەن بەرى جۇرگەننىڭ ءبارى بىلەدى، سەنبەسەڭىزدەر سۇراڭىزدار.
قايرات پەن ءۇمىتباي ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى. دەگەنمەن زاڭ ءىسىن ويىنشىق قىلۋعا بولمايدى. بايداردىڭ بۇرىنعى ءىسى دە ءاربىر ۇساق بولشەكتەردەن قۇرالعان. ال ونى قايتا تۇراقتاندىرۋدا دا ءمالىم پارشالاۋ، قۇراستىرۋ ساتىسىنان ءوتۋ كەرەك. جالپ ەتكىزىپ يتەرە سالۋعا دا، ساۋلەتىنە قاراپ قول تيگىزبەۋگە دە بولمايدى. ءبارىن دە ەستىپ، ءبارىن دە تالداۋ كەرەك.
– ءسىز سول قىزدى «الداپ قولعا تۇسىرگەن» دەلىنگەن. بۇعان نە دەيسىز؟
– الداعان دەگەن نە؟ الداماي-اق ءوزى جاقسى كورىپ تۇرعان قىزدى نەگە الدايدى ەكەم. وسى وتىرىك ءسوز قايدان شىعادى؟ قانە، قالاي الداپپىن؟
– «اقشا بەرىپ الداعان» دەلىنگەن.
– وزدەرىڭىز ايتىڭىزدارشى؟ سونداي جاقسى قىزعا اقشا بەرمەي بولا ما؟ – دەپ بايدار ءبىراز تامسانىپ الدى دا، شارشاعانىنا قاراماستان كىرىلدەگەن داۋىسىمەن جۇيەسىز سويلەمدەردى باياۋ جالعاستىرا بەردى.
– ەكى وگىزدىڭ اقشاسى از با؟ ەتىك تە الدىق، شاپان دا الدىق، – دەدى ول، ءتىپتى ۇستىندەگى شاپاندى سول قىزدىڭ تىگىپ بەرگەنىنە، ونىڭ ءوزى اسقان شەبەر ەكەنىنە دەيىن بايانداپ شىقتى. – ونى دەسەڭىز، – دەدى بايدار ونان ءارى ەكىلەنىپ، – اقشا سالعان ساندىقتىڭ كىلتى سول قىزدىڭ قولىندا بولدى. كەرەك دەسە كوگىنەن دە الادى، قىزىلىنان دا الادى، ونىڭ ءبارىن مەن ساناپ ءجۇر دەدى دەيسىڭ بە؟
– وسى اقشانى بەرۋدەگى سەبەبىڭىز نە؟
– نەگە بەرمەيدى ەكەنمىن، ەل دەگەن بىرەۋگە بەرگەندى كورە المايدى. بايەك بولىپ كۇتىپ جۇرگەن ونداي قىزدان ەشتەڭە اياماسا بولادى. بايلانىس دەگەن سول ەمەس پە، بىلمەيسىزدەر مە؟
– سىزگە شىعارىلعان ۇكىمدە «جاس قىزدى...» دەپ ءۇمىتباي ۇستەل ۇستىندە جاتقان قاعازعا ۇڭىلە بەرىپ ەدى، – قايداعى جاس قىز ەكەن، – دەپ بايدار شوق باسىپ العانداي تاعا دا بىج ەتە قالدى.
– ماقۇل، «جاس» دەگەن ءسوزدى قالدىرىپ كەتەيىك، –دەدى دە ءۇمىتباي جالعاستى وقىدى.
– «... قىزدى الداۋ جولىمەن قولعا ءتۇسىرىپ، كوپ رەت باسقىنشىلىق جاساعان. ماسەلە اشىلعاننان كەيىن قىز نامىسقا شىداي الماي ءوزىن ولتىرگەن. بايدار ادام ولىمىنە سەبەپشى بولعان. سوندىقتان 15 جىلدىق مەرزىمدى قاماق جازاسى بەرىلسىن» دەلىنگەن. ۇعىپ وتىرسىز با؟ سىزگە «قىزعا باسقىنشىلىق ەتتى» دەگەن كىنا عانا ەمەس، قىزدىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولدى دەگەن ايىپ تا ارتىلىپ وتىر. ءسىز وسىدان ءوزىڭىزدى اقتاپ كەتە الاسىز با؟
«باسقىنشىلىق»، «ايىپتاۋ»، «اقتاۋ» دەگەن سوزدەرگە كەلگەندە بايداردىڭ ونسىزدا قاقاس قۇلاعى ءتىپتى ءتىلازار بولىپ الدى. بىرەۋىن دە قابىلداعان جوق. تەك «قىزدىڭ ءولىمى» دەگەن ءسوز عانا ونىڭ سەزىمىن ءدىر ەتكىزدى. ول شوشىعانداي سەلت ەتىپ:
– يت كوتىن بەرمەيتىن ءسوز، قىز ولگەن جوق! ول ءالى ءتىرى، نەگە ولەدى ەكەن؟ – دەپ ەنتىگە باستادى. توعىز جىلدىڭ الدىنداعى سۋرەت بايداردىڭ كوز الدىنا سول قالپىندا كەلدى. ول ولىمگە ەمەس، وتىرىككە اشىنىپ وتىرعان سەكىلدى. مۇمكىن، جاقسى كورەتىن قىزىن ولىمگە قيماعاندىقتان دا بولار، – سىزدەر جامان ءسوز سويلەپ قىلجاقتاماڭىزدار، مەنى توي بولىپ جاتقان جەرگە اپارعاندا قىز ءتىرى بولاتىن. ول نەگە ولەدى ەكەن؟ – دەپ سوڭعى سوزدەرىن بۋلىعىپ ايتا الماي قالدى.
ءسوز قاندى وقيعا تۋرالى بولىپ وتىرعاندا «توي» دەگەن ۇعىم قالاي قاباتتالىپ وتىر؟ وسى تۇسىنىكسىز قۇبىلىس شىنىندا سۇراقشىلاردىڭ نازارىن وزىنە تارتىپ اكەتتى دە، – ءسىز بۇل جەردە توي تۋرالى قالاي ايتىپ وتىرسىز؟ ءبىز انىقتاعالى وتىرعان ءىستىڭ «تويمەن» ەشقانداي بايلانىسى جوق قوي، – دەدى.
– كوپ ەل جينالىپتى. كىمنىڭ تويى ەكەنىن مەن قايدان بىلەمىن. توي بولماسا ەل جينالىپ، كەرناي تارتىپ، ولەڭ ايتا ما؟ سول تويدا مەنىڭ ەلدىڭ ەڭ الدىندا تۇرعانىمدى وزدەرىڭىز كورگەن شىعارسىزدار، – دەدى بايدار. ءوزى جونىندەگى اشىق سوت جينالىسىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن «تويعا» ۇقساتىپ كەلە جاتقانىن جاسىرماستان، سوندا قىزدى دا مەنىڭ جانىما اكەلىپ تۇرعىزبادى ما؟ قىز «سويلە» دەگەندە، بەتىن باسىپ جىلاپ سويلەمەي قويماپ پا ەدى. ودان كەيىن قىز قارادان قاراپ تۇرىپ نەگە ولەدى ەكەن؟
شال قيالى قانشا شارىقتاسا دا، باياعى سول ءبىر شەڭبەردەن شىعىپ كەتە المادى. بايداردى قىز ءولىمىنىڭ شىندىعىنا سەندىرۋ دە قيىن ەدى. وسىنى سەزگەن سۇراۋشى سيپاتتامالاردى سالىستىرىپ بايقاعىسى كەلىپ:
– ءسىز سۋىقباي دەگەندى تانيسىز با؟ – دەدى.
– قاي سۋىقباي؟
– شەگىردىڭ سۋىقبايى.
– شەگىردىڭ سۋىقبايىن تانىمايتىن كىسى بار ما؟ ول اۋەلى سول تاۋكەننىڭ قىزىن الماق بولعان.
– ءسويتىپ، تاۋكەننىڭ قىزىن سۋىقباي نەگە الا المادى؟
– تاۋكەن «قىزىمدى ۇيىمە كۇشىك كۇيەۋ بولىپ كىرگەن كىسىگە بەرەمىن» دەپ وعان بەرمەي قويعان. سۋىقباي ونىڭ ۇيىنە كۇشىك كۇيەۋ بولىپ كىرە مە، جەزدەسى ءمور باساتىن ۇلكەن باستىق تۇرسا، – دەدى بايدار. ونىڭ تۇسىنىگىنشە سول كەزدە سۋىقبايدىڭ جەزدەسىنەن ۇلكەن ۇلىق جوق ەدى. ول سۋىقبايدىڭ جەزدەسىن ادامداردى جازالاي الاتىن ۇلكەن ۇلىق دەپ ەستيتىن دە، قۇدايدان كەيىنگى وسى-اق شىعار دەپ سەزىنەتىن. سوندىقتان دا ونى «ءمور باساتىن باستىق» دەپ اتايتىن. ءقازىر سول ۇعىمى ەسىنە ءتۇستى دە تىكسىنە قالدى. ىزىنشە جالتارىپ، – ونداي سۋايتقا قىز تيە مە، – دەپ ءسوز اياعىن سۋىقبايعا قاراتقانسىدى.
– سۋىقبايدى قالايشا سۋايت دەيسىز؟
– ونى وزدەرىڭىز ابدەن بىلەتىن شىعارسىزدار. قىز تيمەي قويعاننان كەيىن ونىمەن وشتەسىپ ايتپاعان وتىرىگى جوق.
– قانداي وتىرىكتەردى ايتىپ ەدى؟
– ادامنىڭ اۋىزى بارمايدى، – دەپ بايدار قىز بەن ءوزىنىڭ وسەككە قوسىلعان جايىن ەندى عانا ەسىنە ءتۇسىردى. تاڭەرتەڭنەن بەرى وسى جونىندە وزىنە انىقتاۋ جۇرگىزىلىپ وتىرعانىن سەزگەن دە جوق بولاتىن. ول ءقازىر وزىنشە اشۋعا باسىپ، الدىمەن سوندايلاردى دۇرەلەۋ كەرەك. ونىڭ ايتقان وتىرىگىن قايتا ايتسا ادامنىڭ يمانى قىرىق كەز ۇشادى، – دەدى.
بايداردىڭ سول قىزعا دەگەن اتالىق مەيىرىمى سۋىپ كورمەگەن ەدى.
ءۇي ءىشى جىم-جىرت. شالدىڭ ەرىندەرى جىبىرلاپ كەتتى. سىعىرايعان كوزدەرىنەن ەكى تامشى جاستىڭ دومالاپ تۇسكەنىن ءوزى دە سەزگەن جوق.
– تىم بولماسا تىلەۋىنىڭ ىشىندە بولىپ باتامىزدى دا بەرە المادىق. كىم بىلەدى، قانداي جانعا جاتجۇرت بولعانىن پاقىردىڭ؟.. – دەپ قويدى. وسىدان كەيىن بايداردىڭ ءوڭى تاتارا قالدى دا، كۇبىرلەي باستادى، – ءتۇۋ، ءتۇۋۋ... – دەپ ەكى جاعىنا كەزەك بۇرىلىپ تۇكىرىپ-تۇكىرىپ جىبەردى.
تاريحتىڭ ايعاعىنداي قارتتىڭ كەڭ سارايداي كوكىرەگىنە مەيىرىم، قارعىس قاتار سيىپ جاتقان سياقتى. وسى ارقىلى ءوزىنىڭ اۋرەسى كوپ ءومىرىنىڭ قياناتتان تاپ-تازا ەكەنىن دالەلدەپ وتىرعان تارىزدەنەدى.
* * *
سوناۋ الىستاعى تاۋ شىڭدارىنىڭ باسىنداعى بەرەكەسى قاشقان اندىز-اندىز بۇلتتار بولماسا، باسقا وڭىرلەردىڭ اسپانى شايداي اشىق بولاتىن. ەندى عانا تەبىندەپ كەلە جاتقان جاسىل رەڭ جەر بەتىن تۇگەل جابا قويعان جوق. اعاش بۇتاقتارىنىڭ ۇشتارى ۇزارعىسى كەلسە، بۇرشىكتەرى جاپىراق جارعىسى كەلىپ تەرىسىنە سيماي جاپا-تارماعاي بۇرتيىپ كەلەدى. مامىردىڭ جايلى سامالى ولاردى اقىرىن عانا تەربەپ ەركەلەتىپ تۇر.
«بەيجىڭ» ماركالى جەڭىل ماشينا قايدار ءۇيىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ماشينادان الدىمەن تۇسكەن قايرات پەن ءۇمىتباي بايداردى وزدەرى سۇيەپ ءتۇسىردى. بايدار انا ۋاقتاعىسىنان تانىماي قالاتىنداي وزگەرىپتى. قاراكوك سوكنادان تىگىلگەن قايىرما جاعالى قاپتال شاپانى، كۇلگىن پۇلىسپەن تىستاعان ەلتىرى تىماعى، جاۋرىندى جارتىلاي جاۋىپ جاتقان ءاپپاق جاعاسى، بايداردىڭ ءالى تولىق جەتىلىپ بولماعان كۇمىستەي ساقالىنىڭ از كەلتەلىگىن بىلدىرمەي-اق جاراسىپ تۇر. ورتا بويلى، ءالى تولىق سەمىرىپ كەتە قويماعان ەتجەندى ەكى جىگىت بەتتەرى سارعىش تارتقان تاريح كىتابىن قولتىعىنا قىسقانداي-اق بايداردى قولتىقتاپ كەلەدى. بايداردىڭ كوزى ءشۇۋ دەگەندە ەسىك الدىندا تۇرعان ارباعا ءتۇستى. ءىنىسى قايداردىڭ ارباسى وسى بولار. ءبىراق ول ەسكى ارباسىنا ۇقسامايدى. مۇمكىن، شىت جاڭا قايتادان جاساتقان شىعار... ونى ايىرىپ بولعانشا بايداردى قاۋمالاعاندار ۇيگە كىرگىزىپ اكەتتى.
«بايدار كەلەدى ەكەن» دەگەن حابار اۋىلعا كۇن ىلگەرى تاراسا دا، كەلىپ بولعان حابارى ۇي-ۇيگە ەندى عانا جەتىپ جاتتى. اۋلا ءىشى ۇزاماي-اق ات-ارباعا، ۆەلوسيپەدكە لىق تولدى. قايداردىڭ ءۇش بولمەلى ءۇيىن جۇرت كەرىپ كەتتى.
ولار ءتۇر كەلبەتى جاعىنان دا، جاس جاعىنان دا بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن جاندار. تاياعىنا سۇيەنگەن اقساقالدار مەن ءاجىمدى تۇرىنە اق شىلاۋىشى جاراسقان اجەلەر دە، قامشىسىن سۇيرەتكەن ورتا جاستاعىلار دا، ءتورت قالتالى جىگىت-جەلەڭدەر دە، باسىنا اسەم شارشى بايلاعان ساعاتتى كەلىنشەكتەر دە بار. وسىلاردىڭ اراسىندا قايداردىڭ بەس جاسار نەمەرەسى بولات ەرەكشە قۋانىشپەن جۇگىرىپ، اركىمنىڭ اۋىزىنا ءبىر قارايدى. بايدار بۇل نەمەرەسىنىڭ ماڭدايىنان باعانا يىسكەپ، كورىمدىگىن بەرىپ بولعان.
ءدال بۇگىنگىدەي كەسەك وقيعانى بولات ءوزى تۋعالى كورمەگەن. ادەتتە ەشكىم باسىن سۇقپاي كەتكەن وسى مەكەنگە بۇگىن جۇرت نەگە جينالىپ جاتىر؟ كەلىپ وتىرعان قارت مەيمان قايدان كەلدى، ول ءوزى كىم؟ ءوزىن نەگە ەرەكشە جاقسى كورەدى؟ وسىنىڭ ءبارى تۇسىنىكسىز، ءبارىن دە بىلگىسى كەلەدى. سوندىقتان دا ءاربىر قيمىلعا، ءاربىر سوزگە قاداعالاپ زەر سالعىسى كەلەدى.
– ولمەگەن قۇل التىن اياقتان سۋ ىشەدى.
– ولىسپەگەن كورىسەدى.
– ادام ءبىر تەرىنىڭ ىشىندە نەشە ارىپ، نەشە سەمىرەدى.
– كەبىن كيگەن كەلمەيدى، كەبەنەك كيگەن كەلەدى، – دەگەن سوزدەردىڭ ءار ادامنىڭ اۋىزىنان بىردەي قايتالانۋى بولاتتى ودان ءارى تاڭداندىردى...
ول دالادا قانداي ءومىر بولىپ جاتقانىن بىلگىسى كەلگەندەي جۇگىرىپ سىرتقا شىقتى. اياعىنان گورى تاياعىنىڭ كومەگىنە كوبىرەك سۇيەنىپ تاۋكەن قارت كەلەدى ەكەن. جاسىندا پىسىق جاننىڭ ەندى مىنە قايناعان ءومىردى شەتتە تۇرىپ كۇزەتەتىن عانا قاۋقارى قالعان سياقتى. سۇرعىش تارتقان قاريانىڭ كەلىپ جەتكەنىنشە وسى بولعان كورىنەدى. بولات توبە شاشى جەلكىلدەپ جۇگىرگەن بويى تاۋكەننىڭ ەتەگىنە ورالا كەتتى.
قارت اسىقپاستان ودان:
– ۇيلەرىڭە كىم كەلدى؟ مىناۋ كوپ ادام نە؟ نە ىستەپ جاتىرسىڭدار؟ – دەپ تاپتىشتەپ سۇراي باستادى. ەركەلەي كۇلگەن بولاتتىڭ ەكى بەتىنەن ەكى كىشكەنە شۇڭقىر پايدا بولدى دا، باسىن قيسايتا تۇرىپ:
– كەبەنەك كيگەننىڭ تويىن جاساپ جاتىرمىز، – دەپ تاق-تاق ەتە ءتۇستى. قاباعات رازى بولعان قارت عاسىردىڭ الاقانى جاڭا ءومىردىڭ كەكىلىن باپپەن عانا سيپاپ ءوتتى.
11.07.1979
6alash ۇسىندى
