تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىز تاريحىندا قانداي تۇلعالاردىڭ ۇلەسى بار ەكەنىن ۇرپاققا ۇقتىرۋ پارىز بولدى. دەشتى قىپشاق دالاسى كىندىگى بولعان التىن وردا مەملەكەتى قازاق دەگەن حالىقتىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحىنىڭ باستاۋىندا تۇرعانىن، جوشى حان سول مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعانىن الەم جوققا شىعارا المايدى. جوشى كىم؟ بۇل تۇلعانى الەم شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىشى رەتىندە مويىندايدى. بىزدە ەكىۇداي پىكىر بار ەكەنىن جاسىرىپ قايتەمىز.
ءبىراق «شىڭعىس حان قازاق ەكەن، قازاق بولسا شاپىراشتى ەكەن، جوق نايمان ىشىندە ماتاي ەكەن، جوق الپامىستىڭ اتاسى قوڭىرات ەكەن» دەپ جۇرگەن ءباز بىرەۋلەردەي ساۋەگەيسىمەي-اق، كىمنىڭ ۇرپاعى بولسا دا قازاق دەگەن حالىقپەن قانى ءبىر، كىندىگىنەن بايلانعان اتاتەك رەتىندە، التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۇلى تۇلعا رەتىندە ارۋاعىنا باس يۋگە، ارداق تۇتۋعا ءتيىسپىز دەپ ويلايمىن.
ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قاراعاندى ساپارىنداعى تاپسىرماسى وسى ويدىڭ قيسىندىلىعىن دالەلدەيدى. مەملەكەت باسشىسى قاراعاندىعا جاساعان ساپارىندا «التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاعان جوشى حاننىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋدى مىندەتتى تۇردە قولعا الۋىمىز كەرەك. ونىڭ تاريحي تۇلعاسىنا الەمنىڭ نازارىن اۋدارىپ، كەسەنەسىن مادەني تۋريزم نىسانىنا اينالدىرۋ – وتە ماڭىزدى مىندەت. بۇل جۇمىستار التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ اياسىندا باستالۋى قاجەت» دەگەن ەدى. ىلە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى وسى تاپسىرما نەگىزىندە اتقارىلاتىن جۇمىستاردىڭ جاي-جاپسارىنا بايلانىسى پرەمەر-مينيستر اسقار مامينگە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپتى. بۇل ءىستىڭ شىنداپ قولعا الىنايىن دەگەنىنىڭ ايعاعى بولار، پرەمەر-مينيستر التىن وردانىڭ 750 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ءىس-شارالار جوسپارىنىڭ جوباسى ازىرلەنىپ جاتقانىن ايتىپ، باستىلارىنا توقتالىپتى. وسى جوسپار جوباسىندا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى جوشى، الاشا حان كەسەنەلەرىنىڭ اۋماعىن اباتتاندىرۋدى قولعا الاتىندىعى ايتىلعان. ءدال وسى ماسەلەگە بايلانىستى وي قوسساق دەيمىز.
2000-جىلداردىڭ باسىندا جوشى كەسەنەسىنە بارىپ قايتقان موڭعوليانىڭ مادەنيەت زەرتتەۋءشىسى س.سانچير بىلاي دەپ جازادى: «موڭعولدىڭ بارلاس رۋىنان شىققان ءامىر تەمىردىڭ، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ كەشەندى كەسەنەلەرى سياقتى قاراۋىل-كۇزەت تۇگىل، تارتىلعان جاتاعان تەمىر قورشاۋىندا ەسىك تە جوق. بۇل زيراتقا كەيىن ۇلى حاننىڭ تۋىستارى، سەرىكتەرى جەرلەنگەن تۋرالى شەجىرە دەرەكتەرىندە ايتىلعانىمەن، ۋاقىت اعىمىندا ۇمىت بولعان با، پالەن دەيتىن بەلگى قويىلماعان. تاريحتان كەسەنەنىڭ قابىرعاسىنا موڭعولدىڭ تەتەلەس رۋلارىنىڭ تاڭبا، سيمۆول، بەلگىلەرى بەينەلەنگەن دەگەندى وقىعانىمىز ەسكە تۇسسە دە، كىرپىشتەن قالانعان قابىرعانىڭ ارلەۋى تولىق وشكەنىن كوردىك. سونداي-اق قاقپانىڭ اشەكەي ورنەگى ەرەكشە تاڭسىق دەپ تاريحتا بەلگىلەگەنمەن كوزىمىزگە ەشنارسە تۇسپەگەن سوڭ، امالسىز 8 عاسىردىڭ قارلى بۇرقاسىنى مەن اپتاپ ىستىعىنىڭ اسەرى عوي دەپ، ءوز-وزىمىزدى جۇباتتىق. كەسەنەنىڭ بۇگىنگى كەيپىن كورگەن موڭعول ازاماتى كىمنىڭ دە بولسا جۇرەگى سىزدارى انىق. اينالا قۇس ساڭعىرىعى، استان-كەستەن قازىلعان جەرلەر، ۇيىلگەن توپىراقتار، ءتىپتى سوڭعى كەزدەرى جەرلەنگەن ادامداردىڭ بىرنەشە زيراتى كوزگە وعاش كورىندى. ەڭ سوراقىسى، سول مارقۇمداردىڭ ءبىرىنىڭ باسىنا جوشى حان كەسەنەسىنىڭ ارحيتەكتۋراسىن كوشىرىپ، باسەكەلەسكەندەي ودان الدەقايدا ۇلكەن توپىراعى كەپپەگەن جاڭا كەسەنە تۇرعىزعانىن كورگەندە كوڭىلىمىزدە تاڭدانىس پەن جەككورۋشىلىك تايتالاسقانىن نەسىنە جاسىرايىن. ءداستۇر بويىنشا ۇلىلاردىڭ زيراتى وزگەدەن وقشاۋ، ۇلى قورىق بولۋى كەرەك ەدى عوي» دەپ قىنجىلىس بىلدىرگەن ەدى.
جوشىنىڭ كەسەنەسىنەن دە ۇلكەن سالىنعان 21 عاسىرداعى زيرات
مىنە، موڭعول اعايىندار كەزىندە باسىنا بارعاندا ۇلى قولباسشى كەسەنەسىنىڭ وسىنداي جۇتاڭ كەيىپتە بولعانىنا كەيىگەن. ودان بەرگى جىلدارى «مادەني مۇرا»، «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالارى اياسىندا جوندەلدى مە، جوق پا، ول جاعىن كوزبەن كورمەگەندىكتەن بىلمەيمىز. ايتەۋىر، ۇلكەندى-كىشىلى جوندەۋدى
تالاپ ەتەتىنى ءسوزسىز ەكەنىن پرەمەر ءمينيستردىڭ جاۋابىنان بىلدىك. ەڭ بەرگىسى ماڭىنا سول داۋىردە جەرلەنگەن ادامدار جايلى دەرەكتەر تاۋىپ بەلگى قويۋ، (جوشىنىڭ بايبىشەسى كەرەي قىزى نيحتيميش جەرلەنگەنى تۋرالى دا اڭىز-اڭگىمەلەر بار) كەزىندە بەزەندىرۋگە قولدانىلعان ايشىقتاردى اڭىز بويىنشا قالپىنا كەلتىرۋ سياقتى شارالار كەسەنە ماڭىن اباتتاندىرۋ مىندەتىن جۇكتەگەن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ قاپەرىندە بولسا، اباتتاندىرۋدىڭ ناتيجەسى انىق سەزىلەرى انىق.
ال جوشى حان كەسەنەسىنىڭ مىسىن باسىپ تۇرعان جاڭا كەسەنە تۇرعىسىندا كىمدى كىنالايمىز؟ مارقۇم ۇرپاقتارىنا مەنىڭ باسىما جوشىنىڭ كەسەنەسىنەن دە اسقاق كەسەنە تۇرعىز دەگەن وسيەت قالدىرماعان بولار. اينالىپ كەلگەندە، بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ پارىقسىز، ساپپاستىعى، داڭعازالىعى ەكەنى داۋسىز. ول كەسەنەنى بۇزىپ تاستاي المايسىز. ءبىراق وسى جولعى اباتتاندىرۋ شاراسى اياسىندا سول كەسەنەدەن جوشى حاننىڭ كەسەنەءسىنىڭ ساۋلەتىن، ايباتىن اسىراتىن قوسىمشا شارا قولدانۋ كەرەك شىعار. مۇمكىن كەسەنەنىڭ اۋماعىن مەموريالدى كەشەن بولدىراتىن، سول ارقىلى بۇكىل اينالانى ەرەكشە سانگە بولەپ، سالتاناتىن اسىراتىن، ايبىنىن اسقاقتاتاتىن جولدار ويلاپ تابۋ ارحيتەكتۋرا ماماندارىنىڭ قولىنان كەلەرى انىق. تەك قارجى بولىنسە…
جوشى كەسەنەسىنىڭ ماڭىزى شىڭعىس حان اۋلەتىنەن جەر بەتىندە قالعان جاپادان-جالعىز زيرات بولعاندىقتان، سول جالعىز زيراتتى ساقتاعان الەمدەگى جالعىز ەل رەتىندە مەيمانىمىز تاسىرى انىق.
ول ءۇشىن شىعارماشىلىق اسقاق يدەيا ويلاپ تۋىپ، كەشەندى شارا قولدانساق الەم الدىنداعى ساياسي بەدەلىمىز دە، تۋريستىك سالاداعى تابىسىمىز دا ەسەلەنەرى ءسوزسىز. بۇعان موڭعوليانىڭ ءتوۆ (ورتالىق) ايماعىنداعى شىڭعىس حاننىڭ قامشىسى تۇسكەن جەرگە ورناتىلعان ۇلى قاعاننىڭ ات ۇستىندەگى ەسكەرتكىشى گيننەسس كىتابىنا كىرۋى دالەل.
ات ۇستىندەگى ءمۇسىنىنىڭ ۇستىنە شىعىپ، ۇلى قاعاننىڭ ارتىنا «مىنگەسۋ» ءۇشىن ءسىز ەسكەرتكىشتىڭ ىشىندەگى جەدەل ساتىمەن كوتەرىلەسىز. ول – سىزگە عانيبەت. ال مەموريال كەشەنىندەگى ساربازدار توبىنىڭ مۇسىنىنە ءوز ءمۇسىنىڭىزدى قوسۋ ءۇشىن 10 مىڭ دوللار تولەسەڭىز بولدى. ول – موڭعوليا ەكونوميكاسىنا عانيبەت. ءسىزدىڭ قولا ءمۇسىنىڭىز اپ-ساتتە شىڭعىس ساربازدارىنىڭ قاتارىنان ورىن الادى. مىنە، يدەيا دەگەن وسى. نيەت بولسا، ءبىزدىڭ ارحيتەكتۋرالىق جوبالاۋشىلاردىڭ موڭعولداردان ارتىق تۋىندى جاساۋعا قابىلەتى جەتەدى.
بوداۋحان توقان ۇلى
«استانا اقشامى»
6alash ۇسىنادى
