«جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ تاعدىرى تولعانتادى
«جەتىارال جەرىم-اي» قازاقتىڭ قىرمىزى دالاسىنا كەڭ تاراعان، ءيسى قازاققا تانىس حالىق اندەرىنىڭ ءبىرى. ەستىگەن جاندى ەلىتىپ، باۋراپ اكەتەتىن اۋەنى ادەمى، جۇرەككە جىلى تيەتىن تاماشا ءان. ءبىراق ءاننىڭ اۋەنى بىرەۋ بولعانىمەن، حالىق ءانى بولعانىنا قاراماستان ءاننىڭ ءماتىنىن بۇل كۇندە اركىم ءارتۇرلى ايتادى. بۇل ءان قالاي تۋعان؟ ءاننىڭ اۋەلگى ءسوزى قالاي؟ اپ-ادەمى ءان قالايشا ءوز ماتىنىنەن اجىراپ، نەگە ءارتۇرلى اۋەنمەن شالىس باسىپ ءجۇر؟ دەگەندى كوپ ەشكىم ەسكەرمەيدى. انادان، مىنادان ەستىگەنى بويىنشا ءۇزىپ-جۇلىپ ايتىپ جۇرگەندەردى بىلاي قويعاندا، حالىق اندەرىن ورىنداپ جۇرگەن، ءاننىڭ استارىن، ىشكى ءيىرىمىن تۇسىنەتىن كوپ-كورىم انشىلەردىڭ ءوزى بۇل ءاندى قىرىق قۇبىلتىپ، توقسان تۇرلەنتىپ ورىندايتىنىنا تاڭ قالاسىڭ. حالىق ءانىن نەگە ءبىر ماتىنگە تۇراقتاتپاي، اركىم ءوز بىلگەنىنشە مۇرىندىقسىز سۇيرەلەيتىندىگىنىڭ بايىبىنا بارا الماي دال بولاسىڭ...
سيىر جىلىنىڭ سوڭىندا، ياعني 2009 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازاقتىڭ 200 حالىق ءانى ەنگىزىلگەن جۇڭگو قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش ءان البومى − «شاڭىراعىمىزدان شالقىعان اندەر» باسپادان شىعىپ، تىڭدارماندارىنا ۇسىنىلعانىنا بارەكەلدى ايتىپ ءبارىمىز قۋانساق تا، وسى البومدا دا «جەتىارال جەرىم-اي» ءوز ماتىنىنەن اجىراپ، باسقاشا ايتىلدى.
«ءشوبىڭ شۇيگىن، سۋىڭ بال، جەرىڭ شالعىن،
سول شالعىندا ءوسىپ ەك تالاي بالعىن.
اسىر سالىپ ويناعان تۋعان جەردى،
ساعىنعاندا جۇرەكتەن شىعار جالىن.
قايىرماسى:
جەتىارال جەرىم-اي،
ساۋىقشىل ەلىم-اي.
التىباقان تەبەتىن قىز، بوزبالا،
شىرقاۋشى ەدىك وسى ءاندى كوكتى جارا.
كوك شالعىندا بىرگە وسكەن قالىڭ جاستار،
ءاندى شىرقاپ قايتۋشى ەك تاڭ الدىندا».
شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ انشىلەرىمىزدىڭ كوبى ءاندى ناشىنا كەلتىرىپ ايتۋدى عانا كوزدەيدى دە، ءاننىڭ ادەبيەتىنە، دالىرەك ايتساق، ماتىنىنە ءمان بەرمەيدى. ءبىر ءاننىڭ ءبىر شۋماعىن نەمەسە ءبىر جولىن، بىرەر ءسوزىن وزگەرتىپ ايتا بەرۋ بۇل كۇندە ادەتتەگى شارۋا. ءان تاعدىرىنا، ءان ماتىنىنە جاسالعان مۇنداي قياناتقا كەيدە باسپا ورىندارى دا قاراپ تۇرىپ جول بەرىپ جاتادى. ءبىر ءاندى ءبىر باسپا بىلاي سۇيرەسە، ەندى ءبىر باسپا بىلاي تارتىپ سىلىكپەسىن شىعارادى، قايسىسىنا باعىنارىڭدى بىلمەي دال بولىپ داعداراسىڭ. سول تاعدىردان «جەتىارال جەرىم-اي» ءانى دە قاعىس قالعان جوق.
2008 جىلى قىتايداعى «شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان» جارىق كورگەن «قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قازىناسى» اتتى جەلىلەس كىتاپتىڭ قازاق حالىق اندەرى جيناعىنىڭ 3 تومىندا دا اتالعان ءان جوعارىداعى ماتىنمەن بەرىلسە، 2006 جىلى پەكيندەگى ۇلتتار باسپاسى جاعىنان «ادەمى قىز» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن نۇرتاي تولەپبەرگەن ۇلى قۇراستىرعان «قازاقتىڭ تاڭداۋلى 100 حالىق ءانى» جيناعىنا مىناداي ماتىنمەن ەنگىزىلگەن-دى.
انا تاۋ مەن مىنا تاۋ توتەلەيىن-اي،
تۇيە باسىن ماعان بەر جەتەلەيىن.
كوش بويىندا كوڭىلىڭ ماعان اۋسا،
نار سەكىلدى جۇگىڭدى كوتەرەيىن.
قايىرماسى:
جەتىارال جەرىم-اي،
ساۋىقشىل ەلىم-اي.
قونعانى اۋىلىمنىڭ وي بولسا ەكەن،
ءورىپ شىعار قورادان قوي بولسا ەكەن.
مىڭ-مىڭ مارتە قۇدايدان سۇرايتىنىم،
كۇندە وسىنداي اۋلىمدا توي بولسا ەكەن.
مىنە كوردىڭىز بە، اتالعان 2 جيناققا ەنگىزىلگەن ءبىر ءاننىڭ ءماتىنى ەكى ءتۇرلى. ءسىرا، قايسىسى شىن؟ ءبىر اندە ءبىرقانشا نۇسقاسى بولۋى مۇمكىن دەسەك تە، ءبىر ءاندى ءبىر ءانشى بىلاي، ءبىر باسپا بىلاي سۇيرەسە، ول دا بىزگە ابىروي اپەرمەيدى. قايتكەن كۇندە دە حالىق ءانىنىڭ ءبىر ارناعا تياناق تاپقانى دۇرىس. قازاق ءان مۇراسىندا ءبىر ءاننىڭ بىرنەشە ءتۇرلى ايتىلاتىن جاعدايى دا كەزدەسەدى. ءبىراق، بىزشە بولعاندا، «جەتىارال جەرىم-ايدىڭ» ءجونى ودان بولەك سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە، «ادەمى قىزداعى» ءماتىن نەگىزىنەن بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ قارا ولەڭى. مازمۇن مەن مانەرى جىمداسقان اپ-ادەمى ءاننىڭ ءوز ءسوزىن قايىرىپ تاستاپ، مۋزىكاسىن قارا ولەڭگە اكەلىپ تەلي سالۋ، بەرى ايتساق، ءان ماتىنىنە جاسالعان قيانات تا، ارى ايتساق ابەستىك.
سوڭعى كەزدەردە «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىن قازاقستاننىڭ تانىمال ءانشىسى بەيبىت سەيدۋالييەۆا دا ءوز رەپەرتۋارىنا ەنگىزىپ، ورىنداپ ءجۇر. جاقسى ورىنداعان. ءبىراق ساعىنىش پەن مۇڭعا تولى سازدى ءاندى تىم سەكەكتەتىپ جىبەرگەنىمەن قوسا، مۇمكىن كوركەمدىك ءۇشىن شىعار، ءاننىڭ ورتاسىنا «يگايلاتىپ» باسقاشا «قيقۋ» قوسقان جاعى تاعى بار.
«جالپاڭ-جالپاڭ جاپالاق ۇشار سايدان،
قۋىپ جەتەر لاشىن الدە قايدان.
قۇداي ايداپ كەز بولدىڭ جان قۇداشام،
دوس بولماعى ادامنىڭ وسىندايدان»، - دەپ باستالاتىن اينالاسى ءۇش-اق شۋماق ولەڭنىڭ ۇشەۋى دە قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن الىنعانى اتالاردىڭ «وي، احاۋكەرى» مەن اپالاردىڭ «ءاريايدايىن» ەستىگەن جاننىڭ بارىنە ءمالىم.
وسى ارادا «جەتىارال جەرىم-اي» قانداي ءان؟ دەگەن ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العان وڭ سەكىلدى. ول كادىمگىدەي «استىما مىنگەن اتىم» نەمەسە «اۋىلىم كوشىپ بارادى» دەگەن سەكىلدى تىركەستەردەن تۋىندايتىن قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە سالىپ، انشەيىن ايتا سالعان ءان بە؟ جوق الدە جالىندى جاستىقتان، پاك ماحابباتتان تۋىنداعان تۇنىق سەزىمنىڭ تۇماسى ما؟ نەمەسە جوعارىدا ايتقانىمىزداي، زار زاماننىڭ كەسىرىنەن جەرۇيىق جۇرتى − جەتىارالدان جوسا كوشكەن ەلدىڭ مۇڭ-زارىنان، تۋعان جەرىنە دەگەن سارى كوبەلەك ساعىنىشىنان تۋعان ءان بە؟! بۇل جونىندە ەل اۋزىنان جيناعان ءارتۇرلى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، دايەكتى پىكىر ايتقان، «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ تاريحى تۋرالى تۇسپالداپ بولسا دا تۇجىرىم جاساعان، بىزگە «اسەلىم»، «جايلاۋكول كەشتەرى» سياقتى تاماشا اندەرىمەن تانىس، تانىمال سازگەر ءىليا جاقانوۆ بولدى.
− «جەتىارال» ءانى قازاقستانعا باياعىدان تانىس، قىرۋار حالىق ءانىنىڭ ءبىرى ول. ءانشى بىتكەن ونى كوبىنە كەز كەلگەن قارا ولەڭمەن سىرعىتا بەرەدى. ول جاستىق ناز، ماحاببات، ءومىر فيلوسوفياسى بوپ ءارتۇرلى كوڭىل كۇيىن بەينەلەيدى. بىزدە بۇل ءاندى تۇراقتى ايتقان جان − كۇلاش ساكييەۆا. ونىڭ وزىندە دە ءاننىڭ ىشكى سىرى اشىلمايدى. كەيدە جاستار ايتادى. ءبىراق ءان تابيعاتىنا زەر سالمايدى، تەرەڭ بارلاپ، تۇسىنبەيدى. ءتىلسىم تۇڭعيىققا بۋلىعىپ جاتقان اڭساۋلى كوكىرەكتىڭ كۇرسىنىستى سارىنىن ەسەر كوڭىلدى «ءانشىسىماقتار» سەزبەيدى. سول سەبەپتى دە نەگىزى بەرىك، مىعىم ءاندى قوتىر تايلاقتىڭ جابۋىنداي جەلپىلدەتىپ، ويناقتاتىپ اكەتەدى، - دەپ ءسوز باستايدى ءىليا جاقانوۆ ءوزىنىڭ «جەتىارال» ءانى جايىندا جازعان ماقالاسىندا (2001 جىل، الماتى، «ارىس» باسپاسى، «ۇزىلگەن ءان»). اتالعان ماقالادا «جەتىارال» انىنە قاتىستى ءبىراز جايلارعا ات شالدىراعان اۆتور «1950 جىلداردىڭ اياق شەنىندە «جەتىارال» ءانىنىڭ ورىنداۋ مانەرىن تۇزەگەن ءانشى ءامينا نۇعىمانوۆا بولدى»، دەپ مىناداي ءماتىندى اۋىزعا الادى:
جەتىارالداي جەر بار ما، ەلدىڭ كوركى،
قۇمىرىسقاداي قايناعان قويان، تۇلكى.
قايىرماسى：
جەتىارال جەرىم-اي،
ساعىندىم، ەلىم-اي.
قالماق شاۋىپ جەرىمدى العاننان سوڭ،
قاي جەرىمنەن كەلەدى، ويىن-كۇلكى.
ءجۇرۋشى ەدىم جەتىارال سالاسىندا،
ور كيىكتەي ويناقتاپ دالاسىندا.
شۇبىرىندى اقتابان زامان تۋدى،
قالماقتارعا پانا بوپ قالاسىڭ با؟!
«امال نە، ءان تابيعاتىنا زەردەسىز انشىلەر ءالى دە ءجوندى-جونسىز قارا ولەڭ شۋماقتارىن جاماعانىن قوياتىن ەمەس. ءاننىڭ «قالماق شاۋىپ جەرىمدى العاننان سوڭ» دەۋى تەگىن جاي ما؟ وندا تاريحتىڭ ءبىر كونە كىلتيپانى بار. ەستى انشىلەر وسىعان ويلانار ەدى، جەڭىلدىككە بارماس ەدى. اناداي ءسوزى بار «جەتىارال» كيەلى اندەردىڭ ءبىرى. ول زامانا كوشى اۋعان ءبىر تايعاق كەشۋ كەزىندە اتامەكەنى − جەتىارالى كوزىنەن پىر-پىر ۇشىپ، سانامەن سارعايعان ەلدىڭ تورىققان، توسىلعان شاعىنىڭ بولجاۋسىز ءۇمىتى بوپ ساي سۇيەكتى سىرقىراتادى. بۇل ءان بەسىك تەربەتىپ وتىرعان ۋىز ارۋدىڭ قىرعىن سوعىس تورىندە جۇرگەن ەرىن ويلاپ، ەزىلىپ اندەتكەنى سەكىلدى حال تىلەيتىن ءان»، - دەپ بۇگىنگى كۇندە «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ ءوز اۋەنىنەن الشاقتاپ، اركىمنىڭ «تاقىمىندا» كەتكەنىنە كەيىستىك بىلدىرگەن ىلەكەڭ ماقالاسىنىڭ سوڭىندا «جەتىارال» قاي جەر دەگەن سۇراۋعا دا جاۋاپ بەرە كەتۋگە تىرىسادى.
«ماقانشىدا وتكىزىلگەن اسەتتىڭ 125 جىلدىق تويىندا قايىم مۇحامەدحانوۆتان «جەتىارال» ءانىنىڭ ءمان-جايىن سۇرادىم. قايىم اقساقال: «جەتىارال − زايساڭنىڭ ار جاعىنداعى جەر. ول ەرتىستىڭ تارامدالىپ بولىنگەن تۇسى. ەرتەدە ەل كۇنگەيگە اۋعاندا تۋعان جەرىن ساعىنىپ سالعان ءانى» دەگەنى بار». بىزشە، قازاق اندەرىنىڭ تاريحى تۋرالى كوپ ىزدەنىپ، قازاقتىڭ سايىن دالاسىن، قىرعىزدىڭ قىرمىزى مەكەنىن تۇگەل كەزگەن زەرتتەۋشىنىڭ «جەتىارال زايساڭنىڭ ار جاعىنداعى جەر» دەگەن ءسوزدى ماقالاسىنا تەگىن ەنگىزىپ وتىرعان جوق. بىلايشا ايتقاندا، «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ ۇلىڭگىردىڭ جاعاسىنداعى كۇلتەلى مەكەن − جەتىارالعا باعىشتالعانىنا باس يزەپ، كەلىسىم بەرەدى. «ۇلىڭگىر كولىنىڭ جاعاسىنداعى بۋرىلتوعاي التايدىڭ كوركى، ءبىر ەرتەگى دۇنيەسىندەي بوز مۇنارعا تۇنىپ تۇرادى. جەتىارال سول بۋرىلتوعاي اۋدانىنىڭ ءبىر اۋىلى... «جەتىارال» وسى قۇت ۇيىعان ءجاننات جەرگە زار قىلعان شاپقىنشىلىقتىڭ قاسىرەتىنەن قالعان ءان. ءبارى-بارىن ءاننىڭ ءوزى ايتىپ تۇر...» دەگەن پىكىردى ماقالاسىنىڭ سوڭعى ءسوزى ەتۋى ءىليا دىتتەگەن ويدىڭ ايعاعى ەمەس پە؟! وسى تۇرعىدان العاندا، «جەتىارال قازاقستان جەرىندە تۋعان ءان» دەۋ دە ورىنسىز سەكىلدى. مۇمكىن، «جالپاق قازاقستاندا «جەتىارال» دەگەن جەر جوق پا ەكەن» دەيتىندەر دە شىعار. جوق ەمەس، بار. «جەتىارال − شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تارباعاتاي اۋدانىنا قاراستى اۋىل. اقسۋات اۋدانىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىندە 100 شاقىرىم جەردە. اۋىل ىرگەسى 1959 جىلى قوي وسىرەتىن كەڭشار ورتالىعى رەتىندە قالانعان» (قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى، 3-توم، 670-بەت). ءىليا جاقانوۆ سەمەيدىڭ ىرگەسىندە جاتقان «جەتىارالدى» ەستىپ، بىلمەيدى دەيسىز بە؟! ارينە، بىلەدى. ءبىراق «ءان تاريحى - ەل تاريحى» دەيتىن تاعىلىمدى بويتۇمار ەتىپ ۇستانعان سازگەر كوپە-كورنەۋ جەڭىلدىككە بارعىسى كەلمەگەنى انىق.
1950 جىلدارى «جەتىارال» ءانى قازاقستاندا جوعارىداعىداي ماتىنمەن ورىندالعان بولسا، جۇڭگو قازاقتارىندا دا وسى ءماتىننىڭ دۇرىستىعىن، ءىليا پىكىرىنىڭ بۋىنىن بەكىتە تۇسەتىن ايعاقتار از ەمەس.
− مەن بالا كۇنىمنەن ان-كۇيگە اۋەس ءوستىم. اپامىز دا ان-كۇيگە ءۇيىر، ءتىلدى-جاقتى ادام ەدى. ماعان سول كىسىنىڭ ىقپالى كوبىرەك بولدى. «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىن تۇڭعىش رەت سول كىسىنىڭ اۋىزىنان ۇيرەندىم. «ءبىزدىڭ جەتىارالدىڭ ءانى. بۇل ءان تىنىش جاتقان ەلدى قالماق شاۋىپ، ەل اۋعاندا الدە بىرەۋدىڭ بوساعاسىندا كەتكەن قىزدىڭ ەلىن، جەرىن ساعىنىپ شىعارعان ءانى ەكەن. ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدە بىلاي ايتىلاتىن» دەپ سىزىلتىپ، باياۋ ۇنمەن مۇڭ مەن ساعىنىشقا وراپ سالعان ءانىنىڭ اۋەنى كوكىرەگىمدە قالىپتى،- دەپ قولامتالى پىكىردىڭ وتتىعىن كوسەيتىن ماقسات كادىرقان ۇلى(جۇڭگو قازاقتارىنىڭ بەلدى كينو رەجيسسەرى) قولىنا دومبىرا السا، ءوزىنىڭ مايدا قوڭىر داۋىسىمەن «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىن بىلاي شىرقايتىن:
جەتىارالداي جەر قايدا، ەلدىڭ كوركى،
قۇمىرىسقاداي قايناعان قويان، تۇلكى.
جەتىارال جەرىم-اي،
ساعىندىردىڭ ەلىم-اي.
قالماق شاۋىپ جەرىمدى العاننان سوڭ،
قاي جەرىمنەن كەلەدى، ويىن-كۇلكى.
جەتىارال جەرىم-اي،
ساعىندىم عوي ەلىم-اي.
ءجۇرۋشى ەدىك جەتىارال سالاسىندا،
ور كيىكتەي ويناقتاپ داراسىندا.
جەتىارال جەرىم-اي،
ساعىندىرعان ەلىم-اي.
كىندىك قانىم توگىلگەن قايران مەكەن،
قالماقتارعا پانا بوپ قالاسىڭ با؟!
جەتىارال جەرىم-اي،
ساعىندىم، ەلىم-اي.
ماقسات جەتىارالدىڭ تۇلەگى. ونىڭ بالالىعى «بالىعى تايداي تۋلاعان، باقاسى قويداي شۋلاعان» قاسيەتتى ۇلىڭگىر كولىنىڭ جاعاسىنداعى جەتىارال دەپ اتالاتىن كۇلتەلى مەكەندە ءوتتى. ۇلىڭگىر مەن ەرتىستىڭ تۇنىعىنا قانىپ، تەرەڭىنە بويلاپ ەرجەتتى. ەندەشە، سول ماقساتتىڭ «بالا كۇنىمدە اپامنان ۇيرەنگەم» دەپ سالعان ءانى اتالعان ءاننىڭ 1950 جىلداردا قازاقستاندا ورىندالعان نۇسقاسىمەن ءداپ باسىپ قابىسقانى «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ وسىدان 60 جىل بۇرىن ەكى جاقتا دا ۇقساس ماتىنمەن ايتىلاتىنىن اڭعارتسا، ماقساتتىڭ اپاسى قاميلانىڭ «مەن بالا كەزىمدە ۇيرەنگەن ءان» دەگەن ءسوزى بۇل ءاننىڭ تاريحىنىڭ تىم ارىدا جاتقانىن ايعاقتايدى. دەگەنمەن ىلەكەڭ نۇسقاسىنداعى:
شۇبىرىندى اقتابان زامان تۋدى،
قالماقتارعا پانا بوپ قالاسىڭ با؟! - دەگەن ەكى جولدان كورى ماقسات ايتقان:
كىندىك قانىم توگىلگەن قايران مەكەن،
قالماقتارعا پانا بوپ قالاسىڭ با؟! - دەگەن ەكى جول جاتىمدى سەزىلە مە قالاي؟!
ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا شىعارىلعان 100 تومدىق «بابالار ءسوزىنىڭ» 100-تومىنداعى ان-ولەڭدەر جيناعىنا دا ەنگىزىلگەن «جەتىارال» ءانى ەكى نۇسقا بويىنشا بەرىلگەن. مۇنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى جوعارىدا ءبىز ايتقان «شاڭىراعىمىزدان شالقىعان اندەر» نۇسقاسى بويىنشا بەرىلسە (ءان ماتىنىندەگى: ءشوبىڭ شۇيگىن، سۋىڭ بال، جەرىڭ شالعىن دەگەن تارماق «بابالار سوزىندە»: ءشوبىڭ شۇيگىن، سۋىڭ بال، جەرىڭ شالعاي-اي، - دەپ قاتە كەتكەن)؛ ەكىنشى نۇسقاسى ءدال ءىليا جاقانوۆتىڭ نۇسقاسى بويىنشا بەرىلگەن.
جۇڭگو قازاقتارىنان «جەتىارال جەرىم-اي» تاريحى تۋرالى، ءتۇپ ءماتىنى تۋرالى ءسوز قوزعاپ، ماقالا جازعانداردىڭ ءبىرى ەلەۋسىز بەكتايەۆ بولدى. «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ 1996 جىلعى 5-سانىندا «ءتورت ءان جايىندا» اتتى ماقالاسىن جاريالاپ، «جەتىارال»، «اعاجاي»، «وي عايشا»، «سۇلۋبايدىڭ ءانى» سياقتى اندەردىڭ تاريحى، ءماتىنى تۋرالى ماڭىزدى دەرەكتەر بەرگەن ەلەكەڭ «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ تاريحىن التاي وڭىرىنە ايگىلى «سايىن نويان ۋاقيعاسىمەن» (بەگەن شابىلعان قاراسەڭگىر وقيعاسى دەپ تە اتالادى) بايلانىستىرا كەلىپ، «جەتىارال جەرىم-اي» ءانى 1831 جىل مەن 1834 جىلدار ارالىعىندا «دۇنيەگە كەلگەن» دەگەن كوزقاراس بىلدىرەدى. «جەتىارال ءانى − التاي حالقىنىڭ اتامەكەنىنەن ايىرىلعاندا، تۋعان جەرىن اڭساپ شىعارعان ءتول تۋىندىسى ەكەندىگىنە تالاس جۇرمەيدى» دەپ تۇيىندەگەن ەلەۋسىز بەكتايەۆ «بۇل ءان ءقازىر داۋىرگە ۇيلەستىرىلىپ جازىلعان مارقۇم كۇنگەي مۇقاجان ۇلىنىڭ جاڭا ماتىنىمەن ايتىلىپ ءجۇر. بۇرىنعى حالىقتىق تەكسى بىلاي ەدى» دەپ 4 شۋماق ولەڭدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى. ءبىراق اتالعان 4 شۋماقتىڭ سوڭعى 2 شۋماعى «جەتىارال جەرىم-اي» ءاننىڭ بايىرعى نۇسقاسى بولسا دا، باسقى 2 شۋماعى «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن ولەڭنىڭ مازمۇنى دا، سيۋجەتتىڭ قۇرىلىمى دا اڭعارتىپ تۇر. «اتامەكەنىن ساعىنىپ، سارعايعان ەلدىڭ سالعان ءانى ەكەن» دەپ باس يزەتىپ الىپ، ءان مازمۇنىمەن وڭاي قابىسا بەرمەيتىن جەر اتتارىن «جەتىارال جەرىم-اي» انىنە كەلسە-كەلمەس تىقپالاۋ، ءاننىڭ قۇنىن تۇسىرمەسە، قاسيەتىن اسىرمايتىنى انىق. امال نە، مۇڭ مەن اتامەكەنگە دەگەن ساعىنىشقا جۇكتى سارى قايراقتانعان سارا ءان ءوز ارناسىن تاپپاي-اق ءجۇر. بىردە باسقا ماتىنگە باسى بايلانسا، بىردە الدە كىمنىڭ جول ورتادان قوسقان جاڭساق سوزىنە جازىلىپ كەلەدى.
«جەتىارال جەرىم-اي» ءانى جايىندا زەرتتەۋشى باياقىمەت جۇماباي ۇلى دا «التاي اياسىنىڭ» 2009 جىلى 3 سانىندا كوگەنتۇپ قاريالاردان ەستىگەن دەرەكتەردى مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، ءوز كوزقاراسىن ورتاعا سالدى. ءارۋان اقسالدان ەستىگەن اڭگىمەسىنە سايكەس «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ تاريحىن «سايىن نويان وقيعاسىمەن» بايلانىستىرعان اۆتور «سايىن نويان وقيعاسىن» قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا «1870 جىلداردىڭ ءىشى بولسا كەرەك» دەپ جازادى دا، «شۇرايلى جەرىنەن، شالقار كولىنەن ايىرىلعان ەلدىڭ زار-مۇڭىنىڭ كۋاسى رەتىندە مىناداي ءان جولدارىن شىعارىپتى» دەپ، جوعارىدا ءبىز «جەتىارال ءانىنىڭ» ءتۇپنۇسقاسى (ءىليا مەن ماقسات ايتقان نۇسقا) دەپ تانىپ وتىرعان 2 شۋماق ولەڭنىڭ باسىنا:
قايران ەلدىڭ مەكەنى جەتىارالىم،
سان بۇرىلىپ ارتىما سان قارادىم.
كولىڭ قالدى شورشىعان بالىعى بار،
جاۋدى جەڭەر بولمادى-اۋ ەش امالىم.
جەتىارال جەرىم-اي،
ساۋىقشىل ەلىم-اي، - دەگەن ءبىر شۋماق ولەڭدى قوسادى. ولەڭدەگى ءسوز مانەرىنەن، سوڭعى ەكى شۋماقپەن قابىسۋىنان، مازمۇندىق جاقتاعى ساباقتاستىق جاعىنان قاراعاندا، بۇل ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ دە «جەتىارال جەرىم-اي» ءانىنىڭ بۇرىنعى ءماتىنى» دەگەن پىكىرمەن كەلىسكىڭ كەلەدى.
ەندەشە،قالىڭ ەلدىڭ مۇڭ زارىنا اينالعان «جەتىارال جەرىم-اي» ءانى شىنىندا قاي كەزدىڭ تۋىندىسى؟! بۇل تۋرالى ەشكىم دە كەسىپ ايتا الماسا كەرەك. دەسە دە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي ەلەۋسىز بەكتايەۆ پەن باياقىمەت جۇماباي ۇلى كەلتىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، بۇل ءاننىڭ تاريحى «سايىن نويان ۋاقيعاسىمەن» بايلانىستى بولۋى دا مۇمكىن. ءبىراق جوعارىداعى ەكى دەرەكتىڭ جىل مەزگىلى قاتە. بىلايشا ايتقاندا، ەلەكەڭ اتالعان وقيعا 1831 جىلى (تاۋىق جىلى) بولعان دەسە، باياقىمەت «1870 جىلداردىڭ ءىشى بولۋى كەرەك» دەپ تۇسپالدايدى. بۇل تۋرالى جۇڭگو قازاقتارىنان شىققان ايگىلى تاريحشى اسقار تاتاناي ۇلى ءوزىنىڭ «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە «بەگەن شابىلعان قاراسەڭگىر ۋاقيعاسى» دەگەن تاقىرىپتا ارنايى توقتالادى.
− جوڭعار حاندىعى قۇلاعاننان كەيىن قازاق حالقى ءوزىنىڭ بايىرعى مەكەنى ىلە ءوڭىرى مەن تارباعاتاي، التاي، ەرەنقابىرعا تاۋلارىنا قاراي ىرگە تەۋىپ، اباق رۋلارى التاي، ساۋىر تاۋى مەن ەرتىس القابىن الىپ، ءبىر تاراپى قۇبىنىڭ قۇمىنا تىرەي، ەرەنقابىرعا تاۋىنا دەيىن قونىستانادى، - دەپ باستاعان اسقار تاتاناي ۇلى قازاقتاردىڭ اتاجۇرتىنا قايتا اينالۋ بارىسىن ەلەستەتە كەلىپ، − قازاقتاردىڭ جىل وتكەن سايىن نىعايىپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىرعان دوربىتتەر التايدا جاساپ جاتقان جەتى ەل ۇرانقايدىڭ بيلەۋشىلەرىمەن استاسا وتىرىپ، التاي قازاقتارى ۇستىنەن بەكينگە شاعىم جاسايدى. سونىمەن چيڭ پاتشالىعىنىڭ سول كەزدەگى بيلەۋشىسىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا اتتانعان 3000 اسكەر 3 باتىردىڭ باستاۋىمەن 1836 جىلى قاراسەڭگىردەن ءتۇسىپ، كەرەيلەرگە شابۋىل جاسايدى. مۇنى حالىق «ءسان نويان شاپقىنشىلىعى» دەپ اتايدى. ءسان نويان قولىنىڭ باسى ءدوربىتتىڭ اتاقتى قاباقشى باتىرى ەدى («تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 88، 89-بەتتەر)، - دەيدى. ەگەر «جەتىارال جەرىم-اي» ءانى ءدال وسى زعۇتىنىڭ باسىن الىپ، بەيبىت ەلدى قان قاقساتقان «ءسان نويان وقيعاسىمەن» بايلانىستى بولسا، وندا بۇل ءان − 1836 جىلدىڭ تۋىندىسى بولعانى. ونىڭ ۇستىنە، ءان سوزىندەگى «قالماق شاۋىپ» دەگەن جولدارعا قاراعاندا، انگە استار بولعان ۋاقيعا موڭعول شاپقىنشىلىعىمەن قاتىستى ەكەنى انىق. ءبىراق بۇل تاريحقا ايگىلى قازاققا قان جۇتقىزعان موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى شاپقىنشىلىق، ياعني قالقا موڭعولدارىنىڭ شاپقىنشىلىعى ەدى.
***
ال ەندى «جەتىارال جەرىم-ايدى» قايتا ءبىر تىڭداڭىزشى. باياۋ مامىرلاعان مايدا مۇڭ كوكىرەگىڭدى شىمىرلاتىپ، بەيعام سەزىمدەرىڭدى بەبەۋلەتىپ اكەتەدى... بۇيرا شاش تولقىندارى التىن جاعاسىن ايمالاعان اسەم كولدىڭ جاعاسىنداعى جاننات مەكەندە مامىراجاي تۇرمىس كەشىرىپ جاتقان القالى اۋىل كوز الدىڭا كەلەدى. ۇلى ۇلىڭگىر كولىنە تارامدالىپ، سالالانىپ كەلىپ جەتى تۇستان قۇياتىن ۇلىڭگىر وزەنىنىڭ جاعاسىندا اسىر سالعان قىز، بوزبالانىڭ ۋ-شۋىنا ەلىتىپ، داريعا داۋرەننىڭ جەتەگىندە كەتكەن «اتا تۇرمىسىڭدى» اڭساپ كەڭسىرىگىڭ اشىپ وتىرعاندا، الدە قايدان قيقۋ سالىپ جەتكەن قارعىس اتقىر قالىڭ جاۋدىڭ قاندى شەڭگەلىنەن ىعىسقان قايران ەل، ابىز مەكەنىن، اتاجۇرتىن تاستاپ بوسىپ بارا جاتادى. جىلاعان بالا، بوزداعان تۇيە، ۇلىعان يت. «قاسيەتىڭە باس تۋعان جەر، قايتا اينالىپ كورەمىز بە، كورمەيمىز بە» دەپ اح ۇرىپ كەمسەڭدەگەن اجە، كۇرسىنگەن اتا. تۋعان ەلىن، وسكەن جۇرتىن قيماي وكسىگەن ارۋدىڭ ساي سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ سالعان ءانى:
قايران ەلدىڭ مەكەنى جەتىارالىم،
سان بۇرىلىپ ارتىما، سان قارادىم.
كولىڭ قالدى شورشىعان بالىعى بار،
جاۋدى جەڭەر بولمادى-اۋ ەش امالىم.
جەتىارال جەرىم-اي،
ساعىندىم ەلىم-اي.
جەتىارالداي جەر قايدا، ەلدىڭ كوركى،
قۇمىرىسقاداي قايناعان قويان، تۇلكى.
قالماق شاۋىپ جەرىمدى العاننان سوڭ،
قاي جەرىمنەن كەلەدى، ويىن-كۇلكى.
ءجۇرۋشى ەدىم جەتىارال سالاسىندا،
وركيىكتەي ويناقتاپ دالاسىندا.
كىندىك قانىم توگىلگەن قايران مەكەن،
قالماقتارعا پانا بوپ قالاسىڭ با؟!
جەتىارال جەرىم-اي،
ساعىندىم ەلىم-اي...
***
ءبىر ءاننىڭ ءوز مازمۇن مانەرىن، اۋەن ىرعاعىن جوعالتپاي، اۋىزدان اۋىزعا تارالىپ، بۇگىنگە جەتۋى تەگىن ەمەس. اسىرەسە، حالىق اندەرىنىڭ، باستابىندا ءمالىم ءبىر اۆتور جاعىنان دۇنيەگە كەلىپ، كەيىن حالىق اراسىنا كەڭ تاراپ، زاماننان زامانعا اۋىسىپ وتىرعان اندەردىڭ كۇن وتە كەلە اۆتورى ۇمتىلتىپ، حالىقتىكى بولىپ كەتۋ كەز كەلگەن ءاننىڭ ماڭدايىنا بۇيىرا بەرمەسە كەرەك. ايتپەسە قازاق دالاسىندا بۇلبۇل كومەي، جەز تاڭداي ءانشى از با؟ تالاي ءان ايتىلىپ، تالاي كۇي تارتىلعان شىعار. ءبىراق ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەنى سونىڭ زارەدەي بولشەگى عانا. قانشالىق قازىنامىز قاندى تاريحىمىزدىڭ قۇربانى بولىپ قۇردىمعا كەتتى؟ بىلە بىلسەك، اركىم جەلپىلدەتىپ جۇرگەن حالىق اندەرى دە ءبىر-بىر ءداۋىردىڭ ۇلكەن كۋاسى ەمەس پە ەدى؟! «اعاجاي التاي»، «ەلىم-اي»، «جەتىارال جەرىم-اي» ءانى بىلە بىلسەك ءبىر-بىر قاندى تاريحىمىزدىڭ كۋاسى عوي؟! انشىلەرىمىز بىلايعى جەردە «جەتىارال جەرىم-اي» ءاننىڭ وسى تاعدىرىن ەسكەرسە يگى ەدى...
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
