جاقىندا قازاقپارات BBC باسىلىمىنا سىلتەمە جاساپ «ۋيلل بەررار-لۋكاس اتتى فوتوگراف كەنيادا پانتەرانىڭ وتە سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇرى – قارا قابىلاندى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ العانىن» حابارلادى. ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن وسى جاڭالىقتاعى «قارا قابىلان» دەگەن اتاۋ ءبىزدى ءبىراز ويعا سالدى.
ءقازىر ءتۇستى بىلدىرەتىن قارا ءسوزىنىڭ قازاق تىلىندەگى بۇرىنعى ماعىناسى، قولدانىس اياسى وتە كەڭ. دەيتۇرعانمەن، تىلىمىزدە قارا جىلقى، قارا سيىر، قارا قوي سياقتى جانۋارلاردىڭ ءتۇسىن بىلدىرەتىن قارا سوزىنە قاتىستى سوزدەر كوپ بولعانىمەن، ءتۇرى ۇقساستاۋ، ءبىراق بىر-بىرىنەن پارىقتى جانۋارلاردى تەك تۇسىنە قاراي اتاماعان حالقىمىز قارا قابىلان دەپ ەشقاشان قولدانباعان. ءبىز ءقازىر قارا قاسقىر، قارا تۇلكى دەپ جۇرگەن يت تۇقىمداس جانۋارلاردىڭ دا قازاق تىلىندە ءوز اتاۋى بولعان. سوندىقتان پانتەرانى «قارا قابىلان» دەپ ايتا سالۋ قازاق دالاسىنان جوعالىپ كەتكەن بۇل جانۋاردى تىلىمىزدەن دە جوعالتىپ تىناتىنى انىق.
اتالعان حابارداعى فوتوعا جانە اعىلشىن تىلىندەگى اتاۋىنا قاراعاندا، بۇل قارا قابىلان ەمەس، بابىر. بابىر – بۇرىن افريكادا، ازيادا تىرشىلىك ەتكەن جانۋار. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تۇقىمى جويىلعان بۇل حايۋاناتتىڭ كەنيادان بايقالۋى، شىنىمەن، كەزدەيسوق قۇبىلىس. سوندىقتان دا ماماندار ۋيلل بەررار-لۋكاستىڭ فوتوسىنداعى بابىر ەمەس، گەنى وزگەرگەن باسقا حايۋان بولۋى مۇمكىن دەگەن پىكىردە. ول دا مۇمكىن. ءبىراق ءبىز بۇل ارادا ونىڭ زاتى ەمەس، اتىن تالقىلاپ وتىرعاندىقتان، اتاۋ تۋرالى عانا ايتايىق.
بابىر اتاۋى قازاق تىلىندە ەجەلدەن بار. ونىڭ پارسى تىلىندەگى ماعىناسى «ارىستان، قولباسشى، بارىس» بولسا، قازاق تىلىندەگى ماعىناسى سىرتقى كەلبەتى بارىسقا ۇقسايتىن، ءتۇرى كومىردەي قارا، اسا قاتەرلى جىرتقىشتى مەڭزەيدى. تۇركى (شاعاتاي) تىلىندە جازىلعان «بابىرنامانىڭ» اۆتورى زاھير ءاد-دين مۇحاممەد بابىردىڭ اتى دا سول بابىر دەگەن جىرتقىش جانۋارمەن قاتىستى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى ارىستان، جولبارىس، ماۋلەن سياقتى اتتاردى قويۋ – تۇركى تىلدەس حالىقتارىنىڭ بارىندە بار ءۇردىس.
پانتەرانىڭ قازاقشا اتاۋى بابىر ەكەنىن جازۋشى الىبەك اسقاروۆ تا مىسىق تۇقىمداس كەيبىر جىرتقىشتاردىڭ قازاقشا اتاۋلارى تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا ارناۋلى توقتالىپ، «پانتەرا، سوزدىكتەردە جازىلعانداي، ءىلبىس تە، ءىلبىسىن دە، قابىلان دا ەمەس، قازاق ونى ەجەلدەن «بابىر» دەپ اتاعان». دەمەك، دالامىزدان جويىلعان بابىردىڭ اتى تىلىمىزدەن دە جوعالىپ كەتپەسىن.
جاقىندا تاعى دا سول قازاقپارات «موڭعوليا قازاقتارى مالعا شاپقان قار بارىسىنا تيىسپەي، تۇزگە قويا بەرگەن»، «تۇركىستان تاۋلارىندا 7 قار بارىسى ءجۇر» دەگەن تاقىرىپتارمەن ماتەريالدار جاريالادى. وسى تاقىرىپتا ايتىلعان «قار بارىسى» دەگەن اتاۋ دا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات. قازاق مۇنى «قار بارىسى» ەمەس، «بارىس» دەپ اتاعان. ورتالىق ازياداعى تاۋلاردا، سولتۇستىك ءۇندىستان، پاكىستان، بايكال، تيبەت وڭىرلەرىن مەكەندەيتىن مىسىق تۇقىمداس بۇل – جانۋار كوپتەگەن تۇركى جانە كوشپەندى ەلدەر ءۇشىن ۇلتتىق تاڭبا. ماسەلەن، الماتى قالاسىنىڭ قالاتاڭباسىندا بارىستىڭ سۋرەتى، تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلتاڭباسىندا قاناتتى بارىستىڭ بەينەسى سالىنعان.
قازاق ەجەلدەن بارىستىڭ تەكتىلىگىن، باتىلدىعىن، ايلالىلىعىن ءپىر تۇتقان. ءداستۇرلى جىل ساناۋىمىزدىڭ ءۇشىنشى جىلى بارىس جىلى دەپ اتالعانى دا بەلگىلى. ەندەشە، دۇپ-دۇرىس اتاۋ نەگە ورتا جولدان «قار بارىسى» بوپ وزگەرىپ ءجۇر؟ باقساق، بۇل دا انا تىلىمىزگە بولعان قۇرمەتتىڭ ازايىپ، اتاۋلاردى كەلسە-كەلمەس بۇرمالاي بەرۋدىڭ زاردابى ەكەن. بۇل جونىندە بۇدان بۇرىن دا ايتىلىپ، جازىلىپ تا ءجۇر. ماسەلەن، تاريحشى، جازۋشى، قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋشى عالىم مۇحتار ماعاۋين «تۋىلعان مەن ولىنگەن» دەگەن ماقالاسىندا «قار بارىسى» جايلى بىلاي دەپ جازادى: بۇل – «سنەجنىي بارس»-تىڭ تىكەلەي اۋدارماسى. ورىستىڭ كولەڭكەسى جوق كەزدە الاتاۋ مەن ەرەن-قابىرعا، بۇكىل قىرات ازيادا عۇمىر كەشكەن، قازىردە مۇلدە سيرەگەن، مىسىق تۇقىمداس، قوجبان، جىرتقىش اڭ – قازاقشا اتاۋى «ءىربىس». كۇنى كەشەگە دەيىن وسىلاي جازىلىپ كەلدى، ءتىل بىلمەستەردىڭ سوڭعى تورت-بەس جىلدا جەتكەن تابىسى.
بارىستىڭ ەكىنشى اتاۋى «ءىربىس» ەكەنى راس. كەيبىر وڭىرلەردە «ءىلبىسىن»، «ءىلبىس» دەپ تە اتالادى. ونىڭ ۇرعاشىسىن – «تاۋتان»، كۇشىگىن «الان» دەپ اتايدى. بۇعان قازاق تىلىندەگى «تاۋتانىن تاستاپ بارىس ات، جاعا بولار ىشىككە»، «الما اپاننان الاندى، تاۋتان تالار بالاڭدى» دەگەن تىركەستەر ايعاق. دەمەك، بارىستىڭ الدىنا «قار» ءسوزى كەيىن ورىسشادان نەمەسە جۇڭگو تىلىنەن اۋدارما ارقىلى قوسىلعان. قازاق ونى تىركەمەسىز، جاي عانا «بارىس» دەپ اتاعانىن ەستەن شىعارماساق ەكەن.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
