«نە قالدى»
ءسوزى: قازتۋعان جىراۋ
اۋەنى: ارسلانبەك سۇلتانبەكوۆ
ورىنداۋشى: ماييا يسمايلوۆا
جايىقتى الدى، جەمدى الدى،
ەدىلدى الدى، تەندى الدى
ەندى الماعان نە قالدى؟
اعالاردىڭ قولىنان
تالپاي تۋرعان قۇستى الدى،
ەندى الماعان نە قالدى؟
باسى سايىن باسلاۋلى
باسلاۋىنىڭ باسى سايىن قىسلاۋلى.
قارا – دۋان،
ماساق – دەگەن جەردى الدى
ەندى ال ماعان نە قالدى؟
جەگەرىنە بۇل انجى
ايرى وركەشلى تۇيە الدى
ەندى ال ماعان نە قالدى؟
ساۋارىنا بۇل مانجى
سايلاپ – سايلاپ بيە الدى
ەندى ال ماعان نە قالدى.
بۇرشالادان كويلەكلى
بۇرقىسىعان جۇپارلى
بۇرنىندا دانا
كۇمىس القالى
تاماعىنىڭ استىندا
سارى التىن تۇيمەلى
ايعا كۇنگە تيمەگەن
ادام بەتىن كورمەگەن
وڭ بەتتەگى ارۋگە
تيە ازىپ از قالدى
جەمدى السا – جايىق بار،
تەڭدى السا – ەدىل بار،
ەدىلدى السا – قوبان بار.
بار تابىلار، جوق كەتەر
ەسەن قولعا مال بىتەر.
ءان ەستىدىم… انىعى، جىرعا ەلىتىپ، ەسىم شىقتى. بۇل انگە قاتىستى نوعاي باۋىرلارىمىزدىڭ جازعان تۇسىندىرمە ءماتىنى (اننوتاسيا اۆتورى اتالماپتى!) تومەندەگىدەي مازمۇندا ەكەن:
«تۇركى حالىقتارىنىڭ تراگەدياسى نەدەن باستالدى؟ XV عاسىردا ورتالىق بيلىك السىرەپ، التىن وردا بىرنەشە ۇلىسقا ىدىرادى. 1420 جىلى التىن وردادان ءسىبىر حاندىعى ءبولىءنىپ شىقتى. سەگىز جىلدان سوڭ، 1428 جىلى ءابىلقايىر حان دا ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىن قۇردى. ءقازىرگى ءقارلىقتىلدى وزبەكتەردەن ايىرماسى – شايباني اۋلەتىنە قاراستى ۇلىستىڭ كوشپەلى وزبەكتەرى قىپشاق تىلىندە سويلەگەندىگىندە. تاعى دا ون جىل وتكەن سوڭ، 1438 جىلى ۇلىق مۇحاممەد قازان حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالادى. وعان ۆاسيليي ءتومنىيدىڭ قاراۋىنداعى موسكوۆيا الىم-سالىق تولەپ تۇردى. 1912 جىلى اياقتالعان ۆاسيليي ورلوۆتىڭ اتاقتى تاريحي كارتيناسىندا ماسكەۋ بيلەۋشىسى ۆاسيليي ءتومنىيدىڭ قازان حانى ۇلىق مۇحاممەدكە انت بەرۋ ءساتى بەينەلەنگەن. ءبىردە-بىر كەڭەستىك، يا، رەسەيلىك وقۋلىقتا، عىلىمي ەڭبەكتەردە بۇل جايلى ەشتەڭە ايتىلمايدى (ول زاڭدى قۇبىلىس قوي! – اۆت.)…
1440 جىلى التىن وردادان نوعاي ورداسى «ەنشى الىپ» شىقتى. كەلەسى، 1441 جىلى قىرىم حاندىعى دا دەربەس داۋلەت بولىپ، ىرگەسىن بولەك سالدى. باۋىرلار بىر-بىرىمەن سوعىسىپ، قىرىم مەن قازان حاندىقتارى جەر ءۇشىن، الىم-سالىق تولەۋشى تاۋەلدى (بودان) ۇلىستار ءۇشىن ءوزارا قىرقىسىپ جاتتى. 1480 جىلدان باستاپ، بىزگە مەكتەپ وقۋلىقتارىنان ءمالىم «ۋگرا وزەنىندەگى تۇرىستان (تەكەتىرەس!)» كەيىن، موسكوۆيا قىرىم حاندىعىنىڭ قاراۋىنا ءوتتى. سول جىلى ۇلكەن وردا حانى احمەت ءماسكەۋ ۇلىسىنىڭ شەبىنە كەلگەن-دى. ول ءماسكەۋدى ورداعا قوسىپ، بايىرعى تۇتاستىقتى قالپىنا كەلتىرمەك بولعان ەدى. تۇركى تۇمەندەرى ۋگرا وزەنىنە كەلىپ توقتادى. سول ساتتە احمەتكە: «وردانىڭ تۋ سىرتىنان قىرىم قولى شابۋىلدادى»، – دەگەن حابار جەتكەن. ماسكەۋگە كىرىپ ۇلگەرمەستەن، قالىڭ اسكەر سارايدى قورعاۋعا اتتاندى (دۇرىسى، كەرى بۇرىلدى! – اۆت.).
1465 جىلى وردادان قازاق حاندىعى (؟!) ءبولىندى. سونىمەن، التىن وردانىڭ داۋرەءنى اياقتالدى… ءبىرتۇتاس، قۋاتتى تۇركى مەملەكەتىنىڭ ورنىنا بىرنەشە، بىر-بىرىمەن قىرعيقاباق، باۋىرلاردىڭ قانىن سۋشا ساپىرعان تۇركى حاندىقتارى دۇنيەگە كەلدى. ولار ءبىر-بىرىن شاۋىپ، السىرەتۋمەن بولدى. بۇل ارەكەتتەرى بۇرناعى سالىق تولەۋشى ءتول بودانى – ماسكەۋ ۇلىسىنىڭ كۇشەيۋىنە الىپ كەلدى. ال ول بولسا، ەكى ءجۇز جىل وتكەن سوڭ، 1700 جىلعى كونستانتينوپول كەلىسىمى («كونستانتينوپولسكيي مير») بويىنشا، ءبىرجولا الىم-سالىق تولەۋدى دوعاردى. ءتۇركىلەردى مويىنداماي، 1721 جىلى وزدەرىن «رەسەي يمپەرياسى» دەپ جاريالادى! تاپ سول ساتتەن باستاپ، تۇركىلەر ءۇشىن ءۇش عاسىرلىق زوبالاڭ، ناعىز «زار زامان» باستالدى…
اتالمىش كەزەڭ تۋراسىندا قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلىنىڭ جىرىندا ايتىلادى. جىراۋ ەل باسىنا تۋعان كۇڭگىرت كۇندەردى سۇمدىق سۋرەتتەگەن. وسىناۋ جىردىڭ نوعاي تىلىندەگى نۇسقاسىن عاجاپ ونەر يەسى (نوعاي ءانشىسى ءھام سازگەرى! – اۆت.) ماييا يسمايلوۆا انگە تۇسىرگەن ەكەن (بەينەباياندى گازەت سايتىنان كورە الاسىزدار! – اۆت.).
تاۋەلسىزدىكتى، جاڭا مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىن ۇلتتىڭ جات جۇرتتىڭ بوداندىعىنان بوساپ (قۇتىلىپ!)، بوستاندىق العان جاعدايىندا تويلاۋعا بولادى. ءدىنى، ءدىلى، ءتىلى بوگدە، مادەنيەتى مەن رۋحانياتى بوتەن بولسا… دەربەس داۋلەتتەردىڭ التىن وردادان ءبولىنىپ شىعۋىن قالاي باعامداۋ – ءوز ىرقىڭىزدا! الايدا XIX عاسىردا تۇركى ۇلىستارىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن ءبىرجولا ايىرىلىپ، وتاردا ومالۋى ءھام بوداندا بورداي توزۋى تاپ سول ساتتەن… التىن وردانىڭ ىدىراۋىنان باستالعانى ءسوزسىز…»
* * *
ماييا يسمايلوۆانىڭ ورىنداۋىنداعى وسىناۋ شەرلى، زارلى تۋىندىنى جەلىگە جاريالاۋىم مۇڭ ەكەن، ماعان كوپتەگەن حاتتار كەلىپ جەتتى. ءبارىنىڭ كوكەيىندەگى ساۋال بىرەۋ: نەگە نوعاي ءتىلى ءبىزدىڭ تىلىمىزگە سونشا ۇقسايدى؟ باۋىرلارىم مەن قارىنداستارىم، بۇعان تاڭ قالماۋ كەرەك… ءبىزدىڭ تىلىمىزدە ەش ايىرما جوق دەسە بولادى. ويتكەنى ولار ءاۋ باستاعى تابيعاتىندا ءبىر ءتىل بولعانى حاق! التاي تىلدىك بىرلەستىگىنىڭ تۇركى تىلدەر توبىنىڭ قىپشاق قاناتىندا قاراستىرىلاتىن قوس ءتىلدىڭ ءوز باسىم ءالى دە بولەك تىلدەر ەكەنىنە ۇلكەن كۇمانمەن قارايمىن. ءبىزدىڭ تاريحىمىز، ءسالت-داستۇرىمىز، ادەت-عۇرىپتارىمىز، دۇنيەتانىمىمىز، ءدىنىمىز، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىز ورتاق! «ەر ەدىگە»، «ەر تارعىن»، «الپامىس باتىر» سىندى ەپوستارىمىز،«قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» (دۇرىسى،«نوعايلىنىڭ قىرىق باتىرى»!) سەكىلدى تولاعاي داستاندارىمىز دا ءبولىپ-جارۋعا كەلمەيدى. باتىرلىق، عاشىقتىق داستانداردىڭ بارلىعى دەرلىك ەگىز ەلگە ءتان دۇنيەلەر ەكەنى انىق…
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە «XV عاسىردىڭ تۋىندىسى» دەپ كورسەتىلگەن مىنا جىر جولدارىنا نازار اۋدارالىق:
«ورمانبەت بي ولگەندە
ون سان نوعاي ايىرىلدى،
قازاق سىرتقا (سارتقا!) قايىرىلدى،
نۋ سان كۇڭىرەندى، قايعىردى…»
وسى جىردىڭ «حان ورمانبەت ولگەندە، ون سان نوعاي بۇلگەندە» دەپ باستالاتىن نۇسقاسىن بالا كۇنىمىزدەن ەستىپ، وقىپ وستىك قوي. قالا بەردى، قۇربانعالي حاليد ۇلىنىڭ قۇداباي اقىننان جازىپ العان مىنا جىرى بار:
«تەگىندە، نوعاي – قازاق، تەگىمىز ءبىر،
التاي، ەرتىس، جايىقتى قىلعان ءدۇبىر.
ورمانبەت حان وردادان شىققان كۇندە،
اسان اتا قايعىرىپ، ايتىپتى جىر!»
ەگىز ەلدىڭ بالاسى ەكەنىمىز – اقيقات، وعان ەشكىمنىڭ تالاسى بولماسا كەرەك. كەز كەلگەن نوعاي وعلانى مەن قازاق ۇلانىنان گەنەتيكالىق ماتەريال الىپ، سالىستىرار بولساق، گاپلوتوپتارى بىردەي (يدەنتيچنىە گاپلوگرۋپپى) شىعاتىنىنا ءشۇبا كەلتىرمەسەك تە بولادى.
ەكى ەلدە دە «ەل ايىرىلعان» تاريحىن باياندايتىن مىنا جىر ساقتالعان ەكەن:
«جىلاۋ، جىلاۋ، جىلاۋ كۇي،
جىلاعان زارلى مىناۋ كۇي.
قازاق پەن نوعاي ايىرىلدى،
قازاق سارتقا قايىرىلدى.
نوعايلىنىڭ نۋ ەلى
كۇڭىرەندى، قايعىردى.
قارا قىپشاق قوبىلاندى
قارا ورىنىنان ايىردى،
ەل قاناتىن قايىردى.
زور كۇن تۋدى، زور كۇندەر،
كەتتى كۇلكى مول كۇندەر.
جىلاۋ مەنەن قوشتاسۋ…
كەلەر مە قايتىپ ول كۇندەر؟!»
«نوعايلىدان قازاق ايىرىلعاندا» دەگەن اتپەن كوپتەگەن كىتاپتارعا ەنگەن وسى جىردا «قازاق سارتقا قايىرىلدى» دەگەن جولدار بار. كەيبىر ۇلگىلەردە «سىرتقا» تۇرىندە كەزدەسەدى. تاريحي وقيعالار جەلىسىنە سۇيەنەر بولساق، ەكى نۇسقانىڭ دا تەرىستىگى جوق… تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى (بۇرىندىق – مۇرىندىق)، جەر-سۋ اتاۋلارى (ەم – جەم، بۇزتاۋ – مۇزتاۋ، قوبان – قۇبان، تاڭ – تەڭ، ەسەن-توقا – ەسەن-تۇعا /ورىستار ەسسەنتۋكي دەپ ءجۇر!/)، رۋلار (جەتىرۋ – يەتيسان، قىپشاق – ەكىپىشاق، الشىن – الىشىن)، تاعى باسقا ەسىم سوزدەرگە قاراپ-اق، بۇل وزگەشەلىكتەردى تىلدىك تۇرلەنۋ دەپ قانا قابىلداعان ورىندى بولار. ايتقانداي، نوعايدا قازاق رۋلارىنىڭ توقسان پايىزى بار. بىزدە دە ول رۋلاردان بولەك، ءار كەزەڭدەردە كەلىپ قوسىلعان نوعاي-قازاق، بەساعاش نوعايلارى سەكىلدى رۋلار قازاققا ءسىڭىپ، باۋىرلارىمىزعا اينالعالى قانشا ۋاقىت ءوتتى. ماسەلەن، بەساعاش نوعايلارىن اسا داۋلەتتى بەكزادا ءسابيت احمەت ۇلى استراحاننان الماتىنىڭ توڭىرەگىنە 1774 جىلى باستاپ كەلگەن ەكەن. ورىستىڭ قاتىن پاتشاسى (ەكاتەرينا II) سوڭدارىنا ءتۇسىپ، گەنوسيدكە ۇرىندىراتىن بولعان سوڭ، ءبىرشاما نوعاي رۋلارى وسمانلىعا، ءبىرازى رەسەيدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە بارىپ پانالاپ، جەرگىلىكتى جۇرتتارعا ءسىڭىسىپ كەتتى… وكىنىشتى-اق! ال ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعان اعايىندارىمىزدىڭ اتالارى ءسابيت احمەت ۇلىنىڭ اكەسىنىڭ بايىرعى دوسى بالپىق ءبيدى ساعالاپ كەلىپ، الدىمەن الماتى ماڭايىنا، كەيىن قازىرگى جامبىل وبلىسىنا قونىستانىپتى. بەساعاش نوعايلارى اتانۋى دا سول جەردىڭ اتاۋىنا بايلانىستى…
اسان قايعى (قايقى!) اتامىزدا مىناداي جىر جولدارى بار ەكەن:
«تەڭىز باستان بىلعاندى،
تولقىماي، تەز تىنسا يگى!
تەل قۇلىندار اداستى،
ەنەسىن تەز تاپسا يگى!
تەڭ قۇربىدان ايىرىلدىق،
تەنتىرەتپەي، قوسسا يگى!»
نە جايلى ايتىلىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى ارتىق سەكىلدى…
* * *
شىڭعىس حان تۇقىمىنان شىققان قاراكوكتىڭ ۇرپاقتارىن بيلىكتەن ىعىستىرعان ىقپالدى بي ەدىگەنىڭ ءوز اۋلەتى دە باسىندا رۋ-تايپالاردى ءبىرتۇتاس نوعاي ۇلىسى رەتىندە ۇستاپ تۇرعانىمەن، تۇبىندە ۇشكە ءبولىپ، سوڭىندا قۇلدىراتىپ تىنعان-دى. ون سان نوعايدىڭ كۇنى XVI عاسىردا باتقانى انىق. كەيىن ارا-تۇرا باس كوتەرگەنىمەن بۇرىنعى داۋرەنى قايتىپ كەلمەدى. زامانىندا ءبىر مەزگىلدە 300000 قول شىعارا الاتىن ۇلىستان بۇگىن قالعانى 130000 (كەي دەرەكتەردە 110000!) ادام عانا… قانداي قاسىرەت دەسەڭىزشى… پەندەشىلىك پىكىرىم ءۇشىن سوگە كورمەڭىزدەر، ءبىراق تۇبىندە ەگىز ەلدىڭ بالاسى بىرىگىپ، ۇرانى ءبىر ۇلتقا اينالاتىنىنا ۇلكەن سەنىم بار مەندە!
نوعاي باۋىرلارىمىز ءبىزدى ءالى «الاش» دەپ اتايدى. ال نوعايلىدان ءبولىنىپ كەتكەن تۇسىمىزدى «قازاق شىققان» دەيدى. تۇركىتەكتەس ۇلتتاردىڭ كوپشىلىگىندە وسى «قازاق شىعۋ» ۇعىمى بار. مۇنى «توعىشار بيلىككە بوي ۇسىنباي، بەزبۇيرەك ۇلىقتاردان دەربەس، ءوز ەركىمەن كەتۋ» دەپ تۇسىنبەك كەرەك! قازاق – ازاتتىڭ ءسينونيمى… بۇل بولەك اڭگىمە بولماق…
بۇگىنگى باياندى ومىردەن وكىنبەي وتكەن ءور بابامىز (ەگىز ەلگە ورتاق!) ازاۋلىنىڭ ايمادەت ەر دوسپامبەت اعاسىنىڭ جىرىمەن تۇيىندەمەكپىن:
«توعاي، توعاي، توعاي سۋ،
توعاي قوندىم، وكىنبەن.
تولعامالى الا بالتا قولعا الىپ،
قول باستادىم، وكىنبەن.
توبىرشىعى بيىك جاي سالىپ،
دۇسپان اتتىم، وكىنبەن.
توعىندى سارتى نار جەگىپ،
كوش تۇزەدىم، وكىنبەن.
تۋ قۇيرىعى ءبىر تۇتام
تۇلپار ءمىندىم، وكىنبەن.
تۋعان ايداي نۇرلانىپ،
دۋلىعا كيدىم، وكىنبەن.
زەرلى ورىندىق ۇستىندە،
اق شىمىلدىق ىشىندە،
تۇلىمشاعىن توگىلتىپ،
ارۋ ءسۇيدىم، وكىنبەن.
بۇگىن سوڭدى وكىنبەن،
وكىنبەستەي بولعانمىن،
ەر مامايدىڭ الدىندا
شاھيد كەشتىم، وكىنبەن!»
وكىنبەيىك!!!
داستان دالا
(پوەمادان ءۇزىندى)
شەر
ءالقيسسا، تاريح-قارت ابىز،
تولعاسىن جىر عىپ وتكەندى.
ءدۇر دالا جايلى حالقى – اڭىز،
قالدىرعان بىزگە كوپ بەلگى…
نە كورمەپ ەدى بۇ دالام؟!
ايتۋعا اردان يمەنەم…
قاعانات جايلى قۇلاعان،
اق وردام جايلى كۇيرەگەن!
حاندىعىم جايلى بىرەگەي،
ەنشىلەپ ەلدى، ءسال كەيىن
اللادان بىرلىك تىلەمەي،
دەربەستەن سالعان دارگەيىن.
بابالار جايلى قان قۇسقان،
بالالار جايلى زار قۇشقان،
انالار جايلى قارعىسقا
اۋىسقان شەرى العىستان!
دەگبىردى اپ دۇشپان كوپتەگەن،
امالىن جاساپ جىمىسقى،
كىمدەر ءبىر كەلىپ، كەتپەگەن،
الماعان كىمدەر تىنىشتى؟!
ارقامدى، بەلدى، جوتامدى اپ،
ورىس تا كەتكەن وي تاستاپ،
قوقان دا كەتكەن قوقاڭداپ،
ويراتتار وتكەن ويقاستاپ…
قۇبا دا قالماق قۇلاعان،
تۇعىرىمدى ءتۇرىپ، تاپتاعان.
القاكول قىلىپ سۇلاما،
شۇبىرىندى قىرىپ… اقتابان!
اڭىراقاي بولىپ اڭىراعام،
ەڭىرەكەي بولىپ ەڭىرەگەم.
قارا شاڭىراقتى ايتسام قاڭىراعان،
تولاسسىز جىلاپ، تەبىرەنەم!
تۇل جەتىم تولدەي كۇي كەشكەم،
تۇلىپقا قاراپ موڭىرەگەن.
ەستى كۇندى اڭساپ ۇيلەسكەن،
ەسكى جىردى ايتىپ ەمىرەنەم!
ويماۋىت، ءدۇربىت – ەسكى جاۋ،
باعاسى بۇگىن ءبىر بيتتىك.
بەس جەردەن سالىپ بەس بۇعاۋ،
ءتۇبى ءبىر تۇركىم قىلدى يتتىك…
جەتكەندە جوڭعار جالاقتاپ،
باشقۇرت تا باسقان بالاقتان.
العاندا قالماق قاماقتاپ،
تاتار ءبىر ورعان تاماقتان.
دارحان دالامنان قان تامىپ،
ۇركەردەي ەلىم ۇرىككەن.
قىزىلباستاردى ارقا عىپ،
تۇمەن بوپ تيگەن تۇرىكپەن!
سارت ۋلاپ باتىر، حانىمدى،
ءدۇرداراز جۇرتقا داۋ سالىپ،
قاسىقتاپ ىشكەن قانىمدى،
قىرعىز دا ساتىپ… قاۋسادىق!
نوعايىم اناۋ اعايىن،
ەدىلدى تاستاپ، قاپ قونىپ،
وكپەلەپ، ىزدەپ تالايىن،
قازاققا كەتكەن جات بولىپ!
ايتىلماي قالعان كىمىڭ بار؟!
كىشىگىڭ، ۇلىڭ، ۇعىڭدار:
ۇرىنعاندارى – قىرىلعان،
دالامدا قانداي قۇنىڭ بار؟!
داۋلەتتەر، ءولىڭ، ءتىرىڭ بار،
بارىڭنەن بيىك تۇبىندە ار!
قۇدايعا تاۋبە قىلىڭدار،
قۇدايعا قۇلدىق ۇرىڭدار!
ە، دالام، ۇلىق ۇلىسىم،
اللاعا شۇكىر، ءتىرىسىڭ!
ساق، تۇركى، قىپشاق، عۇن ءۇشىن،
قازاقتىڭ العان قۇنىسىڭ!
ە، دالام، ەسىل تىنىسىم،
بابامنىڭ بايراق-جىرىسىڭ!
قازاقتىڭ كورگەن كۇنىسىڭ،
قازاقپەن عانا ۇلىسىڭ!
«Facebook» پاراقشاسىنان الىندى
6alash ۇسىنادى
