حاليفانىڭ ءانى "قايران التاي"
ورىنداعان: جۇبانىش جەكسەن
عۇلاما عالىم، ءدىني اعارتۋشى ۇستاز حاليفا التاي عاقىپ ۇلى 1917 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىندا شىعىس تۇركىستان ايماعى شىڭگىل اۋدانىنىڭ جارىنتى وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. ساۋاتىن العاشىندا اكەسى عاقىپ قاراكەلەنۇلىنان، كەيىن اۋىل مولداسىنان اشقان ول بۇكىل ءومىرىنىڭ باستاپقى كەزەڭى قۋعىن-سۇرگىن، كوشى-قون ازاپتارىمەن وتسە، كەيىنگى عۇمىرىندا ءدىني، اعارتۋشىلىق، يماندىلىق باعىتىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن. حاليفا التاي. فوتوسۋرەتتىڭ اۆتورى ب. ومارالييەۆ 1933-1938 جىلدارى قىتايداعى قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى ەل-جۇرتى باركول، گانسۋ، سينحاي ايماعىنا قونىس اۋدارعان. 1940 جىلدارداعى دۇربەلەڭ حاليفا التايدىڭ ومىرىنە دە تىكەلەي بايلانىستى. بۇل كوش ءۇش لەككە بولىنگەن. ءبىرىنشى ءبولىمى – ەلىسحان باتىر باستاعان، ەكىنشى ءبولىمىن زۋحا باتىر قاجىنىڭ بالاسى ءسولتانشارىپ باستاعان، قۇسايىن تايجى ەلدىڭ ءبىر بولەگىن الىپ گاسكول دەگەن جەرگە كەتەدى. ال، ءتورتىنشى ءبولىمى ەكى جىلداي ساندالىپ، كەيىن باركول، شونجى، نوريعا قايتادى. 1950 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ءسولتانشارىپ، قۇسايىن تايجى باستاعان كوش گيمالايدىڭ سولتۇستىگىنەن تيبەت زاڭعارىنان اسىپ، 1951 جىلى كاشمير ولكەسىنە تابان تىرەيدى. قازاق كوشىنىڭ جەتەكشىلەرى كاشمير ولكەسىندە: ءسولتانشارىپ زۋحا ۇلى، دالەلحان جانالتاي، روج (قىزىلكرەست ۇيىمىنان)، قۇسايىن تايجى 1952 جىل اراب، ۋردۋ تىلدەرىن بىلگەن حاليفا التاي العاشىندا پاكىستاننىڭ پەشاۆار قالاسىندا قىزمەت ەتەدى.
سوندا قۇرىلعان «شىعىس تۇركىستاندىق قازاق كوشىپ كەلۋشىلەرى قوعامىنىڭ» جاۋاپتى حاتشىسى بولادى. ال 1953-1954 جىلدارى پاكىستانداعى قازاقتاردىڭ تۇركياعا كوشىن ۇيىمداستىرعان قايراتكەر رەتىندە تانىلدى. التايدان اۋعان قازاق كوشىنىڭ كارتاسى التاي اسىپ، گيمالايدان وتكەن قاتەرلى دە قايعىلى كوش باسىنان سان ءتۇرلى جاعدايدى وتكەردى. جان ساۋعالاپ ءجۇرىپ قاشتى، قاشىپ ءجۇرىپ سوعىستى، سوعىسىپ ءجۇرىپ اۋرۋعا شالدىقتى. كوش اقىرىندا تۇركياعا جەتىپ ورنىقتى. تۇرىك جازۋشىسى يسمايل شىنعىز: «تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوشى قوزعالعاندا 20 مىڭ ادام ەدى. سودان 2 مىڭ ادام تۇركياعا ءتىرى جەتتى. بۇل – ۇلكەن تراگەديا» دەگەن دەرەكتى كەلتىرەدى. كاشميردەگى قازاقتار التاي حاليفا تۇركيادا شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ، شىعىس تۇركىستاننان باستالعان ازاپتى ساپار تۋرالى «ەستەلىكتەرىم»، «اتاجۇرتتان انادولىعا دەيىن»، «التايدان اۋعان ەل» اتتى ءومىرباياندىق كىتاپتار جازدى. 1977 جىلى ىستامبۇلدا «قازاق تۇرىكتەرىنىڭ شەجىرەسى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن شىعارعان. حاليفا التايدىڭ 1991 جىلى تاريحي وتانى قازاقستانعا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلۋىنىڭ ءوزى سول ۋاقىتتى ماڭىزى زور ايشىقتى وقيعا بولعان. جۋرناليست ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى عۇلاما ءدىنداردىڭ قازاق ەلىنىڭ ازاتتىق الۋ ساتىندەگى كوڭىل كۇيىن بىلايشا سيپاتتايدى.
«1991 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىندا ىستامبۇل كوشەسىندە كەلە جاتىپ، كوپشىلىك راديودان «بۇگىن قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الدى، جەر بەتىندە قازاقستان دەگەن دەربەس مەملەكەت پايدا بولدى!» دەپ تۇرىك تىلىندە ساڭقىلداپ جاتقان داۋىستى ەستيدى. ەستيدى دە، ەگىلىپ جىلايدى. سول تۇرعان جەرىندە قۇبىلانى تاۋىپ الىپ، ساجدەگە كەتەدى. جاراتقان يەدەن: «ءيا، اللام، قازاق دەگەن حالىققا اقىرى ەركىندىك كەلدى-اۋ، ابىروي بەردىڭ-اۋ! ايبارلى مەملەكەت قىلا گور! عۇمىرلى قىلا گور!» دەپ دۇعا تىلەيدى. «قۋانىشتان ىرشىعان كوز مونشاقتارىم تاس ەدەنگە تىرس-تىرس تامادى. ساجدە قىلعان جەرىمدە ۇزاق جاتىپ قالىپپىن» دەپ ەستەلىك ايتىپ ەدى اقساقال».
ەلىن اڭساپ جەتىپ، توپراعىن ساجىدە قىلعان حاليفا
اتامەكەنگە امان جەتىپ، جەرگە تاعزىم ەتىپ جاتقان قانداستار. ب.ومارالييەۆتىڭ سۋرەتى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن حاليفا التاي ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن اتاجۇرتقا قونىس اۋداردى. حاليفا التاي – قازاق ەلىندە ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان ءىرى تۇلعا. ءدىن قايراتكەرى رەتىندە ونىڭ 1991 جىلى اۋدارعان «قۇران كارىمنىڭ قازاقشا ماعىناسى مەن تۇسىنىگى» فاحد باسپاحاناسىندا باسىلىپ، 800 مىڭ دانامەن تاراتىلدى. سونداي-اق دۇنيە ءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «ينابات» يماندىلىق تاربيە ورتالىعىنىڭ ءتوراعاسى بولۋدان بولەك، يسلام ءدىنىن ۋاعىزداپ، ءدىني كىتاپتار اۋدارىپ، تاراتۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن. 1995-2000 جىلدارى قازاق راديوسىنان ءار جۇما سايىن يسلام دىنىنە بايلانىستى ارنايى حابار جۇرگىزدى. جازۋشى-دراماتۋرگ ءسۇلتانالى بالعابايەۆ ءقادىرلى قاريانىڭ ەل ىشىندە زور ابىرويعا يە بولعان ايتۋلى تۇلعا ەكەنىن جازادى: «مەن حاليفا التاي اقساقالمەن قازاقستاننىڭ ءبىراز جەرىن ارالادىم. جۇرتشىلىقپەن كەزدەسكەن كوپتەگەن ساتتەرىن ءوز كوزىممەن كوردىم. مىنە سونداي كەزدە قاي جەرگە بارساق تا، كىمدەرمەن كەزدەسسەك تە، جينالعان جۇرتتىڭ ءبارى حاليفا اقساقالدى ايرىقشا ءقادىر تۇتاتىنىن، ول كىسىنى ءبىر كورىپ، ءسوزىن تىڭداعاندى ەرەكشە ۋاقيعا دەپ باعالايتىنىن بايقادىم. حاليفا التاي اقساقال كەلە جاتىر دەسە، اۋىلداعىلار تايلى-تاياعى قالماي الدىنان شىعاتىن، كەزدەسۋلەر وتكىزەتىن جەرگە جۇرت لىق تولىپ سىيماي كەتەتىن. ءتىپتى، كۇن سايىن قاربالاس تىرشىلىكتەن قولدارى بوساماي جاتاتىن اۋدان، وبلىس باسشىلارى دا حالەكەڭنىڭ حابارىن ەستىسە، بارلىق جۇمىستارىن جيناپ قويىپ، قۇرمەتتى اقساقالعا سالەم بەرۋگە كەلەتىن».
حاليفا التاي جازۋشى، عالىم دۇكەن ءماسىمحانۇلىنا ءوز ومىرىنەن سىر شەرتىپ وتىر حاليفا التاي ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ءبىرجولا شىعارماشىلىق جۇمىستارمەن اينالىستى. «سياري ءنابي» (حازىرەت پايعامبار ءعالاھىسسالامنىڭ ءومىربايانى) ەڭبەگىن شىعارىپ، 1911 جىلى قازان قالاسىندا «ەل-يتقان» دەگەن اتپەن تاتار تىلىندە شىققان كىتاپتى قايتا قاراپ، قالىپقا كەلتىرىپ باستىردى. اۋدارما سالاسىندا دا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ، ءدىني، يماني كىتاپتاردىڭ قازاق وقىرماندارىنا جەتۋىنە سەپتەستى. ايتالىق، «ءبىر جىلدىڭ 48 جۇماسى مەن ەكى مەيرام قۇتپاسى»، «قىسقاشا يسلام تاريحىن» اتتى كىتاپتى قازاقشاعا اۋدارىپ شىقتى. «عيباداتۋل يسلام»، «قۇران الىپپەسى جانە يمامنىڭ شارتتارى»، «يمانشارت»، «عىلىمحال» (ءدىني قاعيدالار)، «تاڭداۋلى حاديستەر» سەكىلدى ءزارۋ تاقىرىپتاردا 11 ءدىني كىتاپ جازىپ، ەلىنىڭ ءرۋحاني-دىني كەڭىستىگىندەگى ءبىلىمىن تولىقتىرۋعا ەرىك-جىگەرىن سارقا جۇمسادى.
كوشكەن ەلدىڭ باسىپ وتكەن جولى
حاليفا التاي – ادەبيەت تاريحىندا حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىن العاش يەلەنگەن قالامگەر. سونىمەن قاتار ونى «تۇرىك الەمىنىڭ عۇلاماسى» دەپ جوعارى باعالاعان. اقىل-پاراساتىمەن جۇرتقا جاققان، حالقىنا ءقادىرلى، ەلىنە شاپاعاتشىل بولعان قاريا 2003 جىلى 86 جاسىندا الماتى قالاسىندا ومىردەن ءوتتى. قازاقستانداعى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا باعا جەتپەس ەڭبەك سىڭىرگەن حاليفا التاي ەسىمى رەسپۋبليكا بويىنشا سىيىمدىلىعى جاعىنان ءۇشىنشى ورىن الاتىن وسكەمەن قالاسىنداعى ۇلكەن مەشىت پەن الماتى وبلىسىنىڭ قىرعاۋىلدى اۋىلىنداعى جاڭا مەشىتكە بەرىلدى.
6alash ۇسىندى
