ەلىمنىڭ ءجايىن ويلاسام،
ۇيقى بەرمەس كەرمەك وي.
(اقىت ءۇلىمجى ۇلى)
«كەرمەك وي» – كەز كەلگەن ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ تالعامىسسىز تۇلعالاي سالاتىن توسىن تۋىندىسى ەمەس. ونى جاراتۋشىنىڭ ءوزى دە (جاراتىلىس، ۋاقىت، گەوگرافيا، ءومىر، قوعام ت.ب) عاسىرلار قويناۋىندا، تاعدىر تارتىسىندا سان تولعاپ، مىڭ شىڭداپ اقيقات ەتىپ پىسىرىپ العان سوڭ، الەمگە جولداما ەتۋ ءۇشىن تاريحتىڭ ەرەۋىلدى تولقىندى تۇسىندا سۇيگەن ءبىر پەرەزەنتىنىڭ ماڭدايىنا ويىپ وتىرىپ جازسا كەرەك. مىنە بۇل ادام ساناسى جونىنەن العاندا، ۇلى تابيعاتتىڭ ەڭ ۇلكەن جومارتتىق سىيى سانالار ەدى.
ارينە، ول پەرزەنت بولىمىسى – تالماس تالانت، ايىنماس، ادال جۇرەكتەن تۇرادى. بۇل – كارى فيلوسوفتىڭ قورتپاسى. ادامزات تاريحىنداعى مۇنداي الاسارماس، اينىماس، الالاماس ءھام كلاسسيك، ءھام ماڭگى جاس قاداۋ-قاداۋ شۇعىلالى شىن تۇلعالار ومىرگە اسا قۇندى وي-سەزىمدەردى ارقالاپ كەلىپ، ارداقتاي، الاۋ ەتە ءجۇرىپ بولاشاققا (جان دۇنيەگە، رۋحقا، عىلىمعا، ونەرگە، فيلوسوفيا، ءدىن، ساياسات، پاراساتقا ت.ب) اينالىپ كەتە بارادى ەكەن. ال، ولار ەندى ءبىزدىڭ: سانامىز، كوزىمىز، قولىمىز، ءومىرىمىز، ءتىلىمىز، ارىمىز...
مۇحاممەتتىڭ مورال-احىلاق تاعىلىمى؛ ەينشتەيىننىڭ سالىستىرمالى نازارياسى، ابايدىڭ پوەتيكالىق-پسيحولوگيالىق ويلارى، يا، تالانتتىڭ ەندى ءبىر اتى – ەڭبەك.
عۇلاما اقىن اقىتتىڭ وسىدان ءبىر عاسىردىڭ الدىندا اراب-پارسى، شاعاتاي، تۇركى، موڭعۇل، ورىس تىلدەرىن ءوز بەتىمەن ۇيرەنۋى؛ باسقا ەل ومىر-ادەبيەتىمەن تانىسۋ، حات-قاتىناس وقۋ، جازۋى، جازباشا، اۋىزەكى تىلدە اۋدارماشى بولۋ؛ ءار الۋان تاقىرىپتاعى وقۋ-اعارتۋشىلىق، ءدىني-فيلوسوفيالىق، تانىم-تالىماتتىق شىعارمالار جازۋ، مەشىت-مەدرەسە پارىزى، اعارتۋشىلىق قادامدارى بۇگىنگى عىلمي وردالاردا الەۋمەت بولىپ وتىرعان بىزگە وڭاي سەزىلگەنىمەن ول كەزىندە كۇدىردەن تىڭنان سالىنعان جالعىز اياق سوقپان جول ەدى. ەندى مىنە سول جالعىز اياق جول الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن توعىستىرار توعىز جولدىڭ تورابىنا اينالىپ وتىر.
ءبىر عۇمىرىندا سوقتىقپالى كۇندەر (قاراڭعىلىق، الاساپىران، جاۋگەرشىلىك، تۇرمە ت.ب) كەشە ءجۇرىپ اقىن، اعارتۋشى، اۋدارماشى، قازى (دالا سوتىنىڭ ءادىل ءبيى)، قاجى، يمام، ەل اتاسى بولا ءبىلۋى ءارى وسى بورىش-مىندەتتەردى ۇلى دەڭگەيدە ادا ەتە الۋى تەك تالانت پەن ادال جۇرەكتىڭ عانا مۇعجيزالارى دەر ەدىك. مۇعجيزانىڭ ءتول ماعىناسى – ادام قولىنان كەلمەيتىن عاجايىپ تىلسىماتتار ەكەنىن بىلە تۇرساقتا ونى عۇلامانىڭ ەسىمىنە ەنشىلەمەي ەش امال جوق. سەبەبى: «ءيسى قازاققا ولەڭ رومان جازعان تۇڭعىش ادام – اقىت» («كەرەي يشانى مۇحامەت ءمومىن» 1903 ج) «...ەلىمىز قازاقتارىنداعى ەڭ ەرتەدەگى زاڭني، داكۋمەنتتىك، عىلمي ەڭبەك» (ق.نۇرتازا ۇلى) عۇلامانىڭ سوقپاق جولى ونىڭ اقىل-وي ەڭبەكتەرى مەن قوعامدىق قادامدارىن «دۇنيە قازاقتارىندا «سەگىز ءبىرىنشى»؛ ەلىمىز قازاقتارىندا «بەس ءبىرىنشى» (قولداعى بار دەرەك) بولا بىلگەنىن تاريح بەتىنە ايشىقتاپ قالا بەردى. دەسەدە ءبىزدىڭ سانامىزعا وسىنداي تەرەڭ اسەر جانە ىقپال جاساعان تاريحي-عىلمي سانا-سەزىمدەردىڭ كەلەر ۇرپاققا جالعاسۋى قانشالىقتى دەگەن ساۋالدىڭ قويىلۋى زاڭدى.
مۇراعاتتىڭ ۇلىسى – وي، سەزىم، ونان دا ۇلى ءىس وي-سەزىم قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ، جالعاۋ، دامىتۋدا. بۇل جونىندە: «...ول جۇڭگو قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءارى بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ قاتارىنان ورىن الدى. اقىن ەڭبەكتەرىنىڭ قۇندىلىعى ونىڭ قوعامدىق قۇبىلىستاردا شىنشىلدىقپەن كوركەم ءتىل ارقىلى تاماشا بەينەلەۋىندە. اقىت ەڭبەكتەرى كوپ ۇلتتى حۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ سونىمەن بىرگە قازاق مادەنيەتىنىڭ مۇراسى» (اقىت ءۇلىمجى ۇلى «شىعارمالار» 2-تومى، بەت اشار ءسوزى) دەپ ءجانابىل سىماعۇل اعامىز عۇلاما اقىنعا جانە ونىڭ ەڭبەكتەرىنە جوعارى عىلمي باعا بەرگەن.
ءبىزدىڭ حالىق بارلىق وركەنيەتىن (قازاق وركەنيەتىن) كۇندەلىكتى تۇرمىس تاسىلىنە، ونەرگە (ءسوز، مۋزيكا، ويۋ-ورنەك، ت.ب) اينالدىرىپ ءومىردىڭ وزەگى ەتە بىلۋگە كوشپەلى شارۋاشىلىق باستاپ اكەلگەن. ەندى تۇرمىس، ءومىر وزگەشە جولدىڭ كەزەڭىندە.
ارابتىقتاردا «بۇكىل جاھان ۋاقىتتان قورقادى. ۋاقىت يھرامنان قورقادى» دەگەن ءتامسىل بار. يھىرام – عىلىمنىڭ، كوركومونەردىڭ، فيلوسوفيانىڭ، ءدىني تانىم-سەنىمنىڭ، مەديسينانىڭ ت.ب ادام اقىل-پاراساتتىڭ گاۋھارى، تاريحتىڭ كوزى.
بىزگە مول رۋحاني بايلىق سىيلاپ ءوز-وزى تار بوساعا، تاس تۇرمەدە ارماندا كوز جۇمعان عۇلاما اقىن اقىت ءۇلىمجىۇلىنا نە ىستەپ بەرە الدىق. جوق، ەندىگى بىلايعى ۇجىمدار مەن جۇمىستار اقىننىڭ قاراباسىنا تۇك قاتىسى جوق. ەندى ۇرپاققا، ۇلتقا، وعانعا قاجەتتى قويىلمدار بولماق.
«اقىت تانۋ عىلىمى» اينالىمعا ءتۇسۋى كەرەك. قادىس ءجانابىل اعامىز: «عۇلاما اقىن اقىتتى شىن مانىندە تانىپ، اقىت تانۋ عىلىمىن جاسايىق» («شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى 1999 جىل 1-سان) دەگەن ەدى. سودان بەرى 14 جىل وتە شىعىپتى. مەنىڭشە «اقىت تانۋ عىلىمى» ءوزىن-وزى الدە قاشان جاساپ-تىكتەپ بولسا كەرەك.
ءبىرىنشى؛ «اقىت تانۋ عىلىمى» استە ءبىر جەكە تۇلعانىڭ قارا باسىنا ارنالعان قويىلىم ەمەس. ودان اڭسالاتىن مازمۇندار:
- قازاق حالقىنىڭ جۇيەدەن شينجياڭ، موڭعۇليا وڭىرىنە قونىستانعان قازاقتاردىڭ ەتنوگرافياسى، مەنتالتيەتى، گەوگرافياسى ت.ب.
- قازاقتىڭ دالا زاڭ-جارعىلارى، التاي ەلىنىڭ جانە تورە اۋلەتتەرىنىڭ ەل باسقارۋ زاڭ-جورالارى.
- شينجياڭدا ىلگەرىندى-كەيىندى قۇرىلعان ۇكىمەتتەر، ولاردىڭ جۇرگىزگەن ساياسات-زاڭدارى. حالىقتىڭ كۇن كورىسى جانە ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس ىزدەرى.
- شىعىستىق دۇنيە تانىم. شىعىس كلاسسيكتەرى. ولاردىڭ شىعارمالارى، وي-دۇنيەلەرى، قاجىلىق ساپار، ۇجىماق، توزاق ۇعىمدارى.
- شەتەلدە ىزدەنۋ، وقۋ، كوپ ءتىلدى بولۋ، سالىستىرا ۇيرەنۋ، اۋدارما عىلىمى «كوپ ءتىلدى جيلىك سوزدىك».
- دالا سوتى (قازىلىق) تارتىپتەرى، بيلىك ايتۋ، شاريعات كەسىمدەرى مەن قازاق جارعىلارىن رەال ومىرگە اكەلۋ جاڭا ۇلگى.
- التاي-قوبدا دا العاشقى مەشىت-مەدىرەسەلەردىڭ اشىلۋى. جاڭاشا مەكتەپتەردىڭ ومىرگە كەلۋى، ۇستازدىق العاشقى قادام، جازبا ادەبيەت نەگىزدەرى باسپادان العاش كىتاپ شىعارۋدىڭ جولدارى.
- موڭعۇليا، شينجياڭ، ورتا ازيا، اراب ەلى توپونيمى.
- جاڭا دەموكراتيالىق يدەيانىڭ تارالۋى، ءۇش ايماق توڭكەرىسى، تۇرمە ءومىرى.
ەكىنشى؛ عۇلاما اقىننىڭ مۇراجايى بولۋى تاعى ءبىر تاربيە بازاسى.
- اقىننىڭ پايدالانعان كىتاپتارى: قازەز اقىت ۇلى «اقىت ءۇلىمجى ۇلى» اتتى ەڭبەگىندە 1939 جىلى جەلتوقساننىڭ 24-كۇنى اكەسى تۇتقىن بولعاندا مۇسادىرالاعان كىتاپتارىن كەيىن قايتارىپ العاندا 816 دانا كىتاپ ەكەنىن ونىڭ ىشىندە اكەسىنىڭ ءتول قول جازبالارى جوق بولىپ شىققانىن جازادى.
- اقىننىڭ باسىلىم كورگەن ەڭبەكتەرى: 1891 جىلى قازان قالاسىنان جارىق كورگەن تۇڭعىش ەڭبەگى «جيھانشادان» 1914 جىلعا دەيىن قازان، ورىنبور، سەمەي باسىلىمدارىنان 9 كىتابى جارىق كورگەن. ەلىمىزدە ەكى تومدىق تاڭدامالى شىعارمالارى جارىق كوردى. ءۇشىنشى تومى باسىلۋدا، ءبىر ءبولىم ەڭبەكتەرى حان تىلىنە اۋدارىلۋ ۇستىندە. قازاقستان، موڭعۇليا ەلدەرىندە جارىق كورىپ جاتقان شىعارمالارى دا مولايۋدا.
- باسىلىم كورمەگەن ەڭبەكتەرى: كونە كوز قۇجاتتار مەن دەرەكتەر عۇلاما اقىننىڭ ءالى دە جارىق كورمەگەن 20 عا تارتا تولعاۋ، داستاندارى بار ەكەنىن ايتادى. كەيبىر ەڭبەكتەرى باسقالاردىڭ اتىمەن جاريالانىپ جۇرگەنى دە ءوز الدىنا ءبىر سىر.
- ەل ىشىنە كەڭ تارالىپ، حالىق يەلىگىنە ايلانىپ كەتكەن شىعارمالارى دا از بولماسا كەرەك.
- عۇلاما اقىننىڭ ومىرىنە، ەڭبەكتەرىنە ارنالعان زەرتتەۋ شىعالارى مەن ولەڭ، داستان، اڭگىمە، روماندار دا بار.
اقىن تۋىلعاندىعىنىڭ 125، 130، 140 جىلدىقتارى اتاپ وتكەن كەزدەردەگى عىلمي-تالقى كەسكىن-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى.
ءۇشىنشى؛ عۇلامانىڭ كەسەنەسى جاسالسا ەڭسەسى كوتەرىلەر ەدى.
قازەز اقىت ۇلى جازادى: «اكەمنىڭ سۇيەگىن 1943 جىلى 7-اي شاماسىندا عانا قايتارىپ بەردى. شاكۇرتىدەگى ءوزىنىڭ مەشىتى بار قىستاۋىنا اكەلىپ جەرلەندى. بۇرىنعى قورعانى دىم تارتىپ، جارىلىپ كەتكەندىكتەن 1990 جىلى اۋىل ادامدارىن جيناپ، سول ورنىنا قايتا ءبىر قورعان تۇرعىزىپ قويدىم». بۇل كۇندەرى قابىرستاننىڭ اينالاسى ەلدى مەكەنگە اينالىپ، قورا-قوپساقتىڭ ورتاسىندا قالعان. جوعارىداعى سۇرانىستاردى كوپ بولىپ قاتىستى تاراۋلار كۇن تارتىبىنە قويىپ كوزىن اشسا يگى ەدى.
ساعيدوللا قابىش ۇلى
6alash ۇسىنادى
