باتىر بابا - بوتاقارا قاشرەت نيقىش ۇلى

قاشرەت نيقىش ۇلى
تياناق قۇماتاي ۇلى
باقىت وتارباي ۇلى
تەڭدىك بەرەكە ۇلى

باتىر بابا - بوتاقارا

بوتاقارا قوجامجار ۇلى ورتا ءجۇز اباق كەرەي - جانتەكەي رۋىنىڭ ءسۇيىنشالى اتاسىننان شىققان ايگىلى باتىر ءارى ەل قورعانى بولعان اقىلگوي ارداگەر. ول - سول ءبىر تاريحي كەزەڭدەردە ءوزىنىڭ باتىرلىعىمەن، دانالىعىمەن ەلىنە قورعان بولىپ، جانتەكەيدىڭ بوتاقارا دەگەن رۋىن قالىپتاستىرعان كەسەك تۇلعا. بوتاقارا قوجامجار ۇلى 1665 جىلدارى شاماسىندا سىر بويىندا تۋىلعان، باتىردىڭ اتا تەگى بىلاي تارايدى:
ورتا جۇزدەگى اباق كەرەي ەلىنە جانتەكەي دەگەن ۇلكەن رۋ تارماعى بار، سونىڭ ءبىر بۇتاعى ءسۇيىنشالى اتاسى. ءتۇرلى شەجىرەلەردە اباق كەرەيدىڭ رۋلىق جۇيەسىنىڭ ارعى جاعى ءار قيلى تاراتىلىپ كەلسە دە، باعانالى - بايلاۋ - بەردىشورادان بەرگى اتالار ءبىر ىزگىلىكتى ساقتاعان. بەردىشورادان جانتەكەي، جانتەكەيدەن ءسۇيىنشالى، ءسۇيىنشالىدان قوجامجار، قوجامجاردان بوتاقارا تۋادى. بوتاقارانىڭ ەدىل اتاسىننان تاراعان ورازالى دەگەن شەشەن كەزىن دە باتىر باباسى جايلى:
اتاسىننان بوتاقارا تۇكتى تۋعان،
ەلى ءۇشىن جاستايىنان بەلىن بۋعان.
جانتەكەي، ءسۇيىنشالى اۋلەتىننەن،
تۋ كوتەرىپ، كەمەلدى بيىك قۇرعان.
بولعان سوڭ جاۋعا باتىر، ەلگە پانا،
ۇلدارى ۇلاعاتتى شالقىپ تۇرعان.
- دەپ جىرلاعان.
بوتاقارا باتىردىڭ دۇنيەگە كەلىۋ جايلى: اناسى بوتاقارا باتىرعا جۇكتى بولعان كەزدە، ءبورىنىڭ باۋىرىنا جەرىك بولىپ، ءبورىنىڭ باۋىرىن جەپ جەرىگى باسىلىپ، اي، كۇنى تولعاندا، كەۋدەسىنىڭ الامايى مەن ارقاسىندا بوتانىڭ شۋداسى سەكىلدى ۇياڭ قارا تۇگى بار ەر بالا بوسانىپتى. سودان ۇلكەن اقساقالدار نىسانالى تۋىلعان دەپ رىمداپ، اتىن «بوتاقارا » قويىپتى دەگەن اڭىز - اڭگىمەلەر ەل ىشىندە كوپ تاراعان.
شەجىرەلىك دەرەكتەردە بوتاقارا باتىردىڭ شەشەسىنىڭ اتتى ءجاميعات جانتورى قىزى، رۋى كىشى ءجۇز - شەكتى دەلىنگەن. بوتاقارا باتىردىڭ بالالىق شاعى سىر بويىندا وتەدى. بوتاقارا باتىر ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن باستاپ اكەسى قوجامجار باتىردىڭ باۋلۋىندا بولادى. ءوز كەزىندە قوجامجار دا سامىرات قاتارلى باتىرلارمەن بىرگە تالاي جورىقتاردا بولىپ، ەل-جۇرتىن قورعاعان باتىرلاردىڭ ءبىرى بولعان ادام. سول تۇستارداعى اۋمالى - توكپەلى سۇراپىل سوعىستاردىڭ بىرىندە، قوجامجار باتىر شەيىت بولدى. بوتاقارا باتىر اتا مۇراسىن جالعاستىرىپ، كىشى اكەسى باراق، بولانتاي باتىرلارعا ىلەسىپ جوڭعارلارعا قارسى ۇلكەندى كىشىلى جورىقتارعا قاتىناسا ءجۇرىپ ەسەيەدى. ەرجەتە كەلە ەلىن، جەرىن قورعاۋ سوعىستارىندا ەر جۇرەك، اتويشىل باتىرلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ، باتىر دەگەن اتاعى شىعا باستايدى.
بوتاقارا باتىردىڭ ەل قورعانى، قامقورشى جان بولعانى جونىندە كوپتەگەن دەرەكتەر بار. اقىن بايبوسىن ۇلىنىڭ 2003 جىلعى « مۇرا » جورنالىننىڭ 3 - سانىندا جاريالانعان « اباق كەرەي ەرجانىبەك » دەگەن ماقالاسىندا: « كەرەيدى اسىل اتاندىرعانداردىڭ دوكەيى جانتەكەيدىڭ نەمەرەسى باراق باتىر، بىردە ءوزىنىڭ اعاسى قوجامجاردىڭ ۇلى بوتاقارا باتىردى ەرتىپ، ءبىرقانشا اداممەن بىرگە جوڭعارلار ولجالاپ كەتكەن ەسنازاردى ىزدەپ بارادى...» دەپ جازادى. 18 عاسىردىڭ باسىندا جانتەكەيدىڭ سۇيىندىك اتاسىنىڭ التى دەگەن ۇلىنان تۋعان ەسنازار دەگەن بالانى جوڭعارلار بارىمتالاپ كەتەدى، سودان بوتاقارا كىشى اكەسى باراق باتىرمەن بىرگە ەسنازادىڭ ارتىنان ىزدەپ بارىپ، ءاندىجان دەگەن قالادان بىرەۋلەردىڭ قولىندا جۇرگەن ەسنازاردى تانىپ، نانىمدى ايعاق دالەلدەر ارقىلى قارسى جاعىن سوزدەن ۇتىپ ەسنازاردى ەلگە الىپ كەلەدى. وسى ەسنازاردان تاراعان ۇرپاق جايلاۋ دەگەن رۋدى قالىپتاستىرعان اڭىز- اڭگىمە بار. وسى دەرەكتى ءبىز شەجىرەشى باقىتبەك سەيىل ۇلى ساقتاعان « ءسالىمجان شەجىرەسىنەن » دە كەزدەستىرەمىز. شەجىرەشى اسىلبەك قايىرىم ۇلىنىڭ شەجىرەسىنەندە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى زەرتتەۋشى تۇردىعۇل شاڭباي ۇلى قۇراستىرعان ۇجىمدىق جيناقتادا وسى تەكتەس دەرەك جازىلعان.
1708 جىلدارى جوڭعارلاردىڭ قازاقتارعا جاڭا شابۋىلى باستالادى. بۇل شاپقىنشىلىق قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىنە ايتارلىقتاي نۇقسان كەلتىرەدى. 1710 - 1711 جىلدارى جوڭعار شاپقىنشىلىعى قازاقتارمەن ولارمەن وداقتاس قاراقالپاقتاردى تاشكەنتكە قاراي ىعىسۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ەڭ اۋىرى 1723 جىلدان 1728 جىلدار ارالىعىنداعى قاندى قىرعىن ەدى. ول تاريحتا « اقتابان شۇبىرىندى القا كول سۇلاما » دەگەن اتپەن ەل ەسىندە ساقتالىپ قالدى. 1698 - 1727 جىلدار ارالىعىندا جوڭعار شاپقىنشىسى سيەۆەنرابداننىڭ قولى قازاق جەرىنە جەتى رەت باسىپ كىرگەن. وسى دەرەكتەردىڭ بىرىندە سيەۆەنرابداننىڭ ۇلكەن اسكەري قوسىنىن باستاعان قالدانسەرەن مەن شونو باتىردىڭ قالىڭ قولىنىڭ ءبىر بولىگى القا كولدە قازاق جاساقتارى مەن سوعىسادى. وسى سوعىستا بوتاقارا باتىر جوڭعاردىڭ سەبين دەگەن اتاقتى باتىرىمەن جەكپە جەكتە شىعىپ باسىن الىپ، جاۋ جۇرەگىن شايقالتىپ، ەرلىك كورسەتكەن.

قاراعاندى وبلىسى بۇقارجىراۋ اۋدانىنداعى بوتاقارا تاۋى

بوتاقارا باتىر ەگدە تارتقان كەزىندە دە سوعىستا اتويلاپ الدا جۇرگەن. بوتاقارا باتىردىڭ اياعىننىڭ جارالانۋى تۋرالى، ەل اۋزىندا شەجىرەلىك اڭگىمە - اڭىزدار ونىڭ ەرلىگى رەتىندە كوپ كەزدەسەدى. سولاردىڭ بىرىندە بوتاقارا باتىر سوعىستا جۇرگەندە ءونىڭ اياعىنا جوڭعار باتىرىنىڭ بالتاسى ءتيىپ، اياعى سىڭىرىنە ءىلىنىپ قالعاندا، جارالى اياعىن قانجىعاسىنا تاڭىپ الىپ، جاۋ شەبىنەن قايتپاي جاۋمەن ايقاسىپ، كەشكە بەكىنىسكە كەلگەندە اياعىن ءوزى قيىپ تاستاعان دەپ ايتىلسا، ەندى ءبىر دەرەكتە بوتاقارا باتىردىڭ اياعىن جوڭعار باتىرىنىڭ اتقان تەمىر ۇشتى دوعال باس ساداق وعى ءۇزىپ كەتىپ، اۋىر جاراقات العان دەيدى. باتىر سوندادا جاۋ شەبىنەن قايتپاي، جارالى اياعىن قانجىعاسىمەن تاڭىپ اپ، جاۋدىڭ بەتى قايتقانشا سوعىسقان دەگەن اڭگىمە - اڭىز بار.
اباق كەرەيدىڭ تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ كوبىندە « وردىڭ قاراعاشى » دەگەن ءسوز كەزدەسەدى وسى كۇنگە دەيىن ۇقىپتى وتباسىلارىندا وردىڭ قاراعاشىنان جاسالعان بۇيىمداردىڭ جۇرناقتارى مۇرا رەتىندە ساقتالىپ وتىر. ورتا جۇزدەگى ارعىن، كەرەي، ۋاق، نايمان تايپالارى تالاي تاۋقىمەتى كۇندەردى باستارىنان كەشىرگەن ەل. كەرەي ەلىنىڭ، اسىرەسە جانتەكەيدىڭ ءسۇيىنشالى اۋىلىنىڭ ورداعى قىرعىندا 60 ازاماتتان ايرىلعان قاندى تاريحى 1730 جىلداردىڭ ىشىندە بولعانىن تاريحشى، زەرتتەۋشى، جازۋشىلار ءوز ەڭبەكتەرىندە جازىپ كەلەدى. بوتاقارا اۋىلى سول قاندى قىرعىن سالدارىنان وردان اۋىپ، قايتادان نۇرا وڭىرىنە كەلىپ مەكەندەنگەن.
بوتاقارا باتىر 1750 جىلداردا ياعىني اياعى اۋىر جارالانىپ 10 جىلدان كەيىن ەسكى جاراقاتى اسقىنىپ نۇرا بويىندا قايتىس بولعان دەگەن دەرەك بار. باتىردىڭ اياعى جارالانۋ ۋاقيعاسى جاسى ەگدەلەپ قالعان كەزدە بولعان. بوتاقارا باتىر جاسى ەگدەلەپ قالسادا باتىرلارعا مەدەت بەرىۋ ءۇشىن سوعىس مايدانىندا اقىلشى بولىپ، قولىنا تۋ ۇستاپ جاساق باستاپ وتىرعان.
ءجادي شاكەن ۇلى ەرجانىبەك تۋرالى ەڭبەگىنىڭ بىرىندە بىلاي دەپ جازدى: « جانىبەكتىڭ جاس باتىر اتانا باستاعان كەزىندە، ۋاق پەن كەرەيدىڭ ايگىلى باتىرلارىنىڭ تاربيەسىن العانى ءجايلى ءار ءتۇرلى دەرەك بار. ارعى جاعى ەركوكشە، ەرقوساي، سارتوقاي، جانات، سامەنبەتتەردەن باستالعان سول ەرلىك ونەگەسىن جالعاستىرۋشىلارى - ۋاق بارماق باتىر، كەرەي شاقاباي قوجابەرگەن تولىباي ۇلى، باراق، جاباي، بوتاقارا باتىرلار جانىبەككە ۇستاز ءارى اعا بولعان » دەسەدى. مىنە وسىنىڭ ءوزى بوتاقارا باتىردىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى سوعىس كەزىندە، وزىنە ۇزەڭگىلەس باتىرلارمەن بىرگە ۇرىس شەبىندە ءجۇرىپ، جاس باتىرلارعا تاربيەشى، جول- جورىقشى بولعان، اتى اڭىزعا اينالعان ارۋاقتى باتىردىڭ ءبىرى ەكەنىن ايعاقتاي تۇسەدى.
باتىر بابامىز شامامەن 1750 جىلدارى قازاقستاننىڭ قاراعاندى وبلىسى بۇقار جىراۋ اۋدانىنا قاراستى نۇرا بويىندا 85 جاسىندا دۇنيەدەن وتكەن. كەيىنگى مەزگىلدەردە كەرەي شىعىسقا اۋا باستاعاندىقتان بۇل جەرگە ارعىندار، الشىندار ىرگە تەپكەن. بوتاقارا ۇرپاقتارى 1750 جىلداردان كەيىن نۇرادان سارسۋ دوعالاڭعا قاراي اۋا كوشىپ، كەيىن زايسانعا كەلىپ، سودان ەجەلگى اتا مەكەنى التايعا قونىس اۋدارعان.
بوتاقارا بابامىزدىڭ دۇنيەدەن ءوتۋى جونىندە ەل اراسىندا اڭىز بار، ول كىسىنىڭ ارتىندا قالتىرعان وسيەت سوزدەرى ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا الىگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. ايتالىق، ءبىر جولى اۋىل ءۇي تاعى ءبىر جايىلىسقا كوشكەندە بوتاقارا بابامىز كوش سوڭىندا قالىپ، اۋىل ءۇي ورنىعىپ بولعاننان كەيىن كەلسە، اۋىل ءۇيدى كوشىرگەن جىگىتتەر اق وردالى ءۇيدى جاڭادان جۇرت شىعارىپ قونباي، بىرەۋدىڭ ەسكى جۇرتىنا تىگە سالعان ەكەن، وسىعان باتىر قاتتى كەيىستىك بىلدىرگەن دەيدى. سودان وسى جۇرتقا وتىرعان جىلى ەسكى جاراقاتى اسقىنىپ، اۋىرۋى ۇلعايىپ دۇنيەدەن ءوتىپتى. دۇنيەدەن وتەر الدىندا ۇرپاقتارىنا وسيەت ايتىپ: « بۇدان بىلاي ەستەرىڭدە بولسىن، ءۇيدى بىرەۋدىڭ ەسكى جۇرتىنا قوندىرا سالماي، جاڭادان جۇرت شىعارىپ قوندىرىڭدار. ەرىنبەي ەڭبەك ەتسەڭ جەمىسى ءتاتتى بولادى، جاڭادان جۇرت شىعارىپ قونساڭ، ءىسىڭ ءساتتى بولادى » دەگەن ەكەن. كيەلى بابامىزدىڭ وسيەتىن بەرىك ۇستاعان بوتاقارا اۋلەتتەرىندە بىرەۋدىڭ ەسكى جۇرتىنا قونبايتىن داعدى ساقتالىپ كەلەدى.
بوتاقارا باتىردىڭ ەسىمى اباق كەرەي ەلىنىڭ كوپتەگەن شەجىرەلەرىندە جازىلعان. سونىمەن قاتار كورنەكتى جازۋشى ءشامىش قۇمار ۇلىنىڭ «ەرجانىبەك » رومانىندا موڭعوليالىق جازۋشى سولتان تاۋكەي ۇلى جازعان « اقىر جانىبەك » روماندا بوتاقارا باتىردىڭ اتى اتالىپ اباق كەرەيدىڭ باتىر بيلەرىمەن بىرگە كەڭەستەردە ەلدىڭ يگى ىستەرىن بىرگە اقىلداسقانى ايتىلادى. « ەرجانىبەك » رومانىندا بوتاقارا اۋىلىنىڭ نۇرا بويىندا وتكىزگەن نەمەرەسى نۇراعا جاساعان دابىرالى تويى جانە بايگەگە تىككەن اتتارى ( بايگەسى) تۋرالى اڭگىمە باياندالعان. بوتاقارا باتىردى ەرتەدەگى اقىن، جىراۋ، باقسىلار ءوز ولەڭ سارىندارىنا قوسىپ اتاپ وتكەن.
بوتاقارا باتىردىڭ قاسيەتتى ادام بولعاندىعىن:
« قارا كەرەي قابانباي،
قاجىعالى بوگەنباي.
بوتاقارا، تىنىبەك،
قولداي گور اتا جانىبەك. »
دەپ قاسيەتتى باتىرلاردىڭ اتارىن ءبىر - بىرلەپ ءدىزىپ ايتاتىن ونى باقسى سارىنىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى.
بۇگىنگى كۇندەردە دە كونە كوز قارتتارىمىز اۋىز ەكى اڭگىمەسىندە بوتاقارانىڭ اقىلگوي، باتىر، بي بولعانى، نەمەرەلەرى مەن شوبەلەرىنىڭ اتتارىنىڭ كوبى قونىستانعان جەرلەردىڭ اتىمەن اتالعاندىعىن اڭگىمەلەپ وتىرادى. بوتاقارا اۋىلدارى ەدىل، ەسىل، نۇرا وزەننىڭ ماڭىندا وتىرعاندا تۋىلعان بالالاردى ەدىل، نۇرا، ەسىلباي، تەڭىزباي دەپ، سول جەر اتىمەن قويعان دەسەدى. ايتالىق بوتاقارا باتىردىڭ نەمەرەسىنىڭ اتى « نۇرا » ، انە سول نۇرا وزەنىمەن اتالعان. نۇرا بويىن بوتاقارا اۋىلدارى ءبىر مەزگىل قونىس ەتكەن. قازىر قاراعاندى وبلىسىنا قاراستى نۇرا وڭىرىندە « بوتاقارا » اتتى كونە زيراتتار شوعىرى، كول، تاۋ اتتارى بولۋى دا سوناۋ تىم ەرتەدەن سىر شەرتەدى. بۇل جەرلەر ءوز زامانىندا بوتاقارا باتىر ءبىر مەزگىل مەكەن ەتكەن قونىستار. باتىر بابامىز باتىرلىعىمەن، شەشەندىگىمەن، وزىنە بىتكەن بايلىق، داۋلەتىمەن ەل اراسىندا ىقپالدى بولىپ، ەل جۇرتىن بەرەكەگە شاقىرا بىلگەن. ەل باسىنا اۋىر كۇندەر تۇسكەن كەزدە دە، باتىر بابامىز مايدان شەبىنە باسقا باتىرلارمەن بىرگە اتتانىپ ەل نامىسىن بىرگە قورعاسا، ەل ىشىندەگى داۋلى ىستەرگە ءادىل شەشىم ايتىپ، جۇرت كوڭىلىنەن شىعىپ، ەل بىرلىگىن قورعاي بىلگەن شاراپاتتى ادام بولعان. ءبىز بۇعان كۇمان كەلتىرە المايمىز، ارىدان جەتكەن ءبىر ءبولىم قۇندى شەجىرەلىك دەرەكتەر باتىردىڭ وسىنداي قاسيەتتەرىن ايگىلەپ وتىر. بوتاقارانىڭ بۇرىنعى قونىستارىنداعى جەر، سۋ اتتارىنىڭ باتىر بابامىزدىڭ اتىمەن قالىپتاسۋى بىزگە ۇلكەن مەرەي! كەيىنگى ۇرپاقتارعا ونەگە ەتۋ ءۇشىن، بوتاقارا باتىر بابامىزدىڭ اسىل قاسيەتتەرى تۋرالى جالعاستى ىزدەنىستەرمەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى ورىندى، يگى جۇمىستاردىڭ ءبىرى دەپ بىلەمىز. سوڭىندا:
- اق ساۋىت دەپ ايتامىز،
اتقاندا وق وتپەسە.
ارعىماق دەپ ايتامىز،
شاپقاندا جىلقى جەتپەسە.
اقىلدى دەپ ايتامىز،
توزعان ەلدى سەپتەسە.
ەر جىگىت دەپ ايتامىز،
جاۋعا تاستاپ كەتپەسە! دەگەن قازاقتىڭ دانا قارتى شوڭ ءبيدىڭ اقىلياسىمەن ءسوزىمىزدى تامامدايمىز.