جاقىندا شالقار راديوسىنان «مارالدىڭ مۇيىزىنەن جاسالعان ەمدىك ءونىم» جايلى ارناۋلى سۇحبات بەرىلدى. وسى سۇحباتتا ايتىلعان ەمدىك ونىمنەن كورى، «مارالدىڭ ءمۇيىزى» دەگەن ءسوز مەنىڭ نازارىمدى ايىرىقشا بۇردى. سەبەبى قازىرگە دەيىن بۇعىنىڭ ءمۇيىزى، مارالدىڭ ءۇيى (مارالدىڭ جاتىرى، قازاق ەمشىلىگىندە بالا كوتەرمەگەن ايەلدەرگە ءدارى رەتىندە ىشكىزەدى) دەگەن سوزدەردى كوپ ەستىسەم دە، مارالدىڭ ءمۇيىزى دەگەن ءسوزدى تۇڭعىش ەستىگەندىكتەن، ماعان تىم توسىن سەزىلدى.
قازاق تىلىندە كوبىندە جالپى اتاۋ رەتىندە قوسارلانىپ ايتىلاتىن بۇعى-مارال سوزىندەگى بۇعى اتالعان اڭنىڭ اتالىعىن، ياعني ەركەگىن مەڭزەسە، مارال ۇرعاشىسىنا قاراتىلادى. بۇعىنىڭ ەركەگىن سۇعىن، ۇرعاشىسىن ميعاق، تاينشاسىن پايكەل (ءبۇلدىرشىندى بۋرا بۇزار، پايكەلدى بۇعى بۇزار) دەپ اتايتىنى دا كوپ كوڭىلىنەن وشكەن جوق. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە دە مارالعا «اشا تۇياقتىلار توبىنا جاتاتىن ءسۇت حورەكتى اڭ؛ بۇعىنىڭ ۇرعاشىسى» (11 توم، 72 بەت، الماتى) دەپ سىلتەمە بەرلگەن. ەندەشە، مارالدى نەگە بۇعىمەن شاتاستىرىپ ءجۇرمىز؟ الدە ءار وڭىردەگى قازاقتار ءار ءتۇرلى اتاي ما؟ ءبىراق بۇعان نەگىز جوق، جىلقىنىڭ ارقاسىندا ديالەكتسىز سويلەگەن قازاقتىڭ مارال مەن بۇعىنى الا-قۇلا اتاۋى دا اقىلعا سيمايدى.
اتامىز قازاقتىڭ مارالدى بۇعىنىڭ ۇرعاشىسى دەپ بىلگەنىنە ايعاق بولاتىن دالەلدەر قازاقتىڭ قيسسا-داستاندارىندا دا بار. ماسەلەن، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» داستانىنداعى قاراباي مەن سارىبايدىڭ حيكاياسىندا:
... دالادا قوندى بىرگە جولداس بولىپ،
تۇسپەيتىن اتقان وعى مەرگەن ەكەن.
تاڭەرتەڭ ساياتىنا قاراپ تۇرسا،
قولتىققا بۋاز مارال كىرگەن ەكەن.
مارالدى ەكەۋى دە كوزى كوردى،
ىرىمداپ ءار ءبىر ءتۇرلى وي جىبەردى.
...
قاسىندا سارىبايعا قارامايدى،
مارالدىڭ جانى شىقپاي ءىشىن جاردى.
ىشىنەن قوس قودىعى موڭىرەپ شىقتى،
قودىعىن تىپىرلاتىپ باۋىزدايدى،- دەپ كەلەتىن ولەڭ جولدارى بار.
مۇحتار اۋەزوۆ جاريالاعان اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىنداعى «كۇدەرى قوجانىڭ قارقارالى تاۋىمەن قوشتاسۋىندا»:
ات جۇرە الماس ارالدىم،
ىشىندە بۇعى، مارالدىم.
بۇعى دا مارال جاتقان جەر،
مەرگەندەر تاڭداپ اتقان جەر،
مەرەكەگە باتقان جەر،- دەلىنەدى.
اتىپ تاستاپ بارادى،
بۇعى مەن مارال، ەلىكتى.
كورىنگەنىن جىبەرمەي،
قۇلان مەنەن كيىكتى،- دەپ الپامىس باتىر جىرىندا دا تىلگە الىنعان تىركەستەرگە ۇڭىلسەك، مارالدىڭ بۇعىنىڭ ۇرعاشىسى ەكەنى بىردەن اڭعارىلادى.
تانىمال اقىن تىنىشباي راقىم «التايدىڭ ارجاعىنان كەلگەن ارۋ» ءانىن جازعاندا:
ءسۇيسىندىم سىمباتىڭا، قاباعىڭا،
ۇقساتتىم اسقار التاي مارالىنا،- دەگەندە، شىنجاڭ تەليەۆيزياسىنىڭ تانىمال جۇرگىزۋشىسى ءامينا ەركەشقىزىن بۇعىنىڭ ەركەگىنە ۇقساتتى دەپ تۇسىنسەك، قاي جوسىنعا سيادى؟! دەمەك، قازاق تىلىندەگى مارال ءسوزى كوبىندە بۇعىنىڭ ۇرعاشىسىنا قاراتىلاتىنى انىق.
2009 جىلى الماتىكىتاپ باسپاسىنان جارىق كورگەن «قازاقستاننىڭ قورىقتارى مەن ۇلتتىق باقتارى» دەگەن كىتاپتا دا ءمۇيىزى قاراعايداي بۇعىنىڭ سۋرەتىن بەرىپ، استىنا مارال، اعىلشىنشا Cervus elaphus دەپ جازىپتى. سۋرەتىنە قاراساڭ، ءبىزدىڭ ۇنەمى كورىپ جۇرگەن سالا-سالا ءمۇيىزى بار، ءتۇسى سۇرى، مويىن ءجۇنى قارالتقىم كادىمگى بۇعى. ال Cervus elaphus اتاۋىن Wikipedia اشىق سايتىندا قازاق تىلىندە كەرمارال، جۇڭگو تىلىندە بۇعى، ەۋروپا بۇعىسى، تۇرىك تىلىندە قىزىل كيىك، قىرعىزشا بۇعى دەپ ءتۇسىندىرىپتى. دەمەك، بۇل كىتاپتا قازاقشا اتاۋىمەن قاتار، اعىلشىنشا اتاۋى دا اۋساي الىنعان.
ەلىك، بۇلان، قۇدىر سياقتى اڭداردى قوسا ساناساق، بۇعى تۇقىمداستارىنىڭ ۇزىن سانى وتىزدان اسادى. الايدا، ونىڭ ءبارىنىڭ اتى بار، ونى بۇگىنگى تاڭدا الباتى بۇرمالاۋ قازاق تىلىنە جاسالعان قياناتپەن تەڭ ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
«قازاقستاننىڭ قورىقتارى مەن ۇلتتىق باقتارى» دەمەكشى، وسى كىتاپتا تاعى ءبىر اڭنىڭ اتاۋى مۇلدەم قاتە الىنعان. «سالەمنىڭ دە ءساتى بار» دەگەندەي، رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ، ونى دا ايتا كەتەيىك.
قازاق دالاسىندا اتى بىر-بىرىنە وتە جاقىن جايران، جايرا دەگەن ەكى جانۋار بار. اتالعان كىتاپتا وسى ەكى اڭدى اجىراتا الماعان با، جوق ەملەلىك قاتەلىك پە، كىم ءبىلسىن، كادىمگى ءسۇت قورەكتىلەر كلاسى، كەمىرگىشتەر وتريادى تۇقىمداسىنا جاتاتىن، دەنەسىن تىكەنەك باسقان جايرانىڭ سۋرەتىن بەرىپ، قازاقشا «ءۇندى جايرانى» ، اعىلشىنشا Histrix Indica دەپ انىقتاما بەرگەن. ءبىر قىزىعى ەكى تىلدە جازىلعان ءبىر اتاۋدىڭ بالانىڭ تەرىس كيگەن اياق كيىمى سەكىلدى ەكەۋى ەكى جاققا قاراپ قالعان. ناقتاپ ايتقاندا، قازاقشاسى جايران دەپ الىنسا، اعىلشىنشاسى جايرا دەپ جازىلعان. ءاسىلى مۇنىڭ قازاقشاسى دا جايران ەمەس، جايرا، ياعني «ءۇندى جايراسى» دەپ جازىلسا دۇرىس بولار ەدى. ەكى اتاۋ ءبىر ارىپتەن عانا پارىقتالعانىمەن، جايرا (بايىرعى قازاقتار تاعىلان دەپ تە اتاعان) كىرپىگە ۇقساسا، جايران كيىك توبىنا جاتاتىن، وتە تەز جۇگىرەتىن، قاراقۇيرىقتان قالقىندى اڭ. ەندەشە، كىتاپ رەداكتورلارىنىڭ بۇل اعاتتىعى مىسىق پەن ەشكىنى ايىرا الماعانداي كۇلكىلى جاعداي. قازاقستاندا ورىسشا اتاۋىنا قاراپ، جايران دەگەنىمىز قارا قۇيرىق دەپ سوعاتىندار دا كوپ. الايدا، قاراقۇيرىق پەن جايران ەكەۋى دە اشا تۇياقتىلار توبىنا جاتقانىمەن، ەكەۋى ەكى باسقا اڭ. دەمەك، اڭ-قۇس اتاۋلارىن اتاعاندا، جازعاندا، سول اڭنىڭ اتىنا دا، زاتىنا دا ءمان بەرگەن دۇرىس. ويتكەنى تىلدەگى بۇگىنگى قاتەلىك ەرتەڭ كونە اتاۋلارداعى اعاتتىققا اينالادى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
6alash ۇسىنادى
