بارىمىزگە بەلگىلى 2008 جىلدىڭ جازى، بەيجىڭ وليمپياداسى باستالعان كەز. سول ءبىر كۇندەردە، تۋعان ولكەم ساۋىردىڭ بوكتەرى، جيەكشي ەتەگىن قونىس ەتكەن التىنبۇلاق اۋىلىنا جول تۇسكەن. دوڭگەلەك سازدىڭ ىشپەكتەي وڭىرىندەگى توقال تامداردى ارالاپ كەلە جاتىپ بالالىق شاق ەسكە ورالدى. اق-جارقىن اۋىلداس باۋىرلاردىڭ القام-سالقام جاعالارى كوزگە وتتاي باسىلعان. سودان بەرى ساعىمداي زىمىراپ ون ءبىر جىل ءوتتى. الاكەۋىم شاق. ءۇنسىز ويعا شومىپ كەتسەم كەرەك، كەنەت قوڭىراۋلاتقان داۋىستان سەلك ەتىپ تەلەفونعا قول سوزا بەردىم. «باۋىرىم، شاعانوبا مەن كەرگەنتاسقا بارىپ قايتامىز!» دەدى ماراتبەك اعا سۇلەيمەنوۆ تۇتقانىڭ ار جاعىنان تەبىرەنە سويلەپ.
اتان تۇيەنىڭ وركەشىندەي ساۋىر مەن سەمىزتاي ورتاسىن ورقويانداي وراعىتىپ بارا جاتتىق. جەر-سۋ اتتارى، ەل اۋزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەر، ءتىپتى سوققان جەلدىڭ ۇنىنە شەيىن اتەكەڭ، تولەۋعازى، جۇماش اعالارمەن بىرگە قۇلاق ءتۇرىپ كەلەم. ولار قاراكەرەيدەن ءوربىتىپ، جۇمىق بالاسى قوجاننىڭ شەجىرە تاريحىن تولعاپ سىر اقتاردى. ماڭگىلىك مۇز قۇرساۋلاعان ساۋىردىڭ كۇنگەيىن جاعالاي، باتىسقا بەتتەپ، كيىز ءۇيدىڭ كەرەگەسىندەي كولدەنەڭ جاتقان كەرەگەتاسقا كوز تاستاپ، ۇلكەن-كىشى سەتەرلىنى شولىپ، ساندىقتاستى قيالادىق. الگىندە، ماراتبەك اعانىڭ ايتقان سوزىنەن كەيىن تۋعان جەرگە بارىپ قىدىرعان كەزدەر قايتا-قايتا ويعا ورالا بەرگەن.
ءالقيسسا. 2008 جىل شاندۋن پروۆينسياسىنداعى جۇڭگو مەديسينالىق ۋنيۆەرسيتەتى، Shandong Medical «ءبىلىم بەرۋ جانە يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالار» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسياعا ساناۋلى كۇن قالسا دا، ات باسىن اۋىلعا بۇرىپ، ارۋاق اۋناتىپ، امان-سالەم جاسادىم. اۋىلداعى ۇلكەن-كىشى تۇگەل «اتەكەڭ» دەپ اتاپ كەتكەن، اكەمنىڭ اعاسىنىڭ بالاسى قۇلىبەك ۇلى ءاشىن نەمەرە ىنىلەرى كوكەن تولەۋعازى جانە قايسا جۇماشتى ەرتىپ الدى. توبەدەگى تورتتەۋ تۇگەل جينالدىق. ساۋىر بوكتەرىندەگى تاقتايداي ءاسفالتتى قۇيىنداتىپ، كۇن ارقان بويى كوتەرىلە بەرە تەكپىسۋعا كەلىپ جەتتىك. وسى جەردەن قازاقتىڭ قوجان رۋى مەكەن ەتكەن باعزىداعى جەر-سۋ اتتار باستالادى. ءجۇزىمىز قۇبىلا، مىنەر جاق قاپتال سەمىزتاي، قامشىلار تۇستا ساۋىر، قۇستىڭ قوس قاناتىنداي كەرىلگەن ەكى تاۋدىڭ اراسى 40-50 شاقىرىمداي جەر. شىعىستان باتىسقا، باتىستان شىعىسقا پويىز رەلسى ىسپەتتى پارالەل سوزىلىپ جاتىر. الدىدا مۇنار تارتقان تولاعاي ەرتوقىمنىڭ قاسىنداي قاسقايىپ قاق ماڭدايدا تۇر. ساۋىردىڭ قاراقامىر سايىمەن بۇيرەكتىڭ وكپە تۇسىنداعى كيتىڭ (ءحۇيدىڭ) وزەنىنە كەلدىك. سارقىراپ جاتقان سۋعا، ۇستىدەگى لىپانى سىپىرىپ تاستاپ سۇڭگىپ كەتكەن ەدىك. بۋىرقانا بۇلقىنعان قاتتى اعىن اعىزىپ بارا جاتقان سوڭ تاستاي سۋىق سۋدان سىتىلىپ جاعاعا شىققاندا تىسىم-تىسىمە تيمەي قالشىلداپ، “ءحۇيدىڭ” ءسوزىنىڭ قانداي ماعانا بەرەتىنىن سۇراعام. “سۋىق، ىزعارلى، جەلدى” دەپ ءۇن قاتقان اتەكەڭە قاراپ، “قاي جۇرتتىڭ ءتىلى؟” دەي بەرگەنىم سول ەكەن: “قوجان-عۇن ءتىلى” دەدى تولەۋعازى كۇلە ازىلدەپ. ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىت ءجۇرىپ قىزىل وزەننەن ءوتىپ، تولاعايدى ارقاعا تاستاپ، اۋىزشيدە تىزگىن ىرىكتىك. بوكتەردى قۇلديلاپ اققان قوس وزەن تولاعاي بارىپ جازىقتاعى قوجاننىڭ ەگىستىگىنە جايىلىپ سۋارىپ كەتەتىن كورىنەدى. ونىڭ تەرىستىگىندە قيسىق سايدىڭ باسى بيىك تاۋعا ۇلاسىپ، وزەندى سايدىڭ ەتەگىندەگى سوزىلعان جازىقتا جالعىز قازديىپ تۇرعان تولاعاي حالىق ساناسىندا سۋ كىندىگى دەگەن تۇسىنىكپەن قالعان. وسى ەكى ارادا الاسا ادىرتاۋ بولەقارا بولەك تۇر. بۇيرەكتەن قىزىل وزەن، كىشى كيتىڭ (ءحۇيدىڭ)، ۇلكەن كيتىڭ (ءحۇيدىڭ) سياقتى قوس كيتىڭ (ءحۇيدىڭ) ءوتىپ تەكپى، توقجايلاۋ، ارمەن ساۋىر تۇمسىعى، قاراساي، سارىتۇمسىق، ءۇشبۇلاق، جىلاندى، ءماتىعۇل سايلارىنان شىققان سۋ قوسىلىپ شاعانوبا قۇيىلادى. ءاۋىزشيدىڭ كۇنگەيىندە تاكىلگەن، شىعىسىندا سارتومار، ۇسىگەن، ونىڭ الدى كوكادىر، ارتى قىزىلادىر، بۇندا جوڭعايشا مۇحاننىڭ تاسقوراسى. شەكاراشىلارعا قۇجاتتى تىركەتىپ، ارنايى رۇقساتتاما الدىق. ات باسىن ءدارجاننان تاكىلگەنگە بۇردىق. تاكىلگەن – كونە تۇرىك سوزىندە “وبا” دەگەن ۇعىمدى بىلدىرسە كەرەك. ونىڭ قاسىنداعى الاسا ادىردىڭ تىك سايى ۇلكەن قومشا، قيسىق تۇرعانى كىشى قومشا دەپ اتالادى. ءدارجانداعى نۋ-جىنىس ورمان، سارقىراپ اققان وزەن شۋى قۇلاق تۇندىرسا، توڭىرەكتى كومكەرگەن الۋان ءتۇستى قالىڭ ءشوپ كوزدىڭ جاۋىن الادى. وسى جەردە ۇيىسا قونىس تەپكەن قازاق اۋىلىن 1962 جىل بەيجىڭنەن قىزىل تاڭبالى ارنايى بۇيرىق قاعاز ءتۇسىپ، حالىقتى شىعىسقا قاراي 100 شاقىرىم شەكارادان شەگىندىرە كوشىرىپ اپارىپ تاستايدى. ولاردىڭ دەنى قوجان رۋى بولاتىن. “ەلۋ جىلدا ەل جاڭا”. التىنبۇلاق، ارى جاعى ساۋىردىڭ كوكسايىن جاز جايلاپ، سالبىرتىنى قىس قىستاپ ەكى اۋىل مال شارۋاشىلىعى، قىلعىنتى، دەلۋىندە ەگىن شارۋاشىلىق ءۇش اۋىل بولىپ ءبار-بارى كۇنى بۇگىنگە شەيىن ءوسىپ-ونىپ جاتىر. كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش مەنەن گورى اعالاردان كوبىرەك بايقالادى. ولار تەكپىنىڭ جوتاسىنا القىنىپ شىعىپ جان-جاققا كوز سالعاندا، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات بولعان شاقتارىن، تۋعان ولكەسىنەن كۇشتەپ كوشىرىلگەن وكىنىشتەرىن ايتا الماي تۇرعانداي كورىندى. كوكىرەككە بەرىش بولىپ قاتىپ قالعان شەرلەرىن توگە الماي تۇرعانداي سەزىلدى. تار جول، تايعاق كەشۋلەر ەسكە ءتۇسىپ، ىشتەگى شەر تولقىپ، وكسىك اتىپ ءاھ ۇرعان ىنداي ءبىر شاقتا رۋحاني پانا بولعان، اقىلشى اسىل اعالارى الىبەك ۇلى قيزاتوللانى ەسكە الىسقان. ونىڭ قايشىلىق پەن كۇرەسكە تولى ءومىرى، الىبايدىڭ ءاقشيىن جايلاپ جاتقان جىلى، اكەسى بۇلان ۇلى الىبەكتى «جاپون شپيونى» دەپ، جالا جاۋىپ ۇستاپ اكەتكەن ساتتەن باستالدى. اكەمنىڭ ەڭ ۇلكەن، تۋعان اعاسى الىبەكتى ۇستاعاندا اۋىل ءتۇن جاستانانىپ ماڭىراقتى بوكتەرلەي ۇركە كوشكەن. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 1993 جىلى 14 كوكەكتەگى «ساياسي ءناۋبات قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭىنا بايلانىستى ءا. بۇلانوۆتىڭ ءولىمى جانە جەرلەنۋى جونىندە تاپتىشتەپ جازعان انىقتامانى تاپسىر الىپ قيزاتوللانىڭ ءىنىسى ماناپقا جىبەرگەم. الىبايدىڭ ءاقشيىن جولشىباي ارالاپ، ماناپ اعا استانا كەلدى.
قىرىق جىلعى تۇرمە ومىرىندە “قىلمىس” رومانىن جازعان قاجعۇمار شابدانمەن ءبىر سىنىپتا وقىپ، جاقىن دوستىقتا بولعان، قيزاتوللا روماندا ۇلتشىل كەيىپكەر رەتىندە ايىرىقشا سيپاتتالادى. كىتاپتا قيزاتوللانىڭ ەسىمى وزگەرتىلمەي بەرىلگەن. قوبىق موڭعول اۆتونوميا اۋداننىڭ نەگىزىن قالاپ، قازاق، موڭعول، قىتايدىڭ باسىن قوسىپ، اكىسشىلىكتى باسقارا ءجۇرىپ حالىق اراسىندا اڭىز-اڭگىمەلەردى جيىپ حاتقا تۇسىرەدى. سونىڭ ىشىندە اقجاردىڭ سولتۇستىك باتىسى، ماڭىراقتىڭ ەتەگىندەگى الىبايدىڭ ءاقشيىن، ەسەنقۇلدىڭ باتىر قىزى جاندەلى تۋرالى جازعانىن اعالار راستاپ ايتىپ وتىردى. اتتەڭ! اتتەڭ-اي دەيسىڭ! سول قۇندى دۇنيە ساقتالىپ بۇگىنگە جەتكەندە، ەرتەگى اڭىزدى ەمەس، جادىدا جاتتالعان سەنىمدى دەرەك بولار ەدى. شينجاڭ ۇيعىر اۆتونوميا باسشىلارىنىڭ ەڭ جوعارى شەندىسى بۋرھان شاھيديننەن قيزاتوللاعا حات كەلگەن. بۇل حات ماونىڭ جۇرگىزگەن مادەنيەت ريەۆوليۋسياسىنىڭ ءدۇمپۋى ەستىلە باستاعان شاقتا جەتكەن. انە-مىنە ۇزەڭگىگە اياق سالىپ، ەندى جۇرگەلى تۇرعان ونى شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپ، تەمىر تورعا توعىتادى. ارادا اي ءوتىپ، “قيزاتوللا جوعالىپ كەتتى” دەگەن حابار جەتىپ، اكەم نازارباي تۇرمەنىڭ توڭىرەگىن ىزدەپ ءجۇرىپ، سول ماڭداعى قۇدىقتان ونىڭ ءولى دەنەسىن تاۋىپ الادى. ول كەزدە جانازا شىعارۋعا رۇقسات جوق، قايتىس بولعان ادامدى جوقتاپ كوز جاستى كولدەتىپ توگۋدىڭ ءوزى قيىن. اكەم ءمايىتتى كوتەرىپ، سەمىزتايدىڭ قارادىرىنداعى جوتاعا جەرلەيدى. مارقۇمنىڭ حاتتاپ جازعان دۇنيەسىن تۇگەل ورتەپ قۇرتادى، ءبىر قىزىعى، جوعارىدان جەتكەن الگى حات ساقتالىپ قالادى. بۇل كەزدە قاجعۇمار شابىدان تارىم ويپاتىنداعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرىنە ايدالىپ كەتكەن. قيزاتوللانىڭ جىلىنا جەتپەي “ءتورت كونەنى جوعالتۋ” ۇرانىمەن قوجاننىڭ شوبەرەسى – قوناقبايدىڭ كيىز تىماعىن اكەمنىڭ باسىنا كيگىزىپ، اتقا تەرىس مىنگىزىپ، “شەتپەن استاسقان، پانتۇرىكشىل” دەگەن جالا جاۋىپ، بايلاپ-ماتاپ ايداپ اكەتەدى. بۇلان اۋلەتىنەن امان قالعان جالعىز تۇياق مارقۇم اكەم بولاتىن. “شورعا سوعىسىندا قابانباي باتىر جوڭعارلارمەن سوعىسىپ ءجۇرىپ، تارباعاتايدىڭ جازىعىن قايتارىپ العاندا سەڭگىر-مەڭگىر اراسىندا ءبىراز قاشقىندار تاۋدىڭ ىشىندە تىعىلىپ، قاراقشىلىق جاساپ، قاراشانىڭ باتىرى شاقابايدىڭ جاقسى كورەتىن بالاسىن ءولتىرىپ كەتكەن” دەپ ول وراعىتا ايتىپ كەلىپ، “شاقاباي اشۋعا ءمىنىپ، قاشىپ-پىسقان قالماقتىڭ ءبارىن جيىپ الىپ قويشا باۋىزداپ تاستايدى. الىبايدىڭ اقشيىنە جايلىپ اققان وزەننىڭ “قاندىسۋ” اتاۋىنىڭ سىرى وسىلاي ەدى” دەپ ەدى تىپ-تىك وتىرعان قالپى قادالا قاراپ. “ماڭىراق، كيتىڭارا اراسىندا بەلگىسىز ءبىر جاقتان اۋىپ كەلگەن قاراقالپاقتار پايدا بولىپ، ولاردى بەس-التىدان ءبولىپ التى جۇمىقتىڭ ىشىنە الىباي تاراتىپ جىبەرەدى. سول كۇيى ەلدىڭ ىشىنە الگى قاراقالپاقتار ءسىڭىپ جۇتىلىپ كەتكەن” دەگەن ونىڭ ماڭىراقتىڭ جوتالارىن ءسوز ەتكەن ءاربىر سوزىنەن ساعىنىش ەسىپ تۇراتىن. وسىنداي اڭگىمەنىڭ اراسىندا ەسەنقۇلدىڭ ءۇش ۇلىنان كەيىن ەرگەن ەكى قىزدىڭ ءبىرى، باتىر قىز جاندەلى تۋرالى ايتقان. وكىنىشكە قاراي قيزاتوللانىڭ جازعانى ورتەنىپ، كونە كوزدەر و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. الىبايدىڭ ءاقشيى جونىندە الىبەك ۇلى ماناپ 62-جىل جاسالعان كارتا بارىن، كارتادا شىعىستاعى تاۋلاردىڭ ساي-سالاسى رۋ-تايپالاردىڭ اتىمەن جازىلىپ، ءاربىر جوتاسىنا شەيىن جىلىكتەپ كورسەتىلگەنىن ايتىپ كەلدى. سول جاقتا جەر باسقارۋ سالاسىندا ۇزاق جىل جۇمىس اتقارعان، ءقازىر استانا اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا ۇستازى ادىلبەك تە راستاپ وتىر. قىنجىلتاتىن ءبىر جاي كارتا قولعا تۇسپەدى.
وتكەن تاريحتى اقتارىپ ءدارجاننان كەتىپ، ىلگە تارتتىق. ۇسىگەن سايىندا ايالداپ، ارقىراپ اققان وزەندى كەشىپ، قورشاپ سوعىلعان قورا سياقتى شۇڭقىر اشىعا تامسانا قاراپ، قىزىل ادىردى باسىپ، بيىك قاراشاعىل تاۋعا شىقتىق. ۇزىننان سوزىلعان تاۋدىڭ جاراتىلىسى، سايدان قۇلاپ اققان بۇلاق سىڭعىرى، جوتاسى، ءاربىر قيىرشىق تاسى، قىلتاناق شوبىنە شەيىن تاريحتان سىر شەرتەدى. بال داۋرەن باقىتتى بالالىق شاقتارى وتكەن جەردىڭ ءاربىر قيىرشىق تاسىنا تەسىرەيىپ قاراعان اعالار جاستىق شاقتىڭ ءىزىن ويلى كوزبەن ۇڭىلە ىزدەيدى. اكەسى قۇلىبەكتى الىپ كەتكەن قىستاۋدىڭ جەرمەن-جەكسەن بولىپ جاتقان جۇرتىنا بالاسى اتەكەڭ قۇلازي قارايدى. قىستاۋدىڭ ارقا تۇسىندا الاسالاۋ قاراجال تاۋدان بەسسالا ادىرىنىڭ جەلكەسىندە سيىرقۋرايدان سۋ مىلتىق جاساپ الىپ اتىسىپ ويناعان كەزدەرىن ساعىنىشپەن ەسكە الىستى. كوكادىردان جوعارى قورالانعان تاسقوراعا ۇقساس كوك ءيىر تاس تۇر. سايدىڭ قويىن-قونىشى جازدا جايقالىپ جاپ-جاسىل بولعاندا قوجان اۋىلى قويلارىن ورالتادى. كولدەڭدەپ ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان ۇلكەن تاسقورا قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي دەرسىڭ. بوران تيمەيتىن ىقتاسىن ەكەنى بايقالادى. ىلگەردەگى ەڭسەلى كوكتاۋ قويناۋىندا الۋان ءتۇرلى وسىمدىكتەر، تاۋسارىمساق، شوشالا سامسىپ ءوسىپ تۇر.
اۋەلگى تۇستان باتىسقا بەتتەپ قىزىلايىرىق سايىنداعى قوجانداردىڭ شاپپالىق جەرىنە كەلدىك. يرەك جولمەن بيىك توبەگە شىعىپ ەدىك، قازديىپ تۇرعان قاراۋىل كورىندى. سول جەردەن قوجان ۇرپاعى ارعى-بەرگى بەتكە وتەدى ەكەن. قارعا اتتام ارالىق، 1943 جىل شىڭشىساي ۇكىمەتى قۇلىبەك بۇلانۇلىن ۇستاپ الىپ كەتكەن جەر. ونى ءۇرىمجى تۇرمەسىنە اپارىپ، اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىمەن بىرگە قامايدى. شىڭشىساي تۇرمەسىندە اقىننىڭ “تۇرمە ءحالى” داستانىندا جىرلانعانىنداي قۇلىبەك بۇلان ۇلىنىڭ كوبەسىنە ينە جۇگىرتىپ، قىپ-قىزىل شوققا تابانىن باستىرىپ، مىڭ ءبىر ازاپپەن قيناپ ولتىرەدى. “اناۋ، ۇلكەن تاۋدىڭ اڭعارى قىستاۋ ساي” دەدى تەرەڭ كۇرسىنگەن اتەكەمنىڭ ويى ونعا ءبولىنىپ، ساناسى سان-ساققا كەتتى بىلەم. جەتپىستى جوتالاعان شاعىندا اتا-بابا جۇرتىنا كەلىپ تۇرىپ، اكە رۋحىن شارق ۇرىپ ىزدەۋ قانداي ازاپ ەدى. “ارمەن قاراي كوز ۇشىندا تۇرعان جۇرەك سەكىلدى الىپ قاراتاستى ۇلارتاس دەيدى. وندا ۇلار وتە كوپ، باسقا اڭ-قۇستاردا از ەمەس، قاسقىر، تۇلكى، ارقار، قۇلجا، بۇعى، مارال، بوكەن، ءمالىن سياقتى اڭدار ارعى-بەرگى بەتكە ءوتىپ ويناق سالىپ جۇرەدى، اققويان، سۋىر، قارساقتار بوكتەرلەپ ءورىپ جۇرەدى” دەگەن اتەكەم “ۇلارتاستىڭ ەتەگىندەگى جازىقتاعى جايىلىپ تىك تۇرعان اقسارى ءتۇستى كەرەگە ءتارىزدى بولەكتى كەرەگەتاس دەيمىز” دەدى الىسقا مۇڭلى كوزىن قاداپ.
سارقىراپ اققان وزەننىڭ ءوزى كۇيبىڭ تىرلىكتە ءبىر-بىرىن تۇسىنۋگە قۇلىقسىز جانداردان گورى وزگەشە كۇيگە بولەگەندەي اسەرلى كورىنەدى. الەم جۇرتى بەيجىڭ وليمپياداسىن تاماشالاپ جۇرگەندە تەكپىنىڭ تاۋ-تاسىن ساناپ، شاندۋن پروۆينسياسى، جۇڭگو مەديسينالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ءدارىس وقۋدى ءتامامداپ، قالا ورتالىعى جيناننان شەتكەرى جاتقان ءبىر تاۋدىڭ قۋىسىنداعى كونفۋسييدىڭ قورىمىن ەكسكۋرسيالاپ بارعانىمدا كيتىڭ وزەنىڭ تاسىپ اققان سارقىرى، ساي-سالاداعى بۇلاقتىڭ سىڭعىرى، تاۋدىڭ جانعا جايلى قوڭىر سامالى ەستەن كەتپەي قويدى. شاندۋننىڭ تاۋ جوتالارىنا قيالاپ سالىنعان جولمەن ءىلبىپ باسىپ، قىتايدىڭ ويشىل، فيلوسوفى كونفۋسييدىڭ ءتۋىپ-وسىپ، جەرلەنگەن جەرى سيۋيفۋ قالاسىنداعى ۇلكەن قورىقتا قاز-قاتار تىزىلگەن تاۋ-تاۋ وبالاردى الەمنىڭ ونشاقتى ەلىنەن كەلگەن عالىمدار ارالاپ جۇردىك. قورىمدى تولىق كورىپ شىعۋعا ءبىر كۇن كەتەدى. “قۋ مولانى قىزىقتاپ قايتەمىن” دەپ قۇشاق جەتپەس جۋان تەرەكتىڭ ساياسىن كولەڭكەلەپ وتىرا كەتكەم. “بۇل تەرەكتىڭ بەس ءجۇز مىڭ جىلدىق تاريحى بار” دەدى جانىما جەتىپ كەلگەن شىناشاقتاي جۇڭگو قىز تاقىلداپ.
ەكى كۇن بۇرىن ماراتبەك اعامەن تىلدەسىپ ءسوز بايلاسىپ الدىق. ميداي جازىق دالانىڭ تاسپاداي اسفالتتىندە الديلەي تەربەلىپ، جاپوننىڭ جانعا جايلى كولىگى تويوتا كامريدىڭ قاق تورىندە شالقالاپ جاتىپ، مامىق جۇرىسپەن قالجىراپ سەمەي قالاسىنان وتتىك. وسىناۋ كەڭ دالانى قابانباي بابامىز ات ۇستىندە ءجۇرىپ، جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي قورعادى عوي. قالبا جوتالارىن ارتقا تاستاپ، ەلسiز جازىق دالانى كەزىپ كەلەمىز. سەمەيگە دەيىنگى جولدىڭ قوس قاپتالىنا الما كەزەك الماسىپ جىلىپ اعىپ جاتقان ەرتىس بويىندا قوجان اتامىز جەرلەنىپتى دەيتىن ءسوز ەستىتتىك. بىرەۋلەر شورعا سوعىسىندا قايتىس بولدى دەيدى. قوجان 1670 جىل دۇنيەگە كەلدى دەگەن دەرەك تاعى ايتىلادى. ونىڭ بالالارى ەسەنقۇل، قاباش، تىلەۋمەت 1710 جىلداردىڭ الدى-ارتىندا دۇنيەگە كەلدى دەيىك. وسىعان قاراپ، ەسەنقۇلدان تۋعان ءۇش ۇل الىباي، نۇرباي، جانباي، ەكى قىزدىڭ ءبىرى جاندەلى 1725-1735 جىلدار اراسىن ىلگەرىندى-كەيىن تۋعان دەپ شامالاپ كەلىپ، 1750 جىلى سەكسەن كۇندىك شورعا سوعىسىندا، قوجان 80 جاسقا تولدى دەگەن لوگيكالىق ەسەپ جاساپ كوردىك. جوڭعارلار 1723 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاق حالقىنا شابۋىل جاسايدى. سول سوعىستا ءاربىر ون ادامنىڭ تورتەۋى قازا تاپقان. بۇل دەرەكتى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى راستايدى. قوجان 1723-1725 اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماداعى قىرعىندا بار ما، جوق پا؟ الاكول مەن يتىشپەس كولىنىڭ اراسىندا 1729 جىلى اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىستى دەۋ قيسىنعا كەلمەي تۇر. «اقتابان شۇبىرىندى القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنەن كەيىن بۇلانتى، بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ ورتاسىنداعى كەڭ جازىقتا 1727 جىلى شايقاسىپ مەرت بولدى دەسەك ەسەبىمىز قابىسپاي قويدى. ەرتىس بويىنا جەرلەندى دەۋىمىزگە ەش نەگىز تابا المادىق. جوڭعار سوعىسىنا قول باسشىلىق ەتكەن قاراكەرەي قابانباي 1735 جىلى شاعان شايقاسىندا قوجان ۇلى قاباش باۋىرىن ەرتىپ جۇرەدى. قوجاننىڭ ءۇش ۇلى 1752-1754 جىلدارى قازاقتى جوڭعارلاردان ازات ەتۋ جورىعىندا سوعىسقا قاتىسقانى انىق. وسى مەزگىلدە جاندەلى باتىر قىزدىڭ سوعىستا مەرت بولدى دەۋگە نەگىز بار. وسىعان قاراپ قوجان 1670 جىلدار شاماسىندا تۋعان دەگەن بولجامدى ناقتىلاي تۇسكەنمىز ءجون.
بالتاباي 1745 جىل دۇنيەگە كەلگەندە اكەسى الىبايدا ءۇش مىڭ جىلقى بولىپتى دەيدى كونەكوز قارتتار. بالتاباي ەر جەتىپ ەل-جۇرتقا يەلىك ەتەدى. ول جىلقىنى 1768 جىلى ساۋىرعا قىستاتىپ، سول جىلدىڭ جازىندا الىبايدىڭ اقشيىنە اكەلىپ جايلايدى. اكەسى الىباي دۇنيەدەن وزعاندا 500 بيەنىڭ جال-قۇيىرىعىن كۇزەپ، ونى بيەنىڭ سۇتىنە يلەپ الىبايدىڭ اقشيىندە ۇلكەن مازار تۇرعىزادى. الىبايدىڭ نەمەرەسى قوناقبايعا دا مىڭداعان جىلقى بىتكەن ەكەن. ادەتتە قۇلاق ءتۇرىپ نازار سالماي قويعان دۇنيەنىڭ وكىنىشى كوپ بولادى. كونە كوز قاريالار كەتكەن سوڭ الگى وكىنىش تىپتەن ءورشي تۇسەدى. كەيدە، تىڭداي بەرسەڭ اڭىز كوپ، ىڭعاي كورسەڭ ابىز كوپ. رايىمبەك شەشەن تۋرالى اڭگىمە وربىتسەڭ “وردىڭ قاراعاشى” جونىندە الىپقاشپا ءسوز ەسەلەنىپ اۋەلگى قۇسالى ويدى قوزدىرا بەردى. دەرەك سوزگە سەنسەك، 1723 جىلى «اقتابان شۇبىرىندى» بولعاندا كەرەيلەر التاي، تارباعاتايدان سىرعا اۋادى، ودان ورىنبور ولكەسىنە (ورعا) قاراي وتكەن. وسى “وردىڭ قاراعاشى” جايىندا ساندىقتاستا جاتقان رايىمبەك جەر شەكەراسىن انىقتاۋ ءۇشىن كوميسسيالار جيىندا شەكارا بەلگىلەۋ داۋىنا قاتىسىپ “وردىڭ قاراعاشىنان ارى ورىس شەكاراسى” دەپ بەكىتىپ بەرىپ كەتكەن دەسەدى. تۇسىنىكتى، ابىز بەن اڭىزدى تىڭداپ ەدىك، اداسا باستادىك. وسى ءتارىزدى الىبايدىڭ ءاقشيى كوز الدا تۇرسا دا كوڭىلدەن كوشىپ، كومەسكىدە قالا بەرگەن. قابانباي اۋىلىنىڭ تۇستىگى، قوجاننىڭ ءىنىسى تاۋكەدەن شىققان باتىر شاقامان اتىمەن اتالاتىن اۋىلدا الىباي ءبىر، الىباي ەكى قورالارى بار، ءاقشيلى شابىندىق جەردەن شاۋىپ الىنعان ءشوپ مايا-مايا بوپ ءۇيىلىپ جاتاتىن. ەلىمىز ەگەمەندىك العان جىلداردىڭ باسىندا قابانبايدىڭ اۋىلىنا الىبايدىڭ ءاقشيىنىڭ ءبىر بۇرىشىن قاراتىپ، “الىبايدىڭ ءاقشيى” دەگەن اتپەن كارتاعا ءتۇسىرىپ حاتتاعان. باياعىدا اتتى ادام كورىنبەيتىن بيىك ءاقشيدى الىباي اۋىلى جاز جايلاپ، قىس قىستاپ جۇرگەن. ەتەگىن قىزىل توپىراق كومكەرگەن قارا شاعىل جوتالى بەتكەيدىڭ ار جاعىندا “تەرىسايىرىق” وزەنى باسقا ارنادا اعىپ بارىپ بۇرىلىپ شىلىكتى، تاسباستاۋعا قۇيىلىپ، سودان سولتۇستىكتەگى ماڭىراق، تارباعاتاي اراسىنداعى سەڭگىردەن قايرىلىپ اققان سۋدىڭ ساعاسى الىبايدىڭ ءاقشيىنىڭ اراسىمەن جايىلىپ، قاندىسۋعا قوسىلىپ، قابانباي اۋىلىنىڭ شىعىس جەلكەسىن كەسىپ ءوتىپ، زايسانعا بارىپ قۇيىلادى.
“جەتارال جەرىم-اي، ساۋىقشىل ەلىم-اي” – دەپ قوجان ەلى انگە قوساتىن جەتىارالدى تۇستىككە تاستاپ، ماڭىراقتىڭ باتىس تەرىسكەي تۇمسىعىنا وتتىك.
ءبىزدىڭ اۋىل ماڭىراقتىڭ بوكتەرىندە ەلىگاي،
ۇزاق بولدى الىسقا كەتكەنىڭە ەلىگاي....
ءشوبى شۇيگىن، سۋى بال قۇتتى قونىس ماڭىراقتا جايىلعان ساۋلىق قويدىڭ جەلىمى سىزداپ، ەمشەگىنەن ءسۇت اعىپ كوگەندەگى قوزىلارعا جامىراي جۇگىرەتىن قاسيەتىنە قاراپ “ماڭىراق” اتاپ كەتسە كەرەك. وسىناۋ تاۋلى ءوڭىردىڭ وزەندەرi دەرلiكتەي تارتىلىپ، شولەيتتi دالاعا ۇلاسقان ماڭىراق، تارباعاتاي اراسىنداعى شىلىكتى جازىعى، شىعىسىنداعى ساۋىر-سايقان، قاراسايداعى جەر-سۋ اتتارى؛ كاكەنتالدى، ءماسالىم كولى، ت.ب.، اتاۋلار قوجان رۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولۋى كوپ جايدى اڭعارتىپ تۇر.
زايسان كولىنەن تۇستىككە كوز سالساڭ شىعىسىندا ماڭىراق، باتىسىنداعى كيتىڭقارا (ءحۋيتىڭ – سۋىق، ىزعارلى، جەلدى) تۇيەنىڭ قوس وركەشى ىسپەتتى، جيەك تۇسىنان مويىنىن كەكجيتكەن بۋرانىڭ باسى ءتارىزدى تولاعاي تىم تاككاپار كورىنەدى. كوكتەمدە قار ەرىپ، ەسپە وزەنى تاسىپ، ماڭىراق ەتەگىندەگى قىپ-قىزىل توپىراقتى جۋىپ-شايىپ تولاعايدى اينالا زايسانعا قۇيىلاتىن قىزىل ءتۇستى وزەنگە قاراپ “قاندىسۋ” دەپ اتالىپ كەتۋى بولەك اڭگىمە.
ماڭىراقتىڭ شىعىس تۇمسىعىنان ساۋىر سايقاننىڭ اقباستاۋ شىڭى قىلتيادى. وڭتۇستىگىن جاعالاي تارباعاتاي سىلەمىنە جالعاسا سوزىلىپ، بىر-بىرىنە ۇلاسقان بەلەس-بەلەس ادىرلار مەن تاۋلاردى بەتكە الىپ ماڭىراق تەرىسكەيىنەن ايداعارلىنىڭ اۋزىنا قۇلديلاپ كەلگەندە مىسىق مۇرت بەتەگە شىجىعان كۇننىڭ كوزىنە قاقتالىپ سارعايىپ جاتتى. كونە تاريحتى قويناۋىنا بۇككەن ماڭىراق، ساۋىر، تارباعاتاي جوتالارىن ءتۇيىستىرىپ تۇرعان زايساندى ورىستىڭ پەتر ءى بەكىنىس سالاتىن شىعىس قاقپاسى رەتىندە 1739 جىل نازارعا الادى. ونىڭ ارمانى 1860 جىل ورىندالىپ زايسانىڭ ىرگەسى قالانادى. “زايسانىم، جيىلعان جاقسى-جايساڭىم” دەگەندەي ۆ.ز.گاليەكتىڭ مىنا ءبىر جازباسىنا كوز سالايىق. “ۇلتتى وياتقان كىتابى”-نان عۇسمان جاندىبايەۆ جاساعان اۋدارمادا ءمىرجاقىپ: “1904 جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ جۇڭگو شەكاراسىنا تاياۋ دەرلiك زايسان ۋەزiندەگi اۋىلدىق مەكتەپتەردiڭ بiرiنە اۋىستىرىلدىم، مۇندا 1907 جىلعا دەيiن قىزمەت ەتتiم”. ول جولعا شىققاندا 23 مامىر كۇنi اباي دۇنيەدەن وتەدى. مiرجاقىپ ابايدىڭ اسىنا بارعىسى كەلگەن. قازاقتىڭ ۇلى اقىن-اعارتۋشىسى اباي قۇنانبايەۆپەن ە.ميحاەليس دوس بولعان. اباي 1893 جىلى ميحاەليستiڭ ءۇيiندە بiرەر كۇن قوناقتا بولعانى ايتىلادى. ولاردىڭ دوستىعى اباي قايتىس بولعانعا دەيiن، 20 جىلعا جالعاسقان. ەۆگەنيي ميحاەليس 1861 جىلى كۇزدە پەتەربۋرگتە ستۋدەنتتiك تولقۋلاردا ششەلگۋنوۆتىڭ “جاس ۇرپاققا” ۇندەۋ قاعازىن تاراتقاننان كەيىن پەتروزاۆودسكiگە جەر اۋدارۋعا جiبەرiلەدى. ول 1867 جىلى Iلە الاتاۋى ولكەسiنە سۇرانادى. ءبىر مەزەت زايساندا پريستاۆ جانە سۋديا بولىپ جۇمىس iستەگەن. مiرجاقىپ دۋلات ۇلى زايساندا بولعان كەزiندە ول ءجونiندە ەستiپ-بiلiپ، ونىمەن كەزدەسۋى مۇمكiن. وقىرمان زايسانعا جيىلعان جاقسى-جايساڭداردىڭ نە قاتىسى بار دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ءبىز بۇنى جاندەلى باتىر قىزدىڭ تاريحىن اشا ءتۇسۋ ءۇشىن ايتىپ ورمىز. شايقاستا قايتقان جاندەلى ابايدان نەبارى ءتورت-اق جاس ۇلكەن. ءبىزدىڭ قالامعا ءىلىنىپ وتىرعان تۇلعالاردىڭ ءتىپتى اباي، شاكەرىم جانە ۇلى اقىننىڭ شاكىرتتەرىنىڭ نازارىنا باتىر قىز قالاي ىلىكپەي قالدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.
قازاق جەرىنىڭ يەلىگى جۇڭگو مەن رەسەي اراسىندا 1861 جىلى قازان ايىندا شاۋشەك قالاسىندا قول قويىلىپ بەكىتىلگەنىن ەسكەرە كەلىپ، ودان بۇرىن كەرەيلەر قىتايلارمەن ارالاس تۇرۋى سەبەپتى گۋڭ، كوپ ءقاۋىپ جوق الىستاعى ارعىن بيلەۋشىسىنە حان اتاعىن، شەكەرادا تۇرعاندىقتان نايمان بيلەۋشىسىنە ۋاڭ لاۋازىم اتىن بەرگەن بىلدىك. بۇل كەزدە ءتورتۋىل ۇرپاقتارى قارا ەرتىستىڭ ەكى جاعاسىن مەكەندەگەن ءبىر بولىس ەل ەدى. ولاردىڭ ءبىر ستارشىنى ەرتىستىڭ وڭ جاعىن، قالعان 8 ستارشىنى سول جاعىن، وڭتۇستىگى زايسان بەكىنەسىنە دەيىن قاراتال، سارىبۇلاق، قارابۇلاق، اقارال وزەندەرىنىڭ بويىندا جەمەنەي، كوكجوتالاردا جۇرگەن. ەندەشە، ساۋىر، التايدى مەكەن ەتكەن ءتورتۋىلدار ماڭىراققا دەيىن ورتادا جاتقان كەرەيلەردى اتاپ، سانياز تورەلەردەن سەكىرىپ ءوتىپ، 18 جاستاعى قىزى قوجاننىڭ جەرى ماڭىراق سايىن جاۋلاردان قورعاپ سوعىستى دەۋ شىندىققا جاناسپايدى. باتىر قىزعا ارناپ ەسكەرتكىش قويىپ جاتقاندا قوجان ۇرپاقتارى قايدا قاراپ وتىردى دەگەن وي دا جوق ەمەس. جالپاق جۇرت كومۋنيست تۇسىندا “رەستوران” اتاپ كەتكەن سايدىڭ تاريحي ەسىمى ەل ىشىندە ەستىلە باستاعاندا، وعان يە دە تابىلا كەتكەن. ءقازىر كىم باتىر، كىم جاقسى، سونى يەلەپ الا قوياتىن پىسىقايلار كوپ. تاريحتا بولعان باتىر قىز جاندەلىدەن تۇلعا جاساپ، ءوزىمىزدى زور تۇتىپ، بىرەۋدى قور قىلۋ نيەتىمىز جوق، ءبىزدىڭ ماقسات جازىلماي قالعان شىندىق جايدى تىلسىم تابيعات تىلىمەن سويلەتۋ. “سايدىڭ تار شاتقالىندا جاندەلى قىز باستاعان قازاقتار كۇنى بۇرىن دومالاتاتىن تاستارعا دەيىن ازىرلەپ، ەكى جاقتان ساداق وعىن قارشا بوراتىپ قارسى العان”. ءدال وسى جەردەن جاۋلاردىڭ وتەتىنىن كۇنى بۇرىن قالاي ءبىلىپ قويدى دەگەن قيسىندى ساۋال تۋادى. مەيىلى، ۇزىن قۇلاقتان ەستىپ ءبىلدى دەيىك. بايجىگىتتىڭ تۋىن دارابوز قابانبايعا ۇستاتىپ، نەمەرەسى قاباشتى قولىنان جەتەكتەتىپ جىبەرگەن جۇمىقتىڭ قايىسقان قالىڭ قول ساردارلارى ءوز جۇرتىن تاستاپ قايدا كەتكەن؟ ەركەك كىندىكتىڭ ءبارى سوعىستا، اۋىلدا ايەلدەر مەن بالالار قالعان دەسەك، جاندەلى سوعىسقان 1867 جىلى قازاق دالاسىندا قاندى قىرعىن ۇلكەن سوعىس وتكەرگەن تاريحتا جوق. سونداي-اق ماڭىراقتىڭ كۇنگەيى مەن تەرىسكەيىن، ساي-سالاسىن اقتابان شۇبىرىندى كەزىندە التى جۇمىقتىڭ بالاسى اتا قونىسىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ ءجۇردى. سونىمەن بىرگە ماڭىراق اسپان تىرەپ تۇرعان اسۋ بەرمەس بيىك تاۋ ەمەس. جازىلعان جايدىڭ جەلىسىنە سەنسەك، “سايدىڭ الدى بەكىتىلگەن. ۇزىن نايزالى (6 م-گە دەيىن جەتكەن) مانچجۋرلار تار سايدا ەشقانداي ايلا جاساي الماي، بىر-بىرىنە سوقتىعىپ جەڭىلىسكە ۇشىراعان” دەيدى اۆتور. Cاي ىشىندە تۇرىپ شالقايىپ قاراساڭ باسىڭداعى تىماق دومالاپ تۇسەتىندەي تەرەڭ شاتقال دەي المايسىڭ، جاۋلار سايعا كىرىپ قامالماي-اق تاۋدىڭ كەز كەلگەن تۇسىنان ورلەي جوتالاپ وتە بەرۋگە بولادى. ءوزىن ولىمگە بايلاپ، اجالعا اسىعاتىن جاۋ سونشالىق اقىماق بولماس. باتىر قىزدىڭ سوعىسىن تاريحشى احمەت توقتاباي 1867 جىلدى كورسەتە كەلىپ، “قىزىلاياقتار (مانچجۋرلار الىسقا جاياۋ جۇرۋگە شىداۋ ءۇشىن اياقتارىن قىزىل ماتامەن تاڭىپ تاستايتىن بولعان، ءبىر جاعىنان اسكەري بەلگىسى بولعان، جەز ايىلمەن، ۇزىن نايزامەن قارۋلانعان، وفيسەرلەرى عانا اتقا مىنگەن” دەپ سيپاتتايدى. وسى جەردە قىزىل-سارى تۇستەر تۋرالى توقتالۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. جەردىڭ سيمۆولدىق ءتۇسى سارى – “حۋان” ۇلى، كەرەمەت دەگەن ماعىنادا بولىپ “حۋاندي” ورتالىق مەملەكەت بيلەۋشىلەرىن يمپەراتورلارىن بىلدىرەدى. قىزىل ءتۇس – وتىڭ سيمۆولدىق ءتۇسى بولىپ اسقان ايلاكەر جاۋىنگەرلىكتى بەينەلەيدى. جاندەلى سوعىستى دەپ كورسەتىپ وتىرعان مەزگىلدە، باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بىرنەشە جىل قىتايعا جۇرگىزگەن “اپيىن” سوعىسىنان كەيىن اعىلشىن-فرانسۋز اسكەرلەرى 1856-1860 جىلدارى ەكىنشى “اپيىن” سوعىسىن باستاپ، 1860 جىل تيانسزين، پەكيندى باسىپ الادى. سين وكىمەتى 19 عاسىردىڭ باس شەنىندە ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىنا جەرگىلىكتى قازاق رۋلارىنىڭ قونىستارىنا سۇقتانا بەرگەن سوڭ قوجان ۇلى الىباي باستاعان قازاقتار اياقتارىن قىزىل شۇبەرەكپەن وراپ العان اسكەرلەرىن التايعا قاراي قۋىپ ىعىستىرادى. وسى “قىزىل اياقتار” 1867-1868 جىل التايداعى اجى تورەگە قاتەر ءتوندىرىپ شابۋعا كىرىسەدى. ەرتىس پەن ساۋىردا وتىرعان قازاقتاردى 1869 جىلدىڭ كوكتەمىندە توناۋعا كوشەدى. سودان سوڭ كەرەيدىڭ باتىرلارى قىزىل اياقتارعا كۇيرەتە سوققى بەرىپ، التايدان قوبداعا اسىرىپ جىبەرەدى. بۇل وقيعا حالىق جادىندا “قىزىل اياق” شاپقىنشىلىعى دەگەن اتپەن قالدى. ال، ماڭىراق تاۋىنداعى شىلىكتى مەن زايسانعا باراتىن «قىزىلاياقتىڭ قىرعىنى» دەپ اتالىپ جۇرگەن جەردىڭ جاندەلى قىزبەن ەش قاتىسى جوق. مانچجۋرلار تۋرالى قۇجاتتارعا كەلسەك، شىعىس شەكاراداعى قازاقتاردىڭ ءىس-قيمىلى، دەپلوماتيالىق ارەكەتتەرى، سين باتشالعىنىڭ شەكەراعا قاتىستى ساياساتى 1750-1820 جىلداردا دەيىنگى جۇڭگو ارحيۆتەرى بويىنشا زەرتتەلىپ، 1820 جىلداردان كەيىنگى دەرەكتەر رەسەيدىڭ ارحيۆىندەگى تاريح بويىنشا زەرتتەلىپ ءجۇر.
وسى ورايدا «...ءبىزدىڭ ەلدەن شىققان ون سەگىز جاسار جاندەلى ەسىمدى باتىر قىز قول جيناپ، جاۋدى وسى شاتقالدىڭ ەكى جاق بيىگىنەن توسىپ الىپتى. سانى كوپ، قارۋ-جاراعى باسىم قىزىلاياقتاردى تاۋدان دومالاتقان كەسەك تاستارمەن قىرىپ سالىپتى....ماڭىراق تاۋىنان باستالىپ، زايسان كولىنە دەيىن سوزىلعان سايدى حالىق وسى كۇنگە دەيىن «جاندەلى سايى» نەمەسە “قىزىلاياقتىڭ قىرعىنى” دەپ اتايدى» دەپ جازدى ا. توقتاباي. قىزىل اياق شاپقىنشىلىعى كەزىندە قارۋلى قاقتىعىستا وت قارۋ پايدالىنعان ەسكەرمەي كەتسە كەرەك.
“قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسى” تاقىرىبى ارقىلى دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاعان كامەن “جۇمىق باتىر” حيكاياسىندا باس كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى قوجان ۇلى قاباش بيىك شوقىدا وتىرىپ، “ءشۇرشىت قىرىلعان” دەپ كەيىن كەلە “ءشۇرشىتسۋ” اتالىپ كەتكەنىن باياندايتىن تۇس بار. بالا كەزىمدە توقسانداعى ابىز اقساقالدار ايتىپ وتىراتىن. سول كەزدەگى جاس-شاماسىنا قاراپ 1890 جىلداردىڭ ءتولى، ولاردىڭ اكە-شەشەسى 1867 جىل سوعىسىپ ءجۇرىپ شاھيت بولعان جاندەلى قىزدىڭ داۋىرىندە 6-7 بالالار. سول كونە كوزدەر 1867 جىلعى قىزىلاياقتارمەن سوعىسقان جانجدەلى جونىندە قالايشا ايتپاي كەتكەن؟ جۇمىق قىزى دانابي قىزدار جاساعىن قۇرعان. وعان ءسىڭىلى جاندەلى جاساق قۇرامىندا بولماسا دا دانابي اپكەسىنە ەلىكتەپ وسكەنى ءسوزسىز.
قازاقتىڭ 1863 جىلى تۋعان تاعى ءبىر زيالى نوعايباي سارسەنباي ۇلى جەتپiسبايەۆ 1879 جىلى 4-باتىس سiبiر باتالونىنا پودپراپورششيك شەنiمەن بارادى. ول “1882-1883 جىلدارى زايسان شەكارا بەكەتiنەن 60 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان كااب شاتقالىنداعى زايسان گارنيزونىندا قىزمەت ەتكەن كەزiمدە، مەن بiزدiڭ جۇڭگومەن شەكارا بويىنداعى مەرزiمi جەتiپ iستەن شىققان جانە وسى ماڭدا كوشiپ-قونىپ جۇرەتiن كەرەي، تورعاۋىت، جاعانكەپەك رۋلارىنىڭ ادامدارى قيراتىپ ءبۇلدiرگەن شەكارا بەلگiلەرiن تەكسەرەتiنمiن” دەپ كۇندەلىگىندە جازادى. ول جاستايىنان كونە ءجادiگەرگە قىزىققانىن، اڭىز-اڭگiمەلەر جيناۋعا دەن قويعانىن ەسكە ايتادى. وسىنداي سەرگەك ويلى ادامنىڭ 1867-جىلعى باتىر قىز جونىندە جازباي كەتۋى، زايسانعا كەلگەن مiرجاقىپ دۋلاتۇلىمەن كەزدەسپەۋى مۇمكىن ەمەس. وعايباي سۇلەيمەنۇلىنا كەلسەك، ول 1855 جىلى تۋىلعان. اقىن “گۇلىندەي جاۋقازىنداي نازىك ءجۇزدى، حالقىمىز ۇمىتقان جوق اسىل قىزدى. ازاتتىقتىڭ اققۋى – جاندەلىنىڭ، جاۋعا اتتانعان ساۋىردا جاتىر ءىزى” دەپ جىرلاعان اقىن بالا جاسىندا جانارىنان ايىرىلىپ زاعيپ كۇن كەشەدى. بۇل كۇندە تاسقا قاشاپ جازعان سوزىڭە يە بولا الماي جۇرگەندە، ەل اراسىندا اۋىزشا تاراعان ولەڭدى كىمدەر قوراسىنا قاراي ايداپ كىرگىزىپ المايدى دەيسىڭ. ونىڭ ۇستىنە سۋ قاراڭقى سوقىر اقىننىڭ ءبىر شۋماق ولەڭىمەن باتىر قىزدىڭ تاريحي تۇلعاسىن تىكتەپ تۇرعىزۋ جالاۋتاتۋ تىپتەن قيسىنعا كەلمەيدى. ءبىراق، تاريحشى احمەت توقتاباي “..زايسان كولىنە قاراي سايدى جاندەلى ماڭدايلى، وڭ قانات، سول قانات اسكەرىمەن ساداق وعىن قارشا بوراتىپ، تاستى دومالاتىپ سوعىسقان. ونى ءتورتۋىل رۋىنان دەيدى” دەپ كوسىلەدى.
وسى تۇستان قوجانعا قايتا ورالايىق. “قوجان 1718 جىلى اياگوز وزەنى بويىندا قازاق-قالماق شايقاسىندا قازا بولعان” دەپ تاريح عىلىمدارىنىڭ پروفەسسورى كامەن مامىر ۇلى جازىپتى. قوجان 1670 جىل تۋعان دەگەن اۋەلگى مەجەگە جاقىنداتتى. وندا قوجان 48 جاسىندا قايتىس بولعان بولىپ شىعادى. قاباشتى 15 جاسىنان باستاپ قابانباي ءوز قاسىنا ەرتىپ تىكە تاربيەسىنە الادى. دارابوز قولباسشىعا جۇمىق ارنايى اماناتتاپ قاباشتى تاپسىرعاندا، وعان بايجىگىتتىڭ تۋىن ۇستاتىپ، “قاراكەرەي قابانباي” دەپ ۇرانداتقان. اتاقتى قولباسشى 1770 جىل 78 جاسىندا قايتقان، 1692 جىل تۋعان. قابانبايدىڭ اكەسى قوجاقۇل مەن قوجان نەمەرەلەس، قوجان ۇلى ەسەنقۇل قابانبايمەن شوبەرەلەس تۋىس، ەكەۋى دە بايجىگىتتىڭ شوبەرەسى. ەسەنقۇل ۇلى الىباي 1725 جىلداردا دۇنيەگە كەلگەن. جوڭعارلار 1718 جىل جەتىسۋعا باسىپ كىرىپ، ودان ءارى ارىس، بوگەن، شاياندا جويقىن سوعىستار جۇرگىزەدى. بۇل سوعىس ءورتى اياگوز جاققا جەتپەگەندىكتەن قوجان سوعىسقا قاتىسقان جوق. ەندەشە، ءدال سول جىل اياكوزدە قانداي سوعىس بولدى؟ اياگوز وزەنى بويىندا 1717 جىلى ءۇش كۇندىك شايقاستا ورتا ءجۇزدىڭ حانى قايىپ حان مەن سۇلتان ابىلايدىڭ ءوزارا كەلىسە الماۋى كەسىرىنەن قازاق جاساعى ويسىراي جەڭىلەدى. وسىعان قاراعاندا قوجان 1718 جىل ەمەس، 1717 جىلى قايتقان. بۇل جەردە كامەن ءبىر جىل ەسەپتەن جاڭىلدى، الدە شالىس كەتىپ قاتە جازىپ الدى. ءاسىلى، قوجان 1717 جىلى 47 جاسىندا قايتىس بولعان. ءبىر جىلدىڭ ارى-بەرىسى وقا ەمەس. وسى سوعىستا قابانباي نەمەرە اكەسى قوجاننىڭ ءمايتىن ماڭىراققا جەتكىزەدى. سودان بىرەر جىلدان سوڭ جۇمىقتىڭ باتىر ۇلدارىمەن بىرگە جالعىز قىزى دانابيكە نايزانىڭ تەمىر ۇشىن الىپ تاستاپ، ۇزىن قاتقان قايىن ساپتى توقال نايزاسىن ۇيىرە شايقاس شەبىنە ۇرانداپ كىرىپ اكەسىن جاۋ قورشاۋىنان سۋىرىپ الىپ شىققان ەرلىگى تاريحتا قالادى.
جۇمىقتىڭ ىنىلەرى مامبەت پەن توعاس ەرتە قايتىس بولىپ، اكەسى مامبەتتەن جاستاي ايىرىلعان قابانباي ەندى جۇمىقتىڭ اكەلىك اقىلىن ارقا تۇتادى. جۇمىق بايجىگىت رۋىنىڭ تۋىن ۇستاپ، ءسوزىن سويلەيتىن بولعاندىقتان قابانبايدىڭ تاربيەسىنە ايىرىقشا كوڭىل بولگەن. قابانباي نەمەرە اكەسى جۇمىقتى ەرەكشە سيلاپ وتكەن. اياگوز شايقاسىندا مەرت بولعان قوجاندى ماڭىراققا الىپ كەلىپ جەرلەگەن قابانباي باتىر. ونىڭ ۇلتتىق رۋحىن، نامىسشىل قاسيەتىن جۇمىق جوعارى باعالايتىن. بايجىگىت رۋىنىڭ تۋىن تاپسىرىپ، “كۇللى قازاققا قاراكەرەي قابانباي اتاپ، ۇرانىمىز قابانباي بولسىن!” دەگەن جۇمىق ەدى. دارابوز باتىر قابانباي كوكەسى قوجاننىڭ بالالارى ەسەنقۇل، قاباش، تىلەۋمەتتەردى ەڭ سەنىمدى سەرىگى رەتىندە قاسىنان تاستاماي ەرتىپ جۇرگەن. وسى ىنىلەرىمەن بىرگە 1735 جىلى شاعان شايقاسىندا اقبوز اتىمەن جاۋ اسكەرىنە باسا-كوكتەپ كىرىپ، جەڭىسپەن ورالعاندا ابىلاي حان: «باتىر! سەن – مەنىڭ قايتۋدى بىلمەيتىن الماس قىلىشىمسىڭ. سەن بۇگىن ءوزىڭدى وشپەس داڭققا بولەدىڭ. بۇگىننەن باستاپ سەنىڭ اتىڭ بۇكىل قازاقتىڭ جاۋعا قارسى كۇرەسىندەگى ۇرانىنا اينالادى. ساعان ەندى – دارابوز (تەڭدەسى جوق، ءبىرىنشى) دەگەن جاڭا ەسىم بەرەمىن»، – دەيدى. قولباسشى اعاسىنا ەرگەن ەسەنقۇل مەن قاباش 1752–1754 جىلدارى قازاق اسكەرلەرىنىڭ قاتارىندا سوعىسىپ، جوڭعارلاردى تارباعاتاي جوتاسىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنەن تىقسىرا قۋىپ، بالقاش، ىلە جانە قاراتال وزەنى بويىنداعى جوڭعارلاردى ىعىستىردى. وڭتۇستىك جاساقتىڭ قولباسشىسى قابانباي باتىر، قاراكول، نارىن، ۇرجار، قاتىنسۋ، الاكول، بارلىقتى جوڭعارلاردان بوساتىپ، سولتۇستىك جاساق بوگەنباي باتىر اسكەرىمەن كەزدەسەدى. باسپان-بازار، شورعا، ماڭىراقتاعى شايقاستان كەيىن، زايسان، مارقاكول، كۇرشىم جەرلەرى ازات ەتىلەدى. ەسەنقۇل مەن قاباش قابانبايمەن بىرگە 1750 جىلى سەكسەن كۇندىك شورعا سوعىسىندا قازاق-قالماقتان ون مىڭداعان جاۋىنگەر جان الىسقان ۇرىسقا قاتىسادى. شورعا شايقاسىنىڭ ناتيجەسىندە جوڭعارعا قاراعان تارباعاتاي ءوڭىرىن قازاقتار يەمدەندى. تاريح بەتتەرىندە قابانبايدىڭ ەڭ ادال سەرىكتەرى بولىپ سوعىستا ىلعي بىرگە جۇرگەن جاقىن تۋىس ىنىلەرى ەسەنقۇل، قاباش، تىلەۋمەت كوپ ايتىلمايدى. بۇل جايدان ءسوز قوزعاساق، شايبەك حاننان تاراعان توقتارقوجا تاريحى دا ەسكە ورالادى. و جاعىن قازبالاماي-اق قويايىق. سوندا دا زاردىحان قينايات ۇلىنىڭ مىناداي قىزىقتى جازباعا كوز قىرىن سالاماي كەتۋ تىپتەن قيىن. «نايمان حاندىعى: تاريحى جانە مادەنيەتى» دەگەن كولەمدى ەڭبەگىنىڭ العى سوزىندە اۆتور “تەك رۋى نايمان بولعانى ءۇشىن ۇستالىپ اتىلدى” دەپ جازادى. وسى سەكىلدى قوجان ۇرپاقتارىنان تاراعان باي-ماناپ، بي-شەشەن، باتىر، ءتىپتى بەرتىن كەلە شەكارا، ءارتۇرلى ورگاندا قىزىمەت ىستەگەن ازاماتتار ءوز رۋىنان وزگە رۋعا ءسىڭىپ ارعى تەگىن ۇمىتىپ كەتكەندەر كوپ بولعان. ونىڭ بىردەن ء-بىر سەبەبى شەجىرەلىك تاريحىن جاسىرىپ، اۋلەتىن امان ساقتاپ قالۋ. بۇنداي جاعداي قوجانداردىڭ ارعى تاريحى مەن ءقاۋىپتى ايماق شەكارادا تۇرۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولسا كەرەك. وسىعان قاراپ، قوجان ۇرپاقتارى باتىر قىز جاندەلىدەن ەرىكتى تۇردە باس تارتقان دەيتىن وي مازالاي بەرەدى.
«نايمان حاندىعى: تاريحى جانە مادەنيەتى» كىتابىندا: «چيڭ پاتشاسى سيان لۋن 1757 جىلعى جارلىعىمەن قازاق حانى ابىلايدىڭ حاندىق بيلىگىن مويىنداپ، ەكى ەل اراسىندا ديپلوماتيكالىق، ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناستارىن جولعا قويا باستايدى. ءبىراق قازاقتاردىڭ شىعىستاعى اتامەكەنىنە كوشىپ بارۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن شەكارا شەبىن ودان ارى كۇشەيتە تۇسەدى» دەي كەلە «1758 جىلى اقپان ايىندا ءشۇرشىت (مانچجۋريا) تىلىندە “قازاق تايپالارىنداعى وتباسىنىڭ سانى تۋرالى قاراكەرەي بايجىگىت نايماننىڭ 10.000 وتباسى، قابانباي باتىردىڭ بيلىگىندە؛” دەگەن دەرەكتى كەلتىرەدى. قوجان جانە بالالارىنىڭ قابانبايمەن بىرگە تۋىسىپ سوعىستا بىرگە جۇرگەن قيىن-قىستاۋ ءداۋىرىن ساراپتاۋ بارىسىندا ومىردە بار-جوعى بەلگىسىز باتىرلاردىڭ قابانباي قاسىنان تابىلاتىنى تاڭ قالدىردى. «تاريحقا كوز سالۋ – جۇرەككە ينە شانشۋمەن بىردەي» دەپتى نەمىس عالىمى ليۋدۆيگ فەيەرباح. بابا جۇرتقا تامىر تارتىپ، قان جۇگىرتپەس بۇرىن، جادىراپ كۇنى شىعىپ تۇراتىن تارباعاتاي، ماڭىراقتى باعزىدان مەكەن ەتكەن بايجىگىتتىڭ عانا ەمەس ءيىسى قازاقتىڭ دارابوز، قاس باتىر ھام قازاقتىڭ باس قولباسىشىسى، قاتاعان حاننىڭ جيەنى قابانبايدىڭ قاسىندا ىنىلەرى ەسەنقۇل، قاباش ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن بىرگە بولعانىن ءسوز ەتتىك. تاريحقا شەگىنىس جاساپ ۇڭىلگەندە ونە-بويىمىز شىمىرلاپ كۇيزەلىسكە دە تۇستىك. سونداي ءبىر اۋىر جاعداي قيزاتوللانىڭ ءىنىسى ماناپ ەكەۋمىز “كارلاگ”-قا بارعانىمىزدا قاتتى سەزىلگەن ەدى. كولدەنەڭ كوكاتتىنىڭ كوزىنە تۇسە بەرمەيتىن ويپات وي جەر، قويانجون دوڭەستەرگە شىعىپ، قۇم-تاسىن ساناپ قارادىق. بەيىتتەن ەش بەلگى جوق. قولداعى ءبىر جاپىراق قاعازدا بەيتتىڭ قاي قاتارىندا، نەشىنشى نومىرىنە شەيىن تۇپ-تۇگەل تاپىشتەپ تاپ-تۇيناقتاپ جازىلعان. جەرگىلىكتى قاريانىڭ تۇسپالىمەن توبەشىكتە وتىرىپ قۇران وقىتتىق. قۇدايعا جول كەڭ. زاپىران جۇتقان زار زاماندى ەسكە الىپ الاقان جايىپ، وقىعان دۇعانى كوڭىلگە مەدەت ەتتىك.
قابانباي اۋىلىنىڭ جەلكە تۇسى، قاندىسۋ وزەنىنەن ءوتىپ، ماڭىراقتىڭ تەرىسكەي تۇمسىعىن قيىپ، كيدىڭقارانىڭ جەلكەسىنەن الىبايدىڭ اقشيىنە كوز سالىپ، ساعىمداي مۇنار تارتقان دالادان قازاقتىڭ قايسارلىعىن، ەرلىگىن ەلەستەتىپ شىلىكتىگە كەلدىك. كىلەم توسەپ قويعان ءتارىزدى، ماڭىراق، تارباعاتاي اراسىندا فۋتبول الاڭىنداي دوڭگەلەنگەن جازىق القاپ شىلىكتىنىڭ قويناۋىنا كوز سالعاندا، “التىن-قازىناعا تولى قۇت مەكەنىمىز!” دەگەندە كەۋدەمىزدى ماقتانىش كەرنەدى. ەلپەك مىنەزدى ماراتبەك اعا جەر-سۋ اتتارىن تانىستىرىپ ءجۇر. شىلىكتى وبالارىنان تابىلعان التىن ادام ەجەلگى اتا-بابالارىمىز ساقتار داۋىرىنە ءتان پاتشالار ەكەنىن ايتقاندا، 2008 جىل كونفۋسيي وباسىن ارالاعان كەز ەسكە ءتۇستى. ساۋىر جوتاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ۇساق بۇلاقتاردان قۇرالعان قاندىسۋ – شورعا-ەرتىس الابىنداعى وزەن، جوعارعى ەمىل وزەندەرى ءبولىپ جاتىر. جاۋدان ۇركىپ قالباعا قاراي قاشقان ەل اعىنى قاتتى وزەننەن وتكەل تابا الماي، كوپ ادام سۋعا كەتەدى. سودان «قاندىسۋ» اتى قالعان دەگەن اڭىزدى ەستىتتى ماراتبەك اقساقال.
ءاليحان بوكەيحان: «كارل ريتتەردىڭ «ازيا» دەگەن كىتابىنا، بۇل ولكە بۇرىنعى ۋاقىتتاعى كول استى بولعان دەپ تۇسىندەرەدى. شىلىكتى ولكەسىنىڭ اششىلى جەرى جوعالعان كولدەن قالعان، كول سۋى تارتىلعان سوڭ، مۇنداعى تۇز قاڭسىپ جەر اششى بولعان. ەگىن شارۋاشىلىق قول ەمەس، ءبىراق مال باعۋعا جايلى جەر. سونداي-اق بۇل ولكەنى مەكەندەپ كەلە جاتقان بايجىگىتتەن تاراعان قابانباي باتىر مەن داۋلەتباي باتىر سياقتى اتاقتى ادامداردىڭ شىعۋى سەبەپتى نايماندار اراسىندا ەڭ قۇرمەتتى جانە قاسيەتتى جەر بولىپ سانالادى.
زايساننىڭ iرگەسi 1860 جىلى قالانا باستاپ، 1868 جىلى العاشقى ۇيلەر سالىندى. زايسان ەلدi مەكەنiندە اسكەريلەردi قوسقاندا 163 ءۇي، 2 مىڭ تۇرعىن بولدى، 1884 جىلدان پوشتا مەن تەلەگراف جۇمىس ىستەي باستادى. وسى وڭىردە ارحەولوگ چەرنيكوۆ 1949 جىل قازبا جۇمىستارىن باستاپ، 1960-1962 جىلدارى جانە ودان كەيىن دە جالعاستى قازىپ زەرتتەدى. كوپ جىلعى جۇمىستارىنىڭ ەڭ تاماشا ناتيجەسى – 1960 جىلى قازعان "شىلىكتىنىڭ التىن قورعانى بولدى".
كەرگەنتاستىڭ كەڭ سايىندا ءارتۇرلى بۇرشىك اتقان جاپ-جاسىل ءشوپتىڭ الۋان ءتۇستى بوياۋى، قىپ-قىزىل شوق گۇل شاشقان تابيعاتقا ەرىكسىز ەلىتەسىڭ. قاراسايدىڭ ءبىر بۇيىرىندە ماڭىراق جالعاسىپ تۇر. ءۇشقۇلىستاي ءۇش قامىس. قامىستىكول وڭتۇستىككە بارعاندا ءۇشبۇلاق سياقتى كوپ بۇلاقتان قۇرالادى. تاۋدىڭ بەتكەيلەرى كولبەۋ تارتىپ بىرتە-بىرتە الاسارىپ بارىپ ەتەگى جازىققا ۇلاساتىن ماڭدا اسان قايعى جەرلەنگەن دەگەن اڭىز ايتىلادى.
سايقان ەجەلگى تۇرىك تىلىندە قۇيىرىق، اتتىڭ ساۋىرىنا تىستەسىپ تۇرعان قۇيىرىق سەكىلدى، ەكى بولىنگەن وڭ-سول ارقا، ونىڭ سول ارقا تاۋلارىنا جاتادى. تارباق تاۋ، كەيدە بارقىت بەل دەپ تە اتالادى. بارقىتبەل قازاقشا، تارباعاتاي موڭعولشا تاريبيعان، سۋىرلى دەگەن ءسوز. ەسەنقۇل قىزى جاندەلى جونىندە قيلى حيكايات ايتىلدى. ەسەنقۇلدان ءۇش ۇل، ءبىر قىز. قوجاننىڭ قىستاۋلىق جايلاۋلى بولعان جەرىندە وزگە رۋلار نەگە ءجۇر دەگەن سۇراقتار تۋىندادى.
اتەكەڭدەرمەن بىرگە جۇڭگو جاعىنان شەكارانى ارالاعاندا قوتاناشى-قوجىر، تارباعاتاي جالى شىعىسايىرىق، قاسقايىرىقتان ءوتىپ، كوكمويناق، ارقانقالدى كوكجايلاۋ، قوجىردىڭ ارتىنان مويناقتى اسقان ساتتەردەگى اسەر جاندەلى سايىنان شىعا كەلگەندە، سول قاپتالدا قاراساي، الدى ميداي جازىق، ودان ارى جارىلا اشىلعان الاسا ادىرتاۋدىڭ ەكى تۇمسىعى تەرىسايىرىق كورىنگەندە كوپ دۇنيە كوزگە كولبەپ، ەسكە تۇسكەن. شورباستىڭ باتىسى بۇرىمبەت، بۇتابايدىڭ كۇن شىعىسىندا ءابىشبۇلاق، قايىڭدىساي، كاكەنتالدى، وڭتۇستىگىندە شاپپالىق جازىق قايقاڭ قىتايمەن شەكارالاس جاتىر. بايمۇرزادان ارى الىباي بالاسى ادىربايدان ءوتىپ ءماسالىمنىڭ كولى، اشىق جەردى جەلدىدەن الىبايدىڭ بورانى قاراسايدان شىعىپ جىلى لەبى سوعىپ سەمەيگە جەتە كۇن جىلىنىپ كەتەدى ەكەن. وسى جەل كاكەنتالدىنى وراي باتىسقا قاراي سوقسا كۇن سۋىتادى. ۇيدەنەنىڭ وزەنى شاعانوبا زاستاۆاسىنا جاقىن جەردە تۇر. تاۋدى بوكتەرلەپ شاعانوبا زاستاۆاسىنان ءوتىپ قايقاڭقا تارتتىق. ەگەمەندىك العاننان كەيىن قۇرىلعان كومسومال شەكارا زاستاۆاسى قايقاڭنان ءبولىنىپ جاتىر. مەملەكەتتىك شەكارا بەكەتىننەن ارنايى اسكەري كولىكپەن مايور الىپ ءوتتى. شەكاراعا تارتىلعان تور سىمنىڭ تۇبىندە تۇسكەن ءىزدى انىقتاۋ ءۇشىن تورت-بەس مەتر كەڭدىكتە ەكى تراكتور جاعالاي جىرتىپ ءجۇر، قالت كەتىپ تورعا تيگەن قيمىل ورتالىق اپاراتقا جەتەدى، ءتىپتى مالشىلار جايعان مالىن كوزدەن تاسا ەتپەي جايادى. جوعارى يىق تۇس ساۋىر-سايقان، التىنقازعان، ءۇشبۇلاق، توقجايلاۋ، جوتا توبەسىنەن تەكپى كورىنەدى. قاراساي جاقتاعى ۇيدەنەنىڭ ەسىگى، تارباعاتاي سىلەمى ماڭىراق، ساۋىرعا تىرەلگەن اشىق جەردى “ەسىك” دەيدى. ءدال وسى سياقتى ءۇش ەسىك بار. سول ەسىكتەرگە قاراتىپ دالا فيلوسوفى اسانقايعى: “شىركىن، شىلىكتىنىڭ ءتورت جاعىندا ءتورت ەسىك بولعاندا شىلىكتى جازىعى ۇجىماققا اينالار ەدى” دەپ ايتقان ەكەن. ساي-سالانىڭ بۇلاق باستاۋلارى جينالىپ تاسباستاۋعا قۇيىلادى. شىلىكتى حالقىنىڭ جارتىسى كەزىندە قاراعايلىدان تارتىلعان شەكارا تور سىمنىڭ ەكى جاعىندا ءبولىنىپ جاتاتىن. ارلى-بەرلى كىرىپ-شىعۋدىڭ ءوزى اڭگىمە بولاتىن. و كەزدە ماراتبەك اعانىڭ كوكتەمدە مۇزدىبۇلاققا اكەلگەن ءتولدى قابىلدايتىن. جۇمىق ەلى 28-38 جىلدارى قىتايعا قاشىپ بارا جاتقان ءبىر توپ ادامدى قىزىل اسكەر قىناداي قىرىپ سالادى، بالاسىن ەمىزىپ وتىرعان ايەلدى دە اتىپ تاستايدى، سول جەر “كورتوبە” اتالىپ كەتكەن ەكەن. زاكيدىڭ نەمەرەسىنىڭ اتىنداعى زاستاۆا قىزىمەتكەرى نەگىزىنەن قاباش ۇرپاقتارى، زايسانداعى سوتتار مەن پروكۋروردا دا قاباشتار ىستەگەن، تۇرمە قىزمەتكەرلەرىدە سولاردان بولعان. ولاردىڭ قىتايعا وتپەي قالىپ قويۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى اينالىسقان جۇمىستارىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. ماراتبەكتىڭ اتاسى سۇلەيمەن ارقىلى قوجاندار تۋىستارىنا سالەم جەتكىزىپ تۇرعان. قاباشتار كوپتەگەن قوجان بالاسىنىڭ امان قالۋىنا ۇلەس قوسقان. شاعانوبادا كۇزۋىن زاستاۆاسىندا زاگوتوۆكا سكوتا وتكىزىلەتىن. وسىنداي ەركىن ءومىر كەشكەن قازاقتار كومۋنيستتەرگە ۇناماسا كەرەك، زايساننىڭ ۇلكەن-كىشى ەكى قاراتالعا قاراي قاباشتاردى كوشىرەدى.
وسىنداي كوشى-قون جۇڭگو جاقتاعى تەكپى تاۋىنداعى قوجاندارعا دا جۇرگىزىلگەن. ولاردى 1962 جىلى جۇڭگو ۇكىمەتى “جۇڭگو شەكاراسى تۇبىندە قازاقتىڭ قونىستانۋىنا مۇلدە بولمايدى” دەگەن سىلتاۋمەن شەكارادان 70 شاقىرىم شىعىسقا قاراي شەگىندىرىپ ازىرگى تۇرىپ جاتقان التىنبۇلاققا كوشىرىپ اكەلگەن. سوندا اتەكەڭدەر ات جالىن تارتىپ مىنگەن بوز بالالار ەدى. جۇماش قىلشىلداعان قىرقىندا 1986 جىلى ءوزى باستاپ اتەكەڭ مەن توكەڭنىڭ كەڭەسىمەن قوجان ەلىن اتا-جۇرتى تەكپىگە قاراي قايىرا كوشىرنەدى. سول جىل كوكتەمدە قاتىن-قالاش، بالا-شاعا اۋىلدا قالىپ، ازاماتتار تەكپىدە الا-جازداي مال باعىپ، ەگىن سالادى. ءبىر قىزىعى جەرگىلىكتى جانە ودان جوعارى بيلىكتەگىلەردىڭ ءبارى كورىپ، ءبىلىپ وتىرسا دا ەشبىرى جاق اشپايدى، تەك كۇزگى جيىم-تەرىم بىتكەن سوڭ حالىقتى بۇرىنعى اۋىلىنا كەرى قايتارادى. سول جىلدىڭ سوڭىندا الماتىدا كوتەرىلىس بولعانىن ازاتتىق راديوسىنان ەستىدىك. سونىڭ الدىندا اكەمنىڭ اعاسىنىڭ “ارعى بەتتەگى” ۇلكەن قىزىنان العاش رەت حات كەلىپ اعايىن-تۋىستار مارە-سارە بولىپ قالعان ەدىك. ول كىسى 1962 جىلى شەكارا اسقان 200 مىڭداي قازاقتىڭ ءبىرى بولىپ “ارعى بەتكە” ءوتىپ كەتكەن.
سايدى ساعالاپ شاعانوبا زاستاۆاسىنا كەلگەندە ەكى جاقتان مال، شاي-شالاڭ سياقتى ءارتۇرلى ساۋدا جاسالاتىن شەكارا ورنى بايمىرزادان جوعارى جەردە چۋك-چان زاستاۆاسى كورىندى. “تاباقساي” كەرگەنتاس تۇرعان جەر ەكەن. كەرگەنتاس سۋى، كەپە تاۋى، ار جاعىندا ءماسالىم كولى، كوكتەكشەدەن وتكەن سوڭ التىنقازعان، توقجايلاۋ. ءماسالىم كولىنە دەيىن ورىستە كەزىندە 60-70 مىڭ قوي جايىلىپ سيماي جاتاتىن دەيدى. قاز-قاتار تىپ-تىك تىزىلگەن تاستىڭ شىعىس جاق باسىندا ارۋاق جەرلەنگەن قورىمنىڭ ورنى بايقالادى. بيە بايلاپ ساۋۋ ءۇشىن جەلىباۋدى كەرىپ تارتۋعا ارناپ قويىلعان تاس دەگەن جورامال ءسوز ەستىتىپ قالدىق. ەندى بىردە، موڭعولدار قايتىس بولعان ادامدى وگىز نە تۇيەگە ارتىپ قورشالعان قوراعا قاماپ قويادى، ونىڭ ەتىن يت-قۇس جەپ كەتكەن سوڭ سۇيەگىن الىپ كەتەدى دەيتىن تۇسپال تۇجىرىم ايتىلدى. بۇل ەكى ۆاريانت تا ەل اۋىزىندا جۇرگەن اڭىزبەن قابىسپايدى. بۇدان باسقا تاعى ءبىر اڭىزدا، قالماق باتىرى شابان سوڭىنان قازاقتار قۋىپ، ءبىرى ساداق تارتىپ وق تيگىزگەنى ايتىلادى. شابان باتىردىڭ مىقتى جۇيرىگىنەن قۇلاماي، ءبىراز ۋاقىت قاڭسىراپ شاپقاندىعى، قانى تامعان جەرگە قالماقتاردىڭ ءبىر-بىر تاس كاشاپ قويعاندىعى، باتىر قۇلاعان جەرگە قورىم تاس ۇيگەندىگى تۋرالى اڭگىمە بولدى. نايمان تاڭباسى تاستا انىق كورىنەدى. سول جازۋعا جونىندە كوپ تالاس بولدى، بىرەۋى ورحون-ەنەسەي جازۋى دەسە، ەندى بىرەۋلەر نايمان جازۋىنا ۇقساتىپ جاتتى. «نايمان» مونعول-تۋنگۋسشا «سەگىز» دەگەندى بىلدىرەدى. «ۇيعىر جازۋ» دەپ جۇرگەن جازۋ «نايمان جازۋى» بولىپ شىقتى. نايمان جازۋى ارقىلى موڭعولدار وزدەرىنىڭ ادەبي تىلىمەن مادەني تىلىندە ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىپ جۇرگەنىن الەم تاريحشىلارى دالەلدەدى. وسى جەردە مۇحتار ماعاۋين ءسوزىن الدىعا تارتايىن: “قازاق كوركەم ادەبيەت ءتىلىنىڭ تاريحى ورىس ادەبيەت ءتىلى تاريحىنان دا، اعىلشىن ادەبيەت تاريحىنان دا ارىدا. ورحون-ەنيسەي جازباسىن قاراڭىز. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جازۋ ۇلگىسى ورىستىڭ XII عاسىرداعى “يگور پولكى تۋرالى جىر” جالعىز شىعارماسىن قازىرگى ورىس تۇسىنبەيدى عوي اۋدارماسىز. ال بىزدە V-VIII عاسىرلاردا تاسقا قاشالعان عاجايىپ مۇرالارمىز بار. كۇلتەگىنىڭ، بىلگە قاعاننىڭ، تونىكوكتىڭ باسىنداعى جازۋ. ەۋروپادا جوق ونداي ەسكەرتكىش مادەنيەت”.
“تۇمسىقتاعى قاقتىڭ بەتىنە ەگىلگەن ارپا جاڭبىرمەن شىعادى، وسكەندە باسى جىعىلىپ قالادى، جەردە قالعان ءدانىنىڭ وزىنەن كەلەسى جىلى تاعى كوكتەپ شىعىپ باسىن كوتەرە الماي جاتادى. ەكى جاقتاعى جالپاق جۇرت تامدايىرىق، ءبىر جاعى قاراعايلىعا، كەلەسىسى شىلدەبايعا كەتەدى، كۇن شىعىسىنداعى اتتى ادام ارەڭ جۇرەتىن تىك ساي ارشالى، ول تىكە جىلى سايعا بارادى. ودان ارمەن كەرگەنتاستىڭ كۇن شىعىسىنداعى كوكتەكشە زاستاۆاسىنىڭ بەرگى جاعى تاستى وزەنىنە قارسى ۇلكەن بيىك كەڭبۇلاق، ۇلكەن-كىشى سارىمساقتى اراسى كوكتەكشە زاستاۆاسىنىڭ شىعىسىن الا ورنالاسقان ۇلكەن سارىمساقتىدان تىك دابانسالا، باتىسقا قاراي اقوباعا، ودان ارى جۇڭگو شەكاراسى جالعاسىپ جاتىر” دەپ تۇيىندەپ توقتاعان ماراتبەك اقساقال “و جەردە 1700 جىلدار اعىلشىندار كەلىپ التىن قازىپتى، سول ءۇشىن التىنقازعان اتالىپ كەتكەن” دەدى ءسوزىن سوڭىن جالعاپ قويدى.
جاعاسىن قالىڭ تال كومكەرىپ، بالىعى تايداي تۋلاعان كەرگەنتاستاعى وزەنگە قاراعايلىدان ءبىر جارىم قۇلاق، شىلدەبايدان ەكى قۇلاقتاي كەلىپ ءۇش قۇلاقتاي سۋ قوسىلادى. شاعانوبا سۋى، قاراعايلىنىڭ بۇلاعى، كەرگەنتاستىڭ وزەنى تۇگەل كورتوبەگە بارىپ ءسىڭىپ كەتەدى دە، شىلىكتىنىڭ سازىنداعى قايشىدان شىعادى، قالىڭ بۇلاق قايشىلاسىپ اعىپ جاتقان سوڭ “قايشى” اتالىپ كەتكەن. سول جەردەن ارى ون-ون بەس بۇلاق قۇرالىپ سەرۋەنگە قۇيىلىپ، قاندىسۋعا قوسىلادى. قاندى سۋ شورعامەن بىرگە زايسان كولىنە قۇيىلادى. سازدا سورتى كىشكەنتاي ۇساق تالدار ەشقاشان بيىكتەپ وسپەيتىن ىرعاي تۇقىمداس شىلىكتەرگە قاراپ شىلىكتى اتالعان. ارشالىدان تۇسكەندە وڭ قاپتالداعى تاسباستاۋ اۋىلى، سۋى تاستاي سۋىق بولعان سوڭ سولاي اتالسا كەرەك دەپ ويلاپ قالماۋىمىز كەرەك، اۋىلدىڭ اياعىن الا تاسپەن ورىلگەن باستاۋدىڭ بۇلاق سۋى تازا بولۋ ءۇشىن قالانعان. اقساقال التىن ادام شىققان وبا بايگە توبەنىڭ قاسىنداعى اۋىل تاسباستاۋ اراسىندا اتتى كىسى كورىنبەيتىن ءجالشيدى ايتقاندا، ماڭىراقتىڭ باتىس تۇمسىعىنداعى الىبايدىڭ ءاقشيى، تەكپىدەگى اۋىزشي، التىنبۇلاقتاعى جيەكشي ءبارى ءبىر مەريديان سىزىعىن بويلاپ جاتقانىن تۇسىندىك. ءدال سول سىزىقتا كيتىڭقارا مەن كيتىڭ وزەنى دە جاتىر. وسىعان وراي شىلىكتى جازىعى مەن قىتايداعى قاراماي دا ءبىر مەريديان سىزىعىن بويلاپ جاتقانا قاراپ ەرىكسىز تاڭ قالاسىڭ. ەندەشە، شىلىكتىنىڭ استى تولعان گاز-مۇناي كەنىش بولۋى بەك مۇمكىن. شىلىكتىدەن شىعىسقا ءتۇزۋ سوزىلعان مەريديان سىزىعىن بويلاتساق سەمىزتايدىڭ كۇنگەيىندەگى بۇرعىلاپ مۇناي اتقىلاپ جاتقان قارامايعا بارىپ تىرەلەدى. جاعىراپيالىق اتىلاستا شىلىكتى، ماڭىراق تاۋىنىڭ تەرىستىگى مەن تۇستىگىنىڭ قويناۋى تولعان مۇناي دەگەن ءسوز.
شىلدەبايدىڭ سۋى تەرەڭ قيا جاردا سارقىراپ اعىپ جاتىر. بۇگىپ، يسەڭدە ءۇزىلىپ نە سىنباي، قايىستاي سوزىلىپ شىبىعى مول شارباققورانى كوردىك. الدىدا جالپاق جۇرت قاراعايلىنىڭ سۋى جاتتى. بەستى ايعىردىڭ سىدىگى شاپتىرىم جەردەگى تۇمسىققا ماشينا وتە الماي قويدى. شىلبىر تاستام جەردە تۇرعان شىلدەبايدىڭ شوقىسى شەكارا سىزىعىن سىزىپ جەر بولگەندە قىتايعا ءوتىپ كەتكەن ەكەن. بىلەكتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاپ قالعان اتا-جۇرت، بۇل كۇندە قاق ايىرىلىپ جات قولىندا جاتىر.تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى مەملەكەت شەكاراشىلاردىڭ جاعدايىنا دۇرىستاپ كوڭىل بولە الماعان سوڭ سالداتتار قيىن كۇندە وزدەرى نان ءپىسىرىپ، شەكارا كۇزەتەدى. سول كەزدە ساۋىنشىلاردان ءسۇت تاسىعىشتار ارقىلى شەكاراشىلارعا كۇندەلىك 5-10 ليتر ءسۇتتى ماراتبەك اعا بەرىپ وتىرعان. ءقازىر تاماق توق، كيىم جىلى، مىنگەن كولىك تاۋ-تاستى تالعاماي تاستان-تاسقا سەكىرىپ جۇرە بەرەدى.
ەلىكتەر بۇرگەنىڭ اراسىندا كۇن ىستىقتا جاتىپ، تاڭەرتەڭ-كەش سالقىندا ورىسكە شىعادى. اۋىز قاراعايدا ايۋ جۇرەدى. التاي ميراباس پەن ەدىلبايمەن بۋدانداستىرعان قورا-قورا قويلار سايدا جايلىپ جاتىر.
تارباعاتاي تاۋىنان اسىپ ماڭىراققا قاراي سوعاتىن جەل قىستا تۇسكەن قاردى اشىپ، مال تەبىنىنە جايلى تيەتىن كورىنەدى، بۇل كەزدە جۇرت “تارباعاتاي سوعىپ تۇر” دەيدى. بۇل جەلدىڭ ۇشقىنى شىلىكتىگە بارماي ماڭىراققا تىرەلىپ قاندى سۋدى بويلاپ، وبالا كەزەڭىنەن ءوتىپ، جەتىارالدى باسىپ، زايسان كولىنە جەتەدى. جەلدى قارانىڭ بيىگىنىڭ ۇستىنەن ءوتىپ “كۇزۋىنىڭ جەلى” كاكەنتال، ءجالشيدى كەسىپ، قاندى سۋدى بويلاپ، وبالا كەزەڭىنەن وتەدى. تارباعاتاي جەلى مەن كۇزۋىن جەلى قاتار سوققان كەزدە قاردى ساي-سالاعا نىعاپ تاستايدى. ونداي كەزدە كۇزۋىن جەلى كۇشەيىپ، تارباعاتاي جەلىن الىپ كەتەدى. و دا مالعا جايلى تيەدى. “قوڭىر تاۋدا قوي باعىپ انگە سالدىم ەلىگاي، قۇلاعىڭا جەل بولىپ جەتپەدى مە ەلىگاي” دەگەن ولەڭ جولدارى سول جەلدى ەسكە سالىپ تۇرسا كەرەك. شاعانوبا، بايمىرزا، شىلىكتى باسىپ قاندىسۋدى بويلاپ كەتەتىن “قاراسايدىڭ جەلى” مالعا جايلى ەكەنىن بالا جاسىنان تابيعاتپەن تىلدەسىپ وسكەن تىلەۋعازى اعا، “قاراساي سوقسا مالىڭدى جايلا، كۇزۋىن سوقسا كۇرەگىڭدى سايلا” دەپ ماتەلدەتتى. “قاراسايدىڭ قۇتتى جەلى قاشان سوعادى” دەپ جەرگىلىكتى حالىق كۇتەتىن كورىنەدى. قاراساي سوققاندا ەسكىنىڭ ادامدارى “قاراساي سوعىپتى” دەپ قۋانادى ەكەن. “قاراساي سوقسا قار قالماس” دەپ ايتىلاتىن اۋىلدا ءسوز بار. ارعاناتىدان باستاپ وبالىدان ءوتىپ، ماڭىراقتى بوكتەرلەي شىعىسىنداعى شىلىكتىگە قاراي “ءبۇرىنىڭ جەلىن” جۇرت اسا ۇناتا بەرمەيتىن، تەرىسىنەن سوعاتىن سۇيكىمسىز جەل دەيدى.
حوش. شىكەي اقساقالدىڭ جاعىراپيالىق اتلاسىن ەستي كەتۋدى ءجون كوردىك. “مۇزتاۋدان تۇستىككە قۇلداپ، ءحۋيتىڭ مەن توقجايلاۋ وزەنىنىڭ اراسىنداعى جالدى قيالاپ، تەكپىنى جوتالاپ ەڭكەيىپ كەلىپ كەرگەنتاستىڭ باسى، شاعانوبانىڭ كەزەڭىنە شىعىپ، ءماسالىم بايدىڭ قوسكول جايلاۋىنان ساندىقتاستى جاعالاپ، قوتاناشى-قوجىر كەلىپ، يتەلگىنىڭ اراسىنداعى بالتاباي ايدارحاننىڭ قىستاۋى تۇرعان سايدان ەڭكەيىپ، تاباق سايداعى بايمىرزانى باسىپ، قوتاناشىنىڭ جازىعىنداعى كومانداڭنىڭ باجى ءۇيىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن وتە شىعىپ، جەلدى تاۋىنىڭ تۇمسىعىنا شىعىپ، ايىر كەزەڭنىڭ اسۋىن باسىپ، كاكەنتالدى، كورپەتالدىنى جوتالاپ، كۇزۋىنگە كەلگەن سوڭ شىلىكتىگە بەتتەپ، بۇتابايدىڭ ءجالشيىن ورەلەپ ماڭىراققا بەتتەپ، قوڭىر قاجى زيراتىنىڭ باتىسىنان ءوتىپ، شەتبۇلاق، ورتەڭبۇلاق، كەڭبۇلاق قىستاۋلارىن قولتىققا الىپ، جاندەلىنىڭ اسۋ كەزەڭىن جوتالاي ۇيدەنەگە ءتۇسىپ، شىعىسىنداعى قاراسايدىڭ تەرىسكەي بەتىندەگى ۇلكەن جالدى جالداپ، ساۋىردى جوتالاي، كيدىڭ وزەنى، توقجايلاۋدىڭ باسىنداعى مۇزتاۋعا بارىپ توقتايدى. تەكپى مەن ساۋىردىڭ ورتاسى ساۋىردان قۇلداپ تۇسەتىن ۇلكەن اڭعار تاستى وزەن، قوراجايلاۋ، التىنقازعان سياقتى تاۋلى ايماق تۇگەل قوجاننىڭ اتا-جۇرتى” دەيدى اقساقال.
ءبىراز دۇنيەنىڭ وي-قىرىن شولىپ شىققان بولدىق. دارابوز قولباسشى قابانبايدىڭ ەكى تۋىپ ءبىرى قالعان تۋىسى قوجان ۇرپاقتارى ەل-جۇرتتى قورعاپ، ۇلتتىق تۇتاستىقتى ساقتاپ قالۋدا وراسان زور ەڭبەك ەتكەنىن ەسكە الدىق. شىلىكتى جازىعىندا التى قانات اقبوز ءۇيدىڭ ءتۇتىنى شۋدالانا ۇشىپ، ءورىس مال-جانعا تولىپ، بولاشاق قازاقتىڭ ارقا سۇيەر اتپال ازاماتى ءوسىپ شىقسا دەگەن ءۇمىت پەن تىلەك بار.
پايدالانعان ادەبيەتتەر:
- ءقوبىقسارى موڭعول اۆتونوميالى اۋداننىڭ تاريحي ماتەريالدارى.، – ءۇ.، 2005.
- كامەن مامىر ۇلى.، جۇمىق باتىر.، – ق.، 2011.
- Qazaqstan tarihy پورتالى.، قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى وتان سوعىسى.، 2013.
- Qazaqstan tarihy پورتالى.، جاۋىنگەر قىز جاندەلى.، 2015.
- شاكەرحان ازمۇحانبەتوۆ.، ۇكىلى نايزا ۇستاعان ءۇش بايجىگىت.، – ءو.، 2017.
- زاردىحان قينايات ۇلى.، نايمان حاندىعى: تاريحى جانە مادەنيەتى (XII-XIX عع.).، – ا.، 2017.
- قاراشا ۇرپاقتارى.، – ءو.، 2018.
باعاي نازارباي ۇلى
6alash ۇسىنادى
