قالىڭ مال تۋرالى بىزدە تەرىس پىكىر قالىپتاسقان. وعان دا سەبەپ بار. قازاق وتباسىسى ءحىح عاسىردان ورتاسىنان باستاپ بىرنەشە ۇلكەن سوققىنى باستان وتكەردى. بىرىنشىدەن، اسكەري وتارلاۋدىڭ بارلىق قاندى وقيعالارىن باستان كەشىردى. ەكىنشىدەن، ساۋدا كاپيتالى مەن ءوسىمقورلىق ەندى. ۇشىنشىدەن، وسى ەكەۋى قوسىلىپ قازاقتىڭ كوپ بولىگى كەدەيلەندى. وسى سەبەپتى وتباسى جانە نەكە جۇيەسىنىڭ داعدارىسى باستالدى، الەۋمەتتىك پروبلەمالار كۇشەيدى، ايەل تاعدىرى اۋىرلادى. ساۋدا كاپيتالى قازاق ايەلىن تاۋارعا اينالدىرا باستادى. قازاقتىڭ ۋاقىتىندا تولەنبەگەن قارىزى ءۇشىن تاتار مەن سارت ساۋداگەرلەرى قىزدارىن، قاتىندارىن اكەتەتىن بولدى. كەدەيلىك قامىتىنان قۇتىلامىز با دەپ قازاق قىزدارىن «قالىڭ مال» دەگەن سىلتاۋمەن ساتۋعا اينالدى.
بۇل ماسەلەلەردىڭ تۇبىنە بويلاماعان قازاقتىڭ العاشقى جازۋشىلارى «قالىڭ مالدى» جاۋ كوردى. قازاق گازەتتەرىندە جاس قىزداردىڭ ەگدە تارتقان ادامدارعا تۇرمىسقا شىعۋى، كەدەي قىزدارىنىڭ توقال بولىپ باسقا ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعاندا كورگەن بەينەتى بارىنشا سىنالدى. ارينە، سۇرقاي كورىنىستەر بار ەدى. وسىنى پايدالالىپ سوۆەت ۇكىمەتى 1920 جىلى «قالىڭ مالدى جويۋ» تۋرالى دەكرەتتى قابىلدادى. ال قالىڭ مال قازاقتىڭ وت باسى مەن نەكە قارىم-قاتىناستارىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولاتىن. بۇل جەردە مەن رەسەي گەنشتابىنىڭ پولكوۆنيگى، اناليتيك م.كراسوۆسكييدىڭ 1868 جىلعى جاريالانعان پىكىرىن ۇستانامىن: «ەتوت ۋپلاچيۆاەمىي جەنيحوم كاپيتال ۆ ۆەششاح، دەنگاح، سكوت ي پروچەە نازىۆاەتسيا كالىموم. ون نۋجەن وتسۋ وتپۋسكاەموي زامۋج، چاستو داجە بەز ەە سوگلاسيا، دوچەري، ۆو پەرۆىح، كاك دوكازاتەلستۆو سوستوياتەلنوستي جەنيحا، درۋگيمي سلوۆامي-وتسۋ نيەۆەستى نادوبنو ۋبەديتسيا ۆ توم، چتو بۋدۋششيي زيات نادەلەن وت سۆوەگو وتسا يمۋششەستۆوم ي سلەدستۆەننو ۆ سوستويانيي سودەرجات سەمەيستۆو. ۆو ۆتورىح، چەم بولشە كالىم، تەم ترۋدنەە ۆىپلاتيت ەگو سرازۋ، ا ۋپلاچيۆايا پو چاستيامي ي پريتوم ۆسەگدا ليچنو، جەنيح... ۆ پەريود ۋپلاتى كالىما، چاستو پوسەششايا نيەۆەستۋ ي يمەيا دوستاتوچنو ۆرەمەني دليا توگو، چتوبى سويتيس س نەيۋ، ون ۆ توجە ۆرەميا پو وبىچايۋ دولجەن...پريۆوزيت س سوبويۋ پوداركي دليا رودستۆەننيكوۆ نيەۆەستى؛ تاكيم وبرازوم، زناكومستۆو يلي، ۆەرنەە سكازات، تامىرستۆو مەجدۋ دۆۋميا، پرەجدە موجەت بىت سوۆەرشەننو چۋجدىمي، رودامي س كاجدىم دنەم ۆسە بولەە ي بولەە ۋپروچيۆاەتسيا. ۆ-ترەتيح، پري پوموششي كالىما ۋ ينىح بەدنياكوۆ ۋسترايۆاەتسيا پريليچنوە پريدانوە، كوتوروە، تاكيم وبرازوم، نيسكولكو ي نيكوگدا نە ۋستۋپاەت كالىمۋ، ا ۋ منوگيح داجە پريەۆوسحوديت ەگو (وتاۋ ءۇي دە جاساۋ قۇرامىنا كىرەدى-ج.ا.). جەنينو جە پريدانوە، پو وبىچايۋ نارودنومۋ، سۆياششەننو: ونو ني ۆ كاكوم سلۋچاە نە موجەت بىت وچۋجدەنو ۆ پولزۋ دەتەي كيرگيزا وت درۋگوي جەنى، يلي ۆ چيۋ-ليبو پولزۋ، نو ۆسەگدا سوستاۆلياەت نەوتەملەمۋيۋ سوبستۆەننوست جەنى، زا كوتورۋيۋ ۆزياتو، ي ەە پوتومستۆا، تاك چتو حوتيا پريدانوە ينوگدا دەلاەتسيا سوبستۆەننو ي نا سچەت جەنيحا، نو مەجدۋ تەم دەلو ەتو ۆ تاكوم ۆيدە نە ۆىگليادىۆاەت، ي پوسلەدنيي، پري رازلادە س جەنويۋ، نيكوگدا نا ەە يمۋششەستۆو نە پوسياگاەت... كالىم، ۆ سۋششنوستي، دولجنو سچيتات ودنويۋ يز وبدۋماننەيشيح مەر وبەسپەچەنيا سەمەيستۆا، ودنيم يز لۋچشيح وبىچايەۆ پولۋديكوگو نارودا».
مەن قالىڭ مالعا قاتىستى وسى م.كراسوۆسكييدەن مىقتى جازعان ادامدى وقىعانىم جوق. قازىرگى كۇنى قالىڭ مالدى جاڭعىرتۋ قوعامدى جاڭعىرتۋدىڭ ءبىر قۇرالى بولۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز قىز قۇندى بولادى. بۇل باستى ماسەلە! ەكىنشىدەن، قالىڭ مال دەگەنىڭىز ءبىر بولمەلى ءۇي، ەگەر ءسىز قىرىق جەتى تولەسەڭىز قىرىق جەتى شارشى مەتر وتاۋ الاسىز، وتىز جەتى تولەسەڭىز وتىز جەتى شارشى مەتر، جيىرما جەتى تولەسەڭىز جيىرما جەتى شارشى مەتر، ياعني جاس وتباسى بىردەن شاعىن ۇيگە يە بولادى. قالىڭ مال جيناۋ ءار قازاقتان مەنشىك يەسى بولۋدى تالاپ ەتەدى، ياعني الەۋمەتتىك جاۋاپتىلىق كۇشەيەدى، ءار قازاق مەنشىك يەسى بولۋ ءۇشىن كۇرەسەدى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆ
6alash ۇسىنادى
