التاي اسقان ابدىكەرىم بولىس
ءدام، اينالايىن قاسيەتتى ءدام! سەن مەنى بيىل اسقار التايعا ەكى رەت تارتتىڭ! تىشقان جىلىنىڭ تىرتىڭى مەن جىرتىڭنان ءبىر ساتكە وڭاشالانىپ، ۇلى تابيعاتقا جاقىنداپ، جورگەگىم قالعان اسقار التايعا تارتىپ كەلەمىن! الدىمىنان التاي اق شىلاۋشتى اناداي ەلجىرەپ، الىستان كۇن سالىپ قاراپ، تاعاتى تاۋسىلىپ تۇرعانداي…ال، قاسىمدا ەرتىس، باسىرەمە العاش مىنگىزىپ:
– جىعىلىپ قالما بالام-دەپ بىرگە شاۋىپ كەلەجاتقان اتامداي بىرگە اعىپ، تولقىپ كەلەدى…مەن دە تولقىپ كەلەمىن! مىنە، بەلقاراعاي، كاتونقاراعاي، ودان ارى شىڭعىستاي. ورالحاننىڭ التايى. بۇل التايدى مەن ورالحان شىعارمالارى ارقىلى بىلەم، تۇسىنەم، سۇيەم، قىزىعامىن…التايدى ورالحانشا ءسۇيىپ، ورالحانشا ەشكىم دە جەتكىزە جىرلاي الماق تا ەمەس…جۇرەك شاپقان اتتاي تۋلاپ، دەگىبرىڭ كەتەدى…انە، قاراتاي باتىردىڭ ءمۇسىنى تۇر…اتى تايدىڭ ەسىمى بولعانىمەن، تەكتى ايعىرداي ەلىن، جەرىن قورعاپ، شاشاۋ شىعارماي وسىناۋ جاننات ولكەنى ۇرپاعىنا اماناتقا قالدىرىپتى-اۋ!
جول بويىنا ورالقان بوكەيدىڭ سۋرەتى ءىلىنىپ، التاي، شىڭعىستاي ەسىل ۇلدارىمەن ماقتانىپ، مارقايىپ تۇر ەكەن…ءورالقانداي ۇلىمەن ماقتانۋ، ماقتانا الۋ باقىت ھام ەرلىك ەمەس پە…
ورالحاننىڭ وتىرعان اعاش ءۇي جازۋشىنىڭ مۇراجايىنا اينالعان. وندا ورالحاننىڭ زاتتىق جانە رۋحانى مۇرالارى تۇر ساعىنىشتى ۇدەتىپ…ءال، ودان ارى ابدىكەرىم (بولىس) ەرەجەپ ۇلى اتىنداعى مۇراجايعا ات باسىن بۇراسىڭ…100 جىلدىق تاريىحقا يە بۇل اعاش قۇرلىس شىڭىعستاي وڭىرىنە ابدىكەرىم بولىس سالدىرعان العاشقى مەكتەپ بولىپ شىقتى. احمەت بايتۇرسىن، سۇلتانماحمۇت تورايعىر قاتارلى ەگەيلەرمەن ۇزەڭگىلەس بولعان ابدىكەرىم بولىس كەزىندە پەتربوردان وقىعان العا باسار زيالى، ەل يەسى بولعان ەكەن. سودان وسىناۋ اسقار تاۋ قويناۋىنداعى حالقىنا ءبىلىمنىڭ سونبەس شىراعىن جاعىپ، ۇرپاق ساناسىن نۇرلاندىرۋعا ەرتە ات سالىسسا كەرەك. سوسىن دا ەل مۇدەسى مەن ۇرپاق ەرتەڭى ءۇشىن جارالعان ەسىل اتانىڭ ىزىنە از ۇڭىلۋگە تۋرا كەلدى!
يا، قاراتاي بابا 17-18-عاسىرلاردا جاساعان. قازاق ەلىندەگى عالىم بوشاي كىتاپبايەۆ پەن قايىردى نازاربايەۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن بايقاۋىمىزشا 1771-جىلى موينتى بويىنداعى قالماقتاردىڭ شەگىنىپ سوڭعى رەت قارسىلىق كورسەتكەن، التى كۇندىك شايقاستا قاراتاي بابا ەرەسەن ەرلىك كورسەتىپ، سول سوعىستا قازا بولعان. سۇيەگى جەزقازعان وڭىرىندەگى موينتىنىڭ تاياتقان شۇناق دەگەن جەرىنە جەرلەنگەن دەسەدى.
انە سول باتىر بابانىڭ ۇرپاقتارى قاتىن قاراعايعا 18-عاسىردىڭ ورتاسىندا كەلىپ، ىرگە تەۋىپ ۇرپاق ورگىزىپ، وزدەرى ءبىر بولىس ەل (ءبىر اۋدان) بولعان.
سول اۋلەتتىڭ شاندوز ۇلى قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى-دەموكرات ابدىكەرىم ەرەجەپ ۇلى 1862-جىل ىشىڭعىستاي بولىسىندا دۇنيەگە كەلەدى.
ابدىكەرىم ەرەجەپ ۇلى ەسىمى نايمان ەلىنە، ارعىسى ورتا جۇزگە ءماشھۇر ەرەجەپ قاجىنىڭ وتباسىنىڭ تۇلەگى. ابدىكەرىم مولدادان وقىپ حات تانىپ، جاستايىنان زەرەك، ونەرگە قۇشتار، ەل ىشىندە ولەڭشىل اتانعان سەرىلىگى بار جان بولىپتى. اكەسى ەرەجەپ ابدىكەرىمگە كوپ ءۇمىت ارتادى. بودان ەلدى باسقارىپ پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزەتىن ساۋاتتى قازاقتار كەرەك بولعاندىقتان تەك اقسۇيەكتەردىڭ بالالارىن عانا وقىتۋعا رۇحسات بولعان. ەرەجەپ قاجى ابدىكەرىمنىڭ قاسىنا مەنەكەيدىڭ مۇستاپاسىن قوسىپ پەتربۋرگتەگى ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەرەدى. الدىمەن دايىندىق كۇرىسىن سوسىن يىنستيتۋتتىڭ ءبىرىنشى كۇرىسىن اياقتاعان سوڭ، اكەسى ەرەجەپتىڭ جالامەن ءىستى بولىپ، تۇرمەگە قامالۋى سەبەپتى ودان ارى قاراي وقي الماي قالادى. تابيعاتىنان ەتى ءتىرى ابدىكەرىم ەلگە كەلىپ، جيدەبايداعى ابايدىڭ الدىنا بارىپ، اكەسىن قاماۋدان شىعارىپ الادى. پىسىقتىعىمەن قاجىرلىعىنا، ادىلەتتىلىگىنە، قازاقشا-ورىسشا ساۋاتتىلىعىنا سۇيسىنگەن قاراتاي ەلى ابدىكەرىمدى قايتادان پەتربۋرگكە جىبەرمەي، اكەسىنىڭ ورنىنا بولىستىققا سايلايدى. جيىرما بەس جاسىندا اتقا مىنگەن ابدىكەرىم سەمەي گۋبەرنياسى وسكەمەن-زايسان ۋەزىنىڭ شىڭعىستاي بولىسىن جيىرما بەس جىل باسقارادى.
سەمەي قالاسىنا ءجيى قاتىناپ، قازاق ءزيالىلارى-اليقان بوكەيقانوۆ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، تۇراعۇل اباي ۇلى جانە مۇستافا شوقايمەن ەتەنە ارالاسقان. ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن، ەل باسقاراتىن ازاماتتار دايىنداۋ كەرەك ەكەندىگىن تۇسىنگەن ابدىكەرىم كەيىنگى جاستاردىڭ ساۋاتىن اشىپ، وقىتۋعا تىرىسادى.
شىڭعىستاي اۋىلىندا قازاق بالالارىن ورىسشا-قازاقشا وقىتاتىن مەكتەپ اشىپ، وعان ءبىر قاراتاي ەلى عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر دۋاننىڭ بالالارىن تەگىنە قاراماي جيناپ، سەمەي، ودان ءارى ومبىدان مۇعالىم شاقىرتۋى ابدىكەرىم بولىستىڭ ناعىز اعارتۋشى-دەموكرات ەكەنىن ايعاقتاعانداي. وسى مەكتەپ تەك التاي وڭىرىنە عانا ەمەس، بۇكىل قازاق ەلىنە تالاي قايراتكەر دايىنداپ بەردى. ونىڭ تۇلەكتەرى ماسكەۋ، لەنينگرادتان باستاپ، كوپتەگەن جوعارى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ، شارۋاشىلىقتىڭ، ونەر-بىلىمنىڭ ءار سالاسىندا ەڭبەك ەتتى. قازاقتىڭ ايگىلى جازۋشىلارى قاليقان ىسقاق، ورالقان بوكەي، الىبەك اسقار وسى مەكتەپ پارتسىنان تۇلەگەن تۇلەكتەر ەدى. . . .
1928-جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە قازىرگى شىعىس قازاقستان جەرىنەن ابدىكەرىم بولىس ءوز بالالارىمەن نەمەرەلەرىن، تۋىستارىن باستاپ ءبىر توپ اداممەن جۇڭگو اۋماعىنا قاراستى التاي ايماعىنا ءوتىپ، التايداعى العاشقى وقۋ-اعارتۋ ىستەرىنە بەلەسەنە ارالاسادى.
«ۋا، شىڭعىستاي، شىڭعىستاي،
تارباعاتاي، شابانباي،
ايرىلدىم ەلدەن باعا الماي.
ەلگە سۋسىن قاراكول،
ايمالاۋشى ەدىم انامداي.
شىعىپ ەدىك ىشىڭنەن،
تولعاتىپ تاپقان بالاڭداي.
كوك وراي شالعىن، كوك مايسا،
سۇلۋ بولىپ جارالدى-اي.
ساعىنىپ مۇندا جاتىرمىز،
ماڭايىڭا بارا الماي! »
وسكەن ەلىن وسىلاي ساعىنا ءجۇرىپ، 1935-جىلى التاي قالاسىنا قاراستى بىتەۋ ىرگە دەگەن جەردە قايتىس بولادى.
قۋانىش ءىلياس ۇلى
10،08،2021
ارقاۋ ۇسىندى
