الماتى وبلىسى قاراساي اۋدانىنىڭ رايىمبەك اۋىلىندا، ءقازىر 97-گە كەلگەن ءانۋار كوكەيەۆ اقساقال ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بۇل كىسىنىڭ توتە جازۋعا رەفورما جاساپ، ءارىپ قوسقانىن، ءارى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ زيات دەگەن كەنجە ۇلىمەن دامدەس، ارالاس-قۇرالاس بولعانىن بىلەتىندەر قۇرمەتپەن سالەم بەرەدى. ال بىلمەيتىندەر، اۋىلدىڭ كوپ اقساقالدارىنىڭ ءبىرى رەتىندە جاي عانا سالەمدەسەدى. ءانۋار اقساقالدىڭ ءوزى «وسىنداي ءىس ىستەپ ەدىم» دەپ ەشكىمگە ايتا بەرمەيدى.
ءانۋار كوكەيەۆ 1912 جىلى سەمەي (قازىرگى شىعىس قازاقستان) وبلىسى، اقسۋات اۋدانىنداعى قاراقويتاس قىستاعىندا دۇنيەگە كەلەدى. 7-10 جاس ارالىعىندا اۋىل مولداسىنان ءدارىس الىپ، ساۋاتىن اشادى. بۇدان كەيىن سەمەي قالاسىندا ەسكىشە (توتە وقۋ) جانە ورىسشا وقىپ ءبىلىمىن تولىقتىرادى. سەمەيدەگى وقۋىن 17 جاسىندا ءبىتىرىپ، تۋعان اۋىلىنا كەلىپ، بىردەن اۋىلدىق كەڭەسكە حاتشى بولىپ ەڭبەك جولىن باستايدى.
1930 جىل. بۇل كەزدەردە قازاقستان باسشىلىعىنا ف.گولوششەكين كەلىپ «كىشى ريەۆوليۋسيا جاسايمىن» دەپ قازاق زيالىلارىن شەتىنەن ۇستاپ، ءبىرىن جەر اۋدارىپ، ەندى ءبىرىن تۇرمەگە قاماپ، ءولىم جازاسىن دا قولدانا باستاعان كەز ەدى. ءانۋاردىڭ ۇلكەن اكەلەرى توقتار مەن نۇرمۇحاممەدتى (سارمولدا) «ءبىرىڭ بي بولدىڭ، ءبىرىڭ ءدىن جولىن ۇستادىڭ» دەپ سىبىرگە ايدايدى. ال ءوز اكەسى كوكەيدى (1870-1930 ج.ج.) «اقسۋاتتا ستارشين بولدىڭ» دەپ مالىن تاركىلەپ، اقسۋاتتان سەمەيگە دەيىن جاياۋ ايداپ اپارىپ، «حالىق جاۋى» دەپ سوتتاپ، ءولىم جازاسىنا كەسەدى. ەندىگى كەزەك وزدەرىنە كەلگەنىن سەزگەن ءانۋاردىڭ نەمەرە اعاسى – عازەز تۋىستارىن الىپ قىتايعا ءوتىپ كەتەدى. 18 جاسار ءجاسوسپىرىم ءانۋار بىرگە كەتەدى.
نەمەرە اعاسى – عازەز
ءانۋار اقساقالدىڭ اتاسى قالبان قاريا قاجىعا بارىپ — «قالبان قاجى» اتانعان. قالبان قاجى ەلىنە سىيلى ادام بولعان. ءقازىر ول كىسىنىڭ بەيىتى اقسۋات وڭىرىندە. ەل باسىنا بارىپ ءتاۋ ەتىپ تۇرادى. قالبان قاجىنىڭ – توقتار، نۇرمۇحاممەد (سارمولدا)، كوكەي، كارىم دەگەن ءتورت ۇلى بولعان. ءانۋار – كوكەيدەن تۋىلسا، عازەز – نۇرمۇحاممەدتەن تۋىلعان. توقتار بي بولسا، نۇرمۇحاممەد ءدىن جولىن ۇستايدى، ال، كوكەي ستارشىن بولادى.
عازەز نۇرمۇحاممەد ۇلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. وسىندا وقىپ جۇرگەندە ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، مۇستافا شوقايلارمەن ارالاس-قۇرالاس، يدەيالاس بولادى. سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ سەمەيگە كەلگەن سوڭ ادۆوكات، پروكۋرور، وبلىستىق پارتيا كوميتەتى ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى، كەڭەس ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەيدى. وسى كەزدەردە ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى الاشوردا ورتالىعى سەمەيگە كوشىرىلگەندە بۇل ۇيىمعا دا ارالاسىپ تۇرادى. الاشوردانىڭ ءبىراز ازاماتتارى عازەزدىڭ وتباسىمەن بايلانىستا بولىپ، زايىبى باعداتتىڭ قولىنان تالايى ءدام تاتادى. ال، باعداتتىڭ تۋعان ءسىڭلىسى – باعيلا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋ» پوەماسىنداعى قاماردىڭ ءپروتوتيپى بولعان ادام.
1928-1930 جىلدارى الاش قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى تۇتقىنعا الىنىپ، سوتتالىپ، الدى اتىلا باستايدى. وسى كەزدەردە عازەزدىڭ ءوز اكەسى – نۇرمۇحاممەد پەن ۇلكەن اكەسى – توقتار سىبىرگە ايدالىپ، كىشى اكەسى – كوكەي «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلىپ كەتەدى. عازەزدىڭ ءوزى پارتيادان شىعارىلىپ، جۇمىستان قۋىلادى. ەندىگى كەزەك وزىنە كەلگەنىن سەزگەن عازەز 1930 جىلى تۋىستارىن ەرتىپ قىتايعا ءوتىپ كەتەدى.
قىتايعا وتكەن سوڭ دا عازەز قولىنا قۇرىق ۇستاپ مال باقپايدى. قالام ۇستاپ اعارتۋشىلىقپەن اينالىسادى. سەبەبى، بۇل جاقتا دا ءبىر ميلليونعا جۋىق قازاقتار بار ەدى.
عازەز ۇرىمجىگە بارىپ 1934 جىلى «تيان-شان» گازەتىن، 1936 جىلى «شينجاڭ» گازەتىن شىعارىپ، بۇل گازەتتەردىڭ باس رەداكتورى بولادى. 1934 جىلى ولكەلىك قازاق-قىرعىز مادەنيەت قوعامىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى. قوعامنىڭ بەس ايماق، سەگىز اۋدانىنداعى بولىمشەسىن قۇرىپ، 275 مەكتەپ اشادى.
حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنا قايدا بارسا دا «قورقىتتىڭ كورى» دايىن تۇرعان عوي. سول كەزدەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ «حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاقتارى» دەپ سىبىرلاۋى بولعان بولۋى كەرەك، 1938 جىلى عازەز، زيات باستاعان ءبىر توپ زيالىلاردى جۇڭگو وكىمەتى ءبىر كۇندە ۇستاپ تۇرمەگە قامايدى. اباي ۇرپاقتارىن، شاكارىم قاجىنىڭ ءوزى مەن بالالارىن قۋدالاپ، ءبىرىن جەر اۋدارىپ، ءبىرىن تۇرمەگە قاماپ جاتقاندا: «مەنىڭ ولىگىمدى سەن كورمە، سەنىڭ ولىگىڭدى مەن كورمەيىن» دەپ، قاجى كەنجە ۇلى زياتتى جۇڭگو اسىرىپ جىبەرگەن ەكەن. بۇلاردى قاجى تۇگىل، وسى كەتكەننەن، اكەلەرى بالا-شاعاسىن، بالا-شاعاسى اكەلەرىن كورۋدى قۇداي جازبايدى.
توتە جازۋعا رەفورما جانە «ۆ» ءارپى
ءانۋار قىتايعا وتكەن سوڭ الدىمەن ماناستا بالا وقىتىپ، ۇستاز بولادى. ودان كەيىن عازەز اعاسى ۇرىمجىگە اۋىسقاندا انەكەڭ دە
وسىندا كەلىپ، سوۆەت-قىتاي ساۋدا ۇيىمىنا جۇمىسقا تۇرادى. بۇل كەزدە ۇرىمجىدە قازاقستاننان وتكەن ءبىراز قازاق زيالىلارى جينالعان ەدى. سونىڭ ىشىندە زيات تا بار بولاتىن. زيات بۇل كەزدە ۇرىمجىدەگى تەاتر رەجيسسەرىنىڭ وقۋىن ءبىتىرىپ، تەاتردە ىستەپ جۇرگەن كەزى بولاتىن. ول شاكارىم قاجىنىڭ ءبىراز پوەمالارىن پەساعا اينالدىرىپ تەاتردا قويىپ، ساۋاتتى جاستاردى تەاترعا تارتادى. سونىڭ ىشىندە ءانۋار دا بولىپ، نەگىزىنەن ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانادى. وسى كەزدە انەكەڭ زياتپەن ارالاس-قۇرالاس، دامدەس-تۇزداس، اعا-باۋىرداي بولىپ ارالاسادى. وكىنىشكە قاراي بۇل ۇزاققا بارمايدى. 1938 جىلى عازەز، زياتتاردى تۇرمەگە جاۋىپ، جوق قىلعان سوڭ ءانۋاردى جۇمىستان شىعارىپ تاستايدى.
ءانۋار جۇمىستان شىعىپ قالعان سوڭ قازاق-مونعول مەكتەبىنە (ۋچيليششە) وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1940 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. بۇل وقۋ ورنىن بىتىرگەن سوڭ ۇرىمجىدەگى «قىزدار ورتا مەكتەبىنە» ( «قىزدار كوللەدجىنە») ديرەكتورلىق جۇمىسقا جىبەرىلەدى. 1943 جىلى شينجاڭ 3-قارارلىق ساياسي كادرلار كۋرسىن بىتىرەدى. 1946 جىلى ولكەلىك وقۋلىقتار مەن جۋرنالداردى رەداكسيالاۋ مەن تەكسەرۋ القاسىنىڭ مۇشەلىگىنە تاعايىندالادى. 1950 جىلى «شينجاڭ ادەبيەت-يسكۋسستۆوسى» جۋرنالىنىڭ القا مۇشەسى بولادى. 1952 جىلى بەجىڭدە اشىلعان مەملەكەتتىك مۇعالىمدەر قۇرىلتايىنا ۋاكىل بولىپ قاتىسادى. 1954 جىلى شينجاڭ حالىق باسپاسى، وقۋلىقتار رەداكسياسى ءبولىمى باسپاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىندالادى. باسپادا ىستەپ جۇرگەندە انەكەڭ سول كەزدەگى قولدانىپ جۇرگەن الىپپەنىڭ كەيبىر ارىپتەرىنىڭ ىڭعايسىز ەكەنىن بايقايدى. وقۋلىقتاعى وقۋ ءادىسىنىڭ دە كەمشىلىگى بارىن كورەدى. وسىعان بايلانىستى وقىتۋ ءادىسى تۋرالى ءبىراز ماقالالار جازادى. بۇل كەزدە قىتايداعى قازاقتار «ا.بايتۇرسىنوۆ ءالىپبيىن» (كەيدە «توتە جازۋ» دەپ اتالادى) قولداناتىن ەدى. جۇڭگو قازاقتارى ءقازىر دە وسى ءالىپبيدى قولدانادى. قىتايداعى قانداسىمىز، جازۋشى-پروفەسسور، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورالقا مۇشەسى سولتان جانبولاتوۆ «قۇمىل القابى» جۋرنالىندا ءانۋار توتە جازۋعا رەفورما جاساعانىن ايتا كەلىپ: «… احاڭنىڭ توتە جازۋىنا جۋڭگو قازاقتارى ىشىنەن ەكىنشى رەت ءومىر بەرۋ، امبە ونىڭ ءساتتى دە ومىرشەڭ بولۋى ءۇشىن ونى تاعى دا رەفورمالاي ءتۇسۋ، بۇگىنگى ءوزىمىز ءالى دە قولدانىپ جۇرگەن كۇيگە اكەلۋ قاجەت بولدى. مىنە، وسى ىرگەلى ءىستى تىندىرىپ، زور دا تاريحي ۇلەس قوسقان ادام ءانۋار كوكەي ۇلى اقساقال بولاتىن» دەيدى.
ءارى بۇل كەزدە ماو سزەدۋن باستاعان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى بيلىك باسىنا كەلىپ، ورنىعىپ، العاشقى جىلدارى كەڭەس وداعىمەن قارىم-قاتىناسى جاقسارا تۇسكەن بولاتىن. وسىعان بايلانىستى قازاقستاننىڭ
م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ باستاعان بەلدى جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارى قىتايدا دا توتە جازۋمەن باسىلا باستاعان. بۇل كەزدە قازاقستان كيريلل
ارپىنە كوشىپ، جۇڭگو قازاقتارى توتە جازۋدا قالىپ قويعان. وسى كەزدە توتە جازۋداعى «ۆ» ءارپىنىڭ جوقتىعى ءبىراز قيىندىق تۋدىرادى. جەكە سوزدەردە «ۆ» ءارپىن «ۋ» ارپىمەن اۋىستىرىپ جازۋعا بولاتىن ەدى. مىسالى، «ەۆروپا-ەۋروپا»، «زاۆود-زاۋىت» دەپ جازۋعا كەلەتىن. ال بۇل كەزدە قازاقستانداعى قازاقتار تەكتەرىنە (فاميليا) «وۆ، ەۆ»ء-تى قوسىپ جازۋ ۇردىسكە اينالعان. تەكتى جازعاندا «ۆ»-نى «ۋ»-مەن اۋىستىرۋ ىڭعايسىزدىق ءارى كۇلكىلى جاعداي تۋعىزدى. م.اۋەزوۆتى –م.اۋەزوۋ، س.مۇقانوۆتى – س.مۇقانوۋ دەپ جازۋ ىڭعايسىز ەدى. سوندىقتان ءانۋار اقساقال «ۆ» («g») ءارپىن توتە جازۋعا كىرگىزەدى. وسىلاردىڭ ءبارىن قورىتىندىلاپ، 1954 جىلى «قازاق ءتىلى ەملەسىن دۇرىس قولدانۋ ەرەجەلەرى» دەگەن ەڭبەگىن جازدى. بۇل ەڭبەك جۇڭگو قازاقتارىنىڭ اراسىندا ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزىپ، وكىمەت باسىنداعىلارعا دا جەتەدى. ەڭبەكتى وقىپ، تالداپ شىققان سوڭ شينجاڭ ولكەلىك حالىق وكىمەتى بۇكىل قازاقتار تۇراتىن وڭىرگە تاراتىپ، بۇدان بىلاي وسى «ەرەجەمەن» وقۋعا بۇيرىق شىعارادى.
ءانۋار كوكەيەۆ اقساقالدىڭ وسى ەڭبەگى جانە وقۋ-اعارتۋ ىسىنە بايلانىستى ەڭبەگى مەن ماقالالارىن جوعارى باعالاعان وكىمەت، قىتاي-قازاق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا قوسقان زور ەڭبەگى ءۇشىن التىن مەدالمەن ماراپاتتايدى.
وسى كەزدەن باستاپ، قازىرگە دەيىن قىتايداعى قازاقتار ءانۋار كوكەيەۆ رەفورمالاپ، ءارىپ قوسقان، نەگىزىن احمەت بايتۇرسىنوۆ قالاعان، حالىق ىشىندە «بايتۇرسىنوۆ جازۋى» كەيدە «توتە جازۋ» دەپ اتالىپ كەتكەن ءالىپبيدى قولدانىپ كەلەدى.
وتانعا ورالۋ
ەلگە قايتۋعا مۇمكىندىك تۋعاندا، ءانۋار اقساقال العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، 1955 جىلى كەڭەس وداعىنا وتەدى. ول كەزدە قازاقتىڭ تاعدىرىن ماسكەۋ شەشەتىن كەز. بۇلاردى بىردەن قازاقستانعا اكەلمەي، تۋعان-تۋىستارىمەن بىرگە وتكەن وتباسىلاردى قىرعىزستاننىڭ قانت اۋدانىنداعى توعىزبۇلاق اۋىلىنا اپارىپ تاستايدى. بۇندا كەلسە اۋىلدا قازاق مەكتەبى جوق ەكەن. ال، بۇلاردىڭ مەكتەپ جاسىنداعى بالالارى بار بولاتىن. ءانۋار اقساقال ىزدەنىپ، سول كەزدەگى قىرعىزستاننىڭ وقۋ مينيسترلىگىنە دەيىن كىرىپ توعىزبۇلاقتاعى قىرعىز مەكتەبىنەن قازاق سىنىبىن اشقىزىپ، ءوزى سوندا ۇستازدىق ەتەدى. بۇل اۋىلدا ماسكەۋدىڭ بەلگىلەگەن ۋاقىتىنا دەيىن تۇرىپ، قازاقستانعا قايتۋعا ءبىرىنشى مۇمكىندىك بولعاندا اياگوزگە كوشىپ كەلەدى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستان ەگەمەندىك الىپ، ءوز ەركى وزىندە بولىپ، «قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ اتا زاڭىمىزدا انىق جازىلسا دا، قازاعى از مەكەندە قازاق مەكتەبىن اشقىزا الماي ءجۇرمىز. مەكتەپ تۇگىلى، ورىس مەكتەبىندە قازاق سىنىبىن اشقىزا الماۋدامىز. ال، ءبارىن ماسكەۋ
باسقارىپ، «ورىس ءتىلىن بىلسەك كوممۋنيزمگە تەزىرەك جەتەمىز» دەپ، قازاقستاننىڭ وزىندە قازاق مەكتەبى جاپپاي جابىلا باستاعاندا، قىرعىز مەكتەبىندە 5-6 بالا ءۇشىن قازاق سىنىبىن اشقىزعان ءانۋار اقساقالدىڭ ءىسىن ەرلىكپەن پاراپار ارەكەت دەۋگە بولادى.
اياگوزدە تابان اۋدارماي 25 جىل بويى ءبىلىم سالاسىندا قىزمەت ەتەدى. الدىندا مەكتەپتە وقىتۋشى، ودان كەيىن مەكتەپ ينسپەكتورى، سوڭىندا اۋداندىق ءبىلىمىنىڭ مەتوديسى بولىپ ىستەپ ءجۇرىپ 1979 جىلى 67 جاسىندا
زەينەتكەرلىككە شىعادى. زەينەتكە شىعىپ رايىمبەك اۋىلىنا كوشىپ كەلگەن سوڭ دا توتە جازۋدى ۇيرەنگىسى كەلگەن تالاپتى جاستارعا تەگىن ساباق بەرىپ جۇرەدى.
ءانۋار اقساقال زامانىنان قالماي ءارقاشان ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ وتىرادى. ءبىلىم سالاسىندا ىستەپ جۇرگەندە بىرنەشە رەت سەمەي، الماتىعا بارىپ ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرستارىنا قاتىسىپ، ءبىلىمىن تولىقتىرىپ وتىردى.
ول ءوزىنىڭ بىلگەنىن حالىققا، جاستارعا جەتكىزىپ ءمۇعالىمنىڭ بىلىمدە باستى تۇلعا ەكەنىن، جاڭا باعدارلامالارعا ءوز ويىن ايتىپ، ءسوزدىڭ تاربيەلىك ءمانى تۋرالى، باستاۋىش سىنىپتا قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى جالپى سانى 25-تەي ماقالاسىن باق-تاردا جاريالايدى. 9 وقۋلىق جازىپ، 19 كىتاپقا رەداكتور بولدى. مەتوديست بولىپ جۇرگەندە ۇستازدارعا اكەدەي قامقورلىق جاساپ، ولاردىڭ ءبىلىم كوتەرۋىنە كوڭىل بولەدى. ءتىپتى تۇرمىستىق جاعدايلارىن دا نازاردان تىس قالدىرمايدى.
«جالىقپاي ۇستازدىق ەتىپ، اقىرىن ءجۇرىپ انىق باسۋدى» ومىرىنە نەگىز ەتىپ العان انەكەڭ بىرنەشە رەت قۇرمەت، ماقتاۋ گرامموتالارىمەن ماراپاتتالىپ، العىستار الدى. «قازاق كسر-ى حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىك قىزمەتكەرى»، «ەڭبەك ارداگەرى» دەگەن اتاقتارى بار.
نازراحمەت قالي
"انا ءتىلى" گازەتى
2009 جىل
6alash
