قىس ماۋسىمىنىڭ باسى. ەكى-ۇش اي ۇيتقي سوعىپ مازانى العان قوبدا بەتىنىڭ قارا جەلى ساپ تاۋىپ باسىلعان. جالاڭاش كۇرەڭ تاۋلار مىناۋ دۇنيەدەگى تىرلىكتەن الدە جالىققانداي، الدە دۇبىرگە تولعان زاماننان ەسەڭگىرەگەندەي. ۇزاق جول ءجۇرىپ قايتا اينالىپ زورىعىپ كەلە جاتقان ءمىنىس اتتارىنداي قاباعى سالىڭقى، قىر- قىراتتاردىڭ يىعى سالبىراقى مۇلگىپ قانا تۇر. اسپاننىڭ قاباعى تۇيىلىڭكى، قويۋ، قوشقىل قارا بۇلتتار تۇكسيىپ تۇنجىراي تۇسكەن. كۇننىڭ قۇلاقتانا قالۋى دا اناۋ باتىس جاقتان باياۋ جىلجىپ كەلە جاتقان قاردىڭ ىزعارى بارىن تانىتقانداي. «ءبىر تاۋدىڭ قۋىسىندا، ءبىر اللانىڭ ۋىسىندا» جاتقان مىناۋ مالشى اۋىلىنا بىلتىرعىسىنشا بيىل دا قىس ۇرەي، اۋىرتپالىق ارقالاي كەلىپ قالعان ءتۇرى بار. سول وتكەن قىس پەن جازعىتۇرىمعى قارا جۇتتا جانتالاسا قانشا تىربانىپ قولدان كەلگەننىڭ بارىن سالىپ، بارىن ارناسا دا تامىرىن تارتىپ تالعاجاۋ ەتەر ازعانا تۇياق مالىنىڭ قاق جارتىسىنان ايىرىلىپ تيتىعى قۇرىپ، زاپىس بولعان اۋىل ياپىراي ەندى نە بولار ەكەن دەگەن سارىۋايىمدا. مالى ءناپاقاسىن ءتورت مەزگىل بويى جايىلىمنان تاباتىن تابيعات ىقپالىنداعى مالشى قاۋىمنىڭ كۇنى وسى. جاراتىلىستىڭ قاباعىنا قاراۋمەن، جاراتقان يەسىنەن راحىم كۇتىپ جالبارىنۋمەن، وزدەرى دە قول قۋسىرىپ وتىرىپ قالماي باققان باعىپ قالادى، باقپاعان قاراپ قالادى دەپ جاز شىعىسىمەن مالىن بوزتورعايدىڭ شىرىلداعان داۋىسىمەن جارىسا ورگىزىپ، جايى كەلسە قارا شاۋگىمىن قانجىعالاپ جالاڭ قوسپەن وتارعا كەتىپ، ارا-اراسىندا ءشوپ-شالاڭ جيىپ، قورا-قوپسىنى جوندەۋمەن تىنىمسىز تىرشىلىك ەتەدى. قىستىڭ سۋىعى قاتايا باستاعان سايىن بۇلار تىزە بۇگۋگە مۇرسا جوق ولەرمەن كۇيگە تۇسكەن. ۇسەن دە سولداردىڭ ءبىرى. جاس كەزىندە ءوز ءۇيىنىڭ شارۋا جايىن دەڭگەلەك اينالدىرىپ ءبىتىرىپ تاستاپ، باسقاعا كومەكتەسۋشى ەدى، ەندى جاسى ەگدەلەي كەلگەندە قارۋى قايتىپ، قارىمى بوساپ سولعىنداي باستاعان سوڭ اناۋىسى بىتپەي، مىناۋىسى شالا قالاتىن بولعاندىقتان جالعىزىلىكتىگىنە ناليدى. اۋىلدا سەرىكتەسەر، سەلبەسەر ادامدار جوق ەمەس بار. ىرگەلەس ءۇش ءۇيلى جان. قىسى-جازى جۇبىن جازباي كەلە جاتقان بۇلاردىڭ قايعى، قۋانىشى ورتاق، ءوزارا كومەكتەسىپ سەلبەسۋدىڭ ارقاسىندا كوپتەن وزباسا دا كوشتەن قالماي تالاي جىلدار بويى جۇرت قاتارىندا كەلەدى. دەگەنمەن ءدام-تۇز، ىدىس-اياق ارالاسىپ قانشا بىرگە وتىرعانمەن «ءۇيى بولەكتىڭ كورى بولەك»، ولاردىڭ دا ءوز تىرلىگى وزىندىك مۇڭ-مۇقتاجى بار، قاشانعى الاقانعا سالىپ اندىگەرلەپ، يىعىنان سۇيەپ جالپىلداپ جانىندا بولا بەرەدى.
اللا تاعالا بەرمەي قويعان جوق، قۇدايعا شۇكىر، قۇدىرەتىنە قۇلدىق، بىرنەشە قىز پەرزەنت بەردى، ولار دا ۇرپاق. ۇرپاق بولماسا «قىزىن ۇرپاعىم دەمەگەندەر مەنىڭ ۇممەتىم ەمەس» دەپ پايعامبارىمىز جارىقتىق نەگە ايتتى. ول تۇرماق مىنا كورشىلەس وتىرعان جات جۇرت ۇلى بولا تۇرا قايىرىمدى كەلەدى دەپ جاسى ۇلعايا كەلە كوبىنەسە قىزدارىنا قارا تارتىپ سولارعا پانالايدى، سولاردىڭ قولىندا تۇرىپ پانيدەن اتتانادى. ولاردىڭ قىز بالالارى دا وجەت كەلەدى. بايگە اتتارىنا جەڭىل دەلىنىپ بەس-التى جاسار قىز بالالارى ءمىنىپ شابادى. قىز، كەلىنشەكتەرى اتپەن قوي جايادى، جوق قاراپ، جىلقى ايدايدى، شۋ اساۋلاردى قۇرىقتاپ ۇستاپ، قۇلاقتاپ نوقتالاپ الادى. دەيتۇرعانمەن قىز بالانىڭ اتى قىز بالا. «قىز-جات جۇرتتىق» دەپ قازەكەڭ تەگىن ايتپاعان. تەككە ايتسا وسى ءۇيدىڭ الدىڭعى ەكەۋى قالايشا ۇزاتىلىپ كەتتى. قالعان ەكەۋى وقۋدا. قازاق كوزىمەن قاراساڭ ايتەۋ قارايىپ ءتىرى، امان بولسىن، جاقسى ءجۇرسىن دەمەسەڭ «اتبايلار» عانا، ولاردان نە پايدا. الپىستى القىمداعان ۇسەن قات-قابات جۇمىس-شارۋانىڭ ءبىرى بىتسە ءبىرى بىتپەي قاربالاسىپ قالجىراعان، قاجىعان سايىن وسىناۋ ويلار جانىن جەگىدەي جەيدى.
كەشقۇرىم ۋاقىت ەدى. تراكتورشى بەيسەن الگىندە عانا كەلىپ تىركەمەسىنەن ءتۇسىرىپ تاستاپ كەتكەن اۋىز سۋلىق جيىرماشاقتى كەسەك مۇزدى تاسىپ، تاۋ قۋىسىندا تاستان جيىلعان قوراسىنىڭ ءبىر تۇكپىرىنە جيناپ الامىن دەۋمەن دىڭكەسى قۇرىدى. زىلدەي اۋىر مۇزداردىڭ ءبىر شەتىن كەلىپ كوتەرىسىپ كومەكتەسەر ەدى بايبىشەسىنىڭ دەنساۋلىعى دىمكاس. كورشىلەردە ءقازىر ولمەلى كەمپىردەن باسقا سەلبەگى تيەر ەش ادام قالماعان، مالعا كەتكەنى مال جايىپ كەتىپ، ەكى ۇيدەگى ەكى كەلىن قاپ الىپ، انەۋ بيىكتەن كۇرتىك قار الىپ كەلۋگە كەتكەن. بۇل جاقتا سۋ تاپشى، وزەن دە، قۇدىق تا الىس. ۇزىن اياقتى مال ۇزاق ورىسكە جاقىن قارا سۋدان سۋارىلادى. اۋىز سۋ مەن قورادا قالعان ءالجۋاز توقتى-تورىم،، بۇزاۋ-تورپاق قولدان سۋارىلاتىندىقتان ولاردىڭ سۋسىنىنا، اۋىز سۋعا دا تاۋدىڭ تازا قارىن ەرىتىپ كەرەكتەنەدى. قولى جەتكەنى مۇز ارتىپ ءتۇسىرىپ جيناپ تازا ساقتاپ الادى. شاماسى ازايىپ شارشاعان ۇسەننىڭ كوكىرەگى الاي-دۇلەي. ونەبويىنان بۋ بۇرقىراپ باسى-كوزىن قىراۋ جاپقاندا كومەيىنە اششى زاپىران اعىل-تەگىل قۇيىلىپ كەلىپ تىرەلگەندەي كەيىپ:
– مىنەۋ مۇز تىم ۇلكەندەۋ ەكەن، ءبىر شەتىن كوتەرىسۋگە شاماڭ جەتەر مە ەكەن –دەپ ەدى، ونسىز دا بەلى اۋىرىپ اتتاپ اياق باسا الماي جۇرگەن ماعيلا ءۇن-تۇنسىز كەلىپ، قانشا تىرمىسىپ اۋرەلەنسە دە قوزعاي الماي قويدى.
– ءجا، مەن ءوزىم... - دەپ اق بالتانى الىپ كەلىپ استىنا تازا تەرى-تەرسەك توسەپ الدى دا ءموپ-مولدىر مۇز كەسەكتەرىن جاڭقالاپ تالقانىن شىعاردى. اللاعا شۇكىر، الدە دە دەنساۋلىق، ءال-قۋاتتىڭ بارى داتكە قۋات. ءبىراق ۋاقىت ولشەۋلى، كارىلىك ەڭ داۋاسىز دەرت، تورىنەن كورى اقىرىن اياڭداپ جاقىنداي ءتۇسىپ، كارى قويدىڭ جاسىنداي جاسى قالىپ، اجال دەيتىن اجداھا قۋسىرىپ قۋىپ كەلە جاتقانىن ەسكە العاندا تۇلابويى سۋىپ جۇرە بەردى. دۇنيە الماعايىپ، جاساعان جاسىڭنىڭ وزىنە قاراپ تۇرا الار ما... «قىسىلعاندا قىمىز شىعادى»:
– ءاي ماعيلا-اۋ، - دەدى الدەقالاي ءبىر وي باسىنا ساپ ەتىپ تۇسە كەتىپ.
– ءاۋ! - دەدى بايبىشەسى وعان جانى اشىعان، اياعان كەيىپپەن ەتباۋىرى ەلجىرەي قاراپ تۇرىپ.
– وسى بىزگە سەرىك كەرەك ەكەن - دەدى قولىنداعى بالتانى لاقتىرىپ تاستاي سالىپ، قورا شەتىندەگى ساندىق تاسقا قۇيرىعىن قويىپ، ماڭداي تەرىن سىپىرىپ تاستاپ، شاقشاسىن تاسقا شاق-شاق ۇرعىلاي وتىرىپ.
– نەمەنە سەرىكتى ايتاسىڭ؟ بالالاردى ساباعىنان شىعارىپ الماقپىسىڭ، و نە دەگەنىڭ، وبالىنا قالماسپىز با، وقىسىن، ولاردىڭ ءوزى بىزگە قانشا ۋاقىت سەرىك بولدا الادى. وناندا ءال ءبىتىپ، قاشانعى ءبىر ءدام تاۋسىلعانشا ءوز قوتىرىمىزدى قاسىپ كۇنىمىزدى ءوزىمىز كورە بەرمەسپىز بە؟!
– جوعا، مەن ولداردى ايتپايمىن... ءھىم، بىلايشا... باسقا جاقتان...
– باسقا جاقتان ءبىزدى ەسىركەيتىن كىمىمىز بار ەدى؟
– ونىڭ ءجونىن مەن ءوزىم-اق تابام. وسى ءبىز ءسابيلانىڭ ءبىر ۇلىن سۇراساق قايتەدى، ءتىپتى باۋىرىمىزعا باسىپ اسىراپ الايىق.
– كىم بالاسىن بىرەۋگە بالاسىن بەرە سالعالى جاتىر دەيسىڭ؟
– بەرەدى. ونىڭ بالاسى بارشىلىق قوي. مەن سۇراسام بەرەدى بىرەۋىن. ءوزىڭ بىلەسىڭ، ءبىر كىسىدەي-اق تالاي كومەكتەسىپ سۇيەدىك ەمەس پە ءبىز، جەتىم-جەسىر دەپ تە... الدى زىڭگىتتەي بولدى.
– ءاي قايدان. قانشا كوپ بولعانىمەن ىشتەن شىققان پەرزەنتى، ءما دەپ قيىپ ەكى تۋىپ ءبىر قالعانى ەمەس الباتى بىرەۋگە قالاي بەرە قويادى. قايسىسىن الايىن دەپ قولقا سالماقسىڭ سوندا؟
– انەۋ كىشىرەك سارى ۇلدى. ءوزى تىم سەرگەك، قيىن سۇپ-سۇيكىمدى نەمە!..
– بەرسە الىپ كەلشى، جاقسى سەرىك، قولعانات بولار ەدى. وندا ءوز بالامنان كەم كورمەيمىن، ءتىپتى شىنىمەن كەلسە تىلەۋ ىستەپ توي جاساماسقا. شىنىم وسى، قۇدايعا راس، مىنە بەيۋاق!
– ولاي بولسا مەنىڭ الىپ كەلەتىنىمە سەن. ءتىپتى كەلىسىپ تە قويىپ ەدىم.
– ءا-ا-ا، ءيا باسە، ءوزىم دە سەزۋشى ەدىم... ءتۇرى اۋماي ساعان تارتقان... ءتىپتى ەل-جۇرت تا بىلەتىن كورىنگەن. سەنە بەرمەيتىنمىن، وسەك پە دەپ. جارايدى نە دە بولسا سوكەتتىگى جوق. باسقا باس قوسىلىپ جاتسا ودان وتكەن قۋانىش بولا ما؟!
– ياپىراۋ، بىلگەن ەكەنسىڭ-اۋ، وسەك ەمەس شىنى سول، كوڭىلىڭە اۋىر الما، كەشىر مەنى!..
– كەشىرىم سۇرايتىن تۇگى دە جوق، مەن ساعان وسى اقىلدى باياعىدا ايتىپ باسىڭا سالماپ پا ەدىم. اللانىڭ بەرگەنىنە باس، دەگەنمەن قىز بالالار ءبىز ەكەۋىمىزدى قانجىعالاپ الا كەتپەيدى عوي. سەن ەكەۋىمىز كىنالى ەمەسپىز، جاساعان يەمىزدىڭ جازعانى سول... «مىناۋ ءوزى اتا-بابانىڭ قارا شاڭىراعى، كيەلى ارۋاقتار رەنجيدى، سەن وسى شاڭىراققا ميراسقور يە تاپ» دەگەن ادام ءسوزىن وسىدان ون جىل بۇرىن ساعان ايتقانىم ەسىڭدە مە؟
– ءيا ەسىمدە، ەسىمە ساقتاپ اقىلىڭا كونگەن سوڭ دا وسىلاي ىستەگەن ەدىم عوي، ماعيلا! باتىپ ايتۋعا ءداتىم جەتپەي قاباعىڭا قاراپ توسىرقاپ سىردى جاسىرىپ كەلگەنىم راس. كوڭىلىڭدى قيماعان ەدىم. مەن رازى، اتا-بابانىڭ ارۋاعى رازى، اللا رازى سەندەي اقىلدى، ەر اناعا! بالاڭدى اللا قالاسا ەرتەڭ-اق الىپ كەلىپ الاقانىڭا سالامىن. اكەلمەسەم ماعان سەرت. سارسەنبىنىڭ ساتىنە دايارلاي بەر اقسارباسىڭدى. ماڭايداعى ەلدىڭ ءبارىن شاقىرايىق!
– ءوز قولىمدى ءوزىم كەسەم بە. باسە، مەن ايتتىم عوي ساعان! – ماعيلا كەمسەڭدەپ كوزىنە جاس الىپ، جانقالتاسىنان ورامالشىتىن شىعارا بەردى. ءبىر قۋانىش، ءبىر مۇڭ...
موڭعوليانىڭ "ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى"، اقىن-جازۋشى، اۋدارماشى.
بايان-ولگيي، 2006 جىل
6alash ۇسىنادى
