ءبىز ونى «كۇجىلدەك» دەيتىنبىز. ەربالا دەگەن اڭشى شالدىڭ جالعىز ۇلى ەدى. ءتورتپاق، قاپ-قارا شويىننان قۇيا سالعانداي، داۋسى جۋان، اڭقاۋ دا اڭقىلداق ادام ەدى. قىرىقتان جاڭا اسقانمەن، قارا تانيتىن عانا قاۋقارى بار، ىلدالدامەن ءومىر سۇرگەن وتە قاراپايىم، ەل اۋزىنا كۇلكى بوپ ىلىككەن، وتە قىزىق جان-تىن. سوۆحوز قايدا جۇمساسا سوندا بالاشا ەرىپ، ەرىنبەي جۇرە بەرەتىن. ءبىراق ءولىپ بارا جاتسا دا اسىعۋدى بىلمەيتىن، كولحوزدىڭ قارا وگىزىندەي ءارى جايباسار، ءارى جۋاس.
«جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى» دەپ، اۋىل ازاماتى باس قوسىپ وتىرا قالسا، اڭگىمەلەرىنىڭ جەلىسى قۇمارعا اۋىسىپ، تۇرتكىلەپ قاجايتىن، قالجىڭداپ، قاڭقۋ سوزبەن ەسىن شىعارار ەدى. ايۋ سەكىلدى الايا قاراپ، قورباڭداپ ورنىنان تۇرىپ كەتەتىن نەمەسە: «ەي، – دەپ كۇج ەتە تۇسەتىن، – ەي، تالكەك قىلماڭدار، مويىندارىڭدى بۇراپ الامىن». ءبىراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن ول كىسى ەشكىمنىڭ موينىن ۇزگەن جوق، زاۋدە توبەلەسە قالسا، باج-بۇج ەتىپ، مۇرنى قاناپ، تاياق جەپ شىعا كەلەتىن.
قۇمەكەڭنىڭ ءىشىپ العاندا ايتار جالعىز ءانى بار. ونى جۇرتتىڭ ءبارى جاتقا بىلەدى. نە توي-تومالاقتا، نە بولماسا جاپادان-جالعىز ءوزى جامان تورىسىنا ءمىنىپ بۇلكەك-بۇلكەك جەلىپ كەلە جاتىپ، ايىزى قانا شىرقايتىن-اي. ماڭگى تاۋسىلماس ۇشى-قيىرى جوق ءتول انىنە ءالاۋلايلاپ كەپ باساتىناي. سوندا قۇمەكەڭنىڭ الەمدە جوق تەڭدەسسىز ءانى مىناۋ ەدى:
«البانيا، شالباريا، البانيا، شالباريا»، مىنە، وسى ءسوزدى سوزاقتاتىپ جالىقپاي قايتالاي بەرەتىن، قايتالاي بەرەتىن.
اكەسى ەربالانىڭ ارۋاعىنان ۇيالا ما، ەپتەپ اڭشىلىق قۇراتىنى جانە بار. وندا دا قولىندا مىلتىعى جوق، اكەدەن قالعان ەسكى ەلىك قاقپان مەن قويانعا قۇراتىن سىمتەمىر تۇزاق قانا. جامان تورىسىنا ءبىر جامباستاي ءمىنىپ قيقايىپ الادى دا، «البانيا، شالبارياسىن» مۇرنىنان عانا ىڭىلداپ، تاۋعا قاراي بەتتەپ بارا جاتار ەدى. كەيدە كوڭىل دەگەن كوك دونەن عوي، قوقىراقتاپ شاپقىسى كەلەتىن. امال نە، جامان تورىسى الدان گورى ارتقا جاقسى جۇرەر ەدى. قۇمەكەڭ تاۋداعى ءالى قىستاققا تاسىلماي، قار باسىپ تۇرعان مايانىڭ تۇبىنە اسىقپاي-ساسپاي قاقپانىن قۇراتىن. جاڭا عانا جۇگىرىپ وتكەن سونار بەتىندەگى قويان ءىزىن اڭدىپ، باسپالاپ بارىپ قالىڭداۋ تال نە بۇتانىڭ اراسىنداعى ۇرىمتال تۇسقا تۇزاعىن بايلايتىن. بۇدان سوڭ اسپاي-ساسپاي قالتاسىنداعى دوربا تولى ماحوركاسىن الىپ باس كيىمىنىڭ ماڭدايشاسىنا جۇگىرتىپ جىبەرگەن گازەتتىڭ شەتىنەن جىرتىپ تەمەكىسىن سالىپ، تىلىمەن جالاپ جەلىمدەپ، سۇلۋلاپ ورايتىن. ەندى سىرەڭكەسىن ىزدەي باستايدى. قارمانىپ قاراماعان قالتاسى قالمايدى، ارەڭ دەگەندە جان قالتاسىنىڭ ءتۇبى تەسىلىپ، جىرتىعىنان ءتۇسىپ، استاردى قۋالاپ كەتكەن شاقپاقتى تاۋىپ، مىندەتتى تۇردە سالدىرلاتىپ شايقاي، قانشا شي قالدى دەگەندەي بايقاپ بارىپ، سورايعان پەشتىڭ موينىنداي ۇزىن شىلىمىن تۇتاتار ەدى. ساسپاي، بايىپپەن قۇشىرلانا سوراتىن، سودان سوڭ بىردەن قولقاسىن قاپقان اششى تۇتىننەن بۋلىعىپ جوتەلەتىن، ۇزاق جوتەلەتىن كۇركىلدەپ. كوك ءتۇتىن ىستاعان كوزىن سىعىرايتا سوناۋ، ەتەكتە جىم-جىرت قار باسىپ، توماعا-تۇيىق جاتقان اۋىلعا ويلانا تەلمىرەدى-اي. سوناۋ ەتەكتە اسىقتاي شاشىلىپ جاتقان اۋىلدا قۇمەكەڭنىڭ دە قوس بولمەلى اعاش ءۇيى بار. كورىنە مە، كوزىمە تۇسە مە دەگەندەي، تەسىلىپ كوپ قارايدى. اپپاق قار جانارىن جەپ، جاساۋراتا بەرگەن سوڭ، بىلش ەتكىزىپ ءبىر تۇكىرەدى دە، اتىنا قايتا مىنەدى. قۇمەكەڭنىڭ سونداي، اڭنان قايتقان ساتسىزدەۋ ءبىر ساتىندە تاۋعا وتىنعا بارا جاتقان اكەم ەكەۋمىز ۇشىراسقان ەدىك. قانجىعاسى تاعى دا بوس ەكەن. اكەمە سالەم بەردى. كۇج ەتە قالعان داۋسىنان، جاستاۋ مال ەدى، مەنىڭ استىمداعى شابدار ات جالت ەتىپ ۇركىپ، جىعىپ كەتە جازداعانى.
– ءيا، قۇمار، قاقپانىڭا ەشتەڭە ىلىكپەگەن بە؟ – دەدى اكەم. ول قىرجىڭ ەتە قالدى دا، جامان تورىسىن باۋىرلاپ تارتىپ ءوتتى قامشىسىمەن. ات ميزەگەن جوق، قۇيرىعىن ءبىر بۇلعاپ «قيراتتىڭ» دەگەندەي تەزەك تاستادى. مەن جامان تورىنىڭ وسىنشالىق كون تۋلاق كونبىستىگىنە ەرىكسىز كۇلدىم.
– ەي، ا-عا-ا، – دەدى قۇمار سوزىپ، – اتاڭنىڭ اۋزىن ۇرايىن... ءسىزدىڭ ەمەس، ارينە... اتاسىنىڭ اۋزىن ۇرايىن، بالتاباي مولدا سۋىقسايداعى مايانىڭ تۇبىنە قۇرعان قاقپانىمدى دا، قاقپانىم قاپقان ەلىگىمدى دە شاناسىنا تيەپ الىپ كەتىپتى. سونىڭ ءىزىن شالىپ كەلەمىن. ءسىزدىڭ الدىڭىزدان شىققان جوق پا؟
– جوق، كوزىمە تۇسپەدى. قاقپانىڭدى العان ءدال بالتاباي ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟ – دەدى اكەم جىميىپ.
– وي، ا-ع-ا، ءسىز دە بالانىڭ ءسوزىن ايتاسىز. بالتاباي مولدا وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن شەگە سۇراپ ماعان كەلگەن. سوندا ءوزى ايتىپ وتىرعان: «شەگە جەتپەي قالىپ، بيەنىڭ ارتقى وڭ اياعى تاعالانباي قالدى»، – دەپ. مىنە، بايقايسىز با، مىنا جولدا ءبىر تاعانىڭ ءىزى جوق ەمەس پە، ەي، ا-ع-ا...
– راس، – دەدى اكەم تاپقىرلىعىنا ەرىكسىز ءسۇيسىنىپ، ءبىر اياعى تاعالانباعان اتتىڭ ءىزى.
– ات ەمەس، بيە دەڭىز.
– راس، بيەنىڭ ءىزى.
– اتتىكى مە، بيەنىكى مە، ىزىنە قاراپ اجىراتۋ قيىن عوي، – دەدىم مەن قاراپ تۇرماي.
– ال مەن، – دەدى قۇمار كۇمىلجىپ، – ءتورت تۇلىكتىڭ قيىن يىسكەپ ايىرا الامىن ەركەك-ۇرعاشىسىن.
– راس، – دەدى ءبىزدىڭ شال، – راس، ايىرا الادى. ءبىز ەكى جاققا ءبولىنىپ اتتاندىق.
ەرتەڭىندە ەسىك الدىنداعى تۇندە جاۋعان قاردى كۇرەپ ءجۇر ەدىم، جامان تورىسىنا جايداق ءمىنىپ، تەپەڭدەپ جالاڭ باس قۇمار كەلدى. سۋىق كۇندە ورتەنىپ جۇرگەندەي باسىنىڭ بۋى بۇرق-بۇرق ەتەدى. اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ ايعاي سالدى:
– ەي، پىسىق بالا، اكەڭ تۇردى ما؟
– تۇرعان، شاي ءىشىپ وتىر.
– مەن كەلىپ تۇر دە.
ۇيگە كىرىپ شالدى شاقىرىپ شىقتىم.
– نەعىپ ەرتەلەتىپ ءجۇرسىڭ؟ – دەدى اكەم. – ۇيگە ءتۇسىپ شاي ىشپەيسىڭ بە؟
– ۋاقىتىم جوق، ا-عا-ا، اسىعىسپىن. بالتابايدى قاتىردىم. كەشە ايتپاپ پا ەدىم، قاقپاندى سول الىپتى.
– قالاي قاتىردىڭ؟
– وي، ا-عا-ا، كەشە وزىڭىزبەن قوشتاسقان بەتتە، سالىپ ۇرىپ ۇيىنە جەتىپ بارسام، كەرىسكەدەي قىلىپ مەنىڭ ەلىگىمدى سويىپ جاتىر. «قايتار وزىمە»، – دەدىم. «التايداعى بار ەلىككە ەن سالىپ قويىپ پا ەدىڭ، سەنىكى ەمەس»، – دەپ ءمىز باقپادى. سودان بوقتاستىق. ساقالى بار مولدا ەكەن دەگەنىم جوق، اكە- باباسىنان ءتۇسىپ، تۇگىن قويماي جەزدەي قاقتادىم. «ەلىكتىڭ اكەسىن ۇرايىن، الساڭ الا بەر، ءبارىبىر مەنىڭ ىشىمە اڭنىڭ ەتى جاقپاۋشى ەدى، تىم بولماعاندا قاقپانىمدى قايتار»، – دەپ تەبىنىپ ەدىم، باتىرعا دا جان كەرەك، بەرە سالدى. قانجىعاعا مىقتاپ بايلادىم دا، «جەتى اتاڭنىڭ اۋزىن...» دەپ سىدىرتىپ ەدىم، ول دا جەڭىلمەيتىن بەز بۇيرەك يت ەكەن، «جەتپىس جەتى اكەڭنىڭ...» دەپ... ءتۇپ-تۇقيان اتا-بابامدى تۇگەل ساناپ شىقتى. ۇندەگەنىم جوق. شىدامدىمىن عوي. ۇيگە كەلدىم. ارينە، جەتپىس جەتى اكە بولمايتىن شىعار دەپ ويلادىم. سودان سايلىش كەلىنىڭىزدىڭ جاريتتاعان كارتوشكاسىن جەپ، تىم-تىرىس جاتىپ قالدىم. تاڭەرتەڭ ويانا كەلسەم، كۇن ءالى ەرتە ەكەن. ءبىراق اينالا جارىق، قار جاۋىپ قالىپتى. ونى ءوزىڭىز دە كورىپ تۇرسىز... ءيا، سونىمەن، كوپكە دەيىن سۋىقتان قورعانىپ تۇرماي، كوزىم باقىرايىپ جاتىپ الدىم. سيىرعا ءشوپتى سايلىش سالدى. سوندا بارىپ ەسىمە ءتۇستى. كەشە كەشكە عوي، بالتاباي مولدا جەتپىس جەتى اكەمدى قوساقتاپ ماتەريستسا ەتتى، ال مەن بولسام جەڭىلگەن يتتەي قۇيرىعىمدى قىسىپ ۇندەمەي ۇيگە قايتىپپىن... اكەمنىڭ دە اشۋى ارتىنان ءتۇسۋشى ەدى، جىلى توسەكتەن اتىپ تۇردىم دا، اتىما جايداق مىنە سالىپ، بالتابايدىڭ ۇيىنە تۋرا شاپتىم. ءدال ەسىك كوزىنە ات ويناتىپ ايعاي سالدىم: «ەي، بالتاباي، شىق ۇيدەن، جان كەرەك بولسا»، – دەدىم. بالتاباي شتانشاڭ، ءبىر قولىمەن ىشقىرىن، ءبىر قولىمەن جۇرەگىن ۇستاپ:
«نە بولدى، نە بولدى»، – دەپ اتىپ شىقتى. «ەي، بالتاباي، – دەدىم، – سەكسەن سەگىز اكەڭنىڭ اۋزىن...» – دەپ سارت دەگىزدىم دە، اتىمنىڭ باسىن شاپشاڭ بۇرىپ، قۇيىن-پەرەن شاپقىلاپ، مىنەكي، تۇپ-تۋرا سىزگە كەلدىم... ايتىڭىزشى، شىن تورەلىگىڭىزدى ايتىڭىزشى، ا-عا-ا، ارتىلتتىم ەمەس پە؟! بالتاباي بوقتاعان جەتپىس جەتى اكەدەن تۋرا ون ءبىر اكەنى ارتىلتتىم ەمەس پە، ا-عا-ا، ايتىڭىزشى، ا-عا-ا، ارتىلتتىم عوي، ءيا، قاتىردىم عوي، ءيا... راس پا، ا-عا-ا!
– راس، – دەدى ءبىزدىڭ شال، – ارتىلتتىڭ، ارتىلتتىڭ!
– ءبىلىپ ەدىم ارتىلتقانىمدى، ريزامىن سىزگە، – دەپ استىنداعى «ارعىماعىن» بوربايلاپ-بوربايلاپ شوقىراقتاي جونەلدى. اكەم ۇيدەن جەڭىل شىعىپ ەدى، ابدەن جاۋراپ قالسا كەرەك، بۇرسەڭ قاعىپ قايتا كىرىپ كەتتى. مەن قۇماردىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇرىپ، ونىڭ ءسوز جوق، ءدال ءقازىر «البانيا، شالباريا» دەپ ءان سالىپ بارا جاتقانىنا كۇمانىم قالماعان. سول قۇمەكەڭ انا ءبىر جىلى سۋدىڭ ارعى جاعالاۋىنداعى قارادالاداعى قىرمانعا كۇزەتشى بولىپ ورنالاسىپتى. كوكتەمگى ەگىن ەگەر مەزگىل، مەحانيزاتورلار كۇنى بويى القاپتا جەر جىرتىپ، ءدان سەۋىپ جۇرەدى دە، كۇن ەڭكەيە، تراكتورلارىن قاڭتارىپ تاستاپ، ماشيناعا ءمىنىپ اۋىلعا قايتاتىن ەدى. ال قۇمەكەڭ كۇزەتتە قالادى. سودان ەرتەڭىندە جىگىتتەر تراكتورعا ماي قۇيايىن دەسە، ىدىسى بوس جاتىر. ىشىندەگى اۆتول جوق، تەگى، قۇمەكەڭ ۇيىقتاپ قالعاندا، ارى-بەرى وتكەن جۇرگىنشىلەر قۇيىپ اكەتسە كەرەك. مەحانيزاتورلار جان-جاعىنان ايعايلاپ جان القىمىنان العان سوڭ، ساسقالاقتاعان قۇمار: «ۋا، ازاماتتار، – دەپ وڭ قولىن كوتەرىپتى. – سابىر، سابىر ساقتاڭدار. اۆتولدى قاسقىر ءىشىپ كەتكەن. ال، قىلاتىنىڭدى قىلىپ ال». ءوزى جامان تورىسىنا ءمىنىپ، ەندى قايتىپ كورمەگەنىم قىرمان بولسىن دەپ، اۋىلعا جەلە جونەلىپتى.
سول قۇمار بيىل قارادالاداعى قىرماننىڭ كۇزەتشىلىگىنە تاعى بارعان. بۇل جولى اۆتول امان، قاسقىر دا، ادام دا ىشە قويعان جوق. سوڭعى كەزدە قۇمەكەڭ كۇدەرىن مۇلدەم ۇزگەندەي اڭ قاراعاندى دا قويعان، سەبەبى – باياعىداي ەشكىمەن بىرگە ءورىپ جۇرەتىن ەلىك جوق بۇگىندە. سوڭعى كەزدە ول «البانيا، شالباريا» دەپ شەت-شەگى تاۋسىلماس ءانىن دە ايتقانىن قويىپ، ءبىر ءتۇرلى بۇيىعى، وز-وزىنەن قورىنىپ، جۋاس تارتىپتى دەپ ەستىگەنمىن. تەك قۇمار تۋرالى كۇلكىلى، وتىرىك-شىنى ارالاس اڭگىمەلەر عانا اۋىل اراسىندا قاڭقۋلاپ جۇرەر ەدى.
ەكى كەشتىڭ اراسىندا بۇقتىرمانىڭ ارعى جاعىنداعى كۇزەتتەن كىر-قوڭىمدى جۋعىزىپ، مونشاعا ءتۇسىپ قايتايىن دەپ ۇيىنە كەلە جاتقاندا، وتكەلدى تابا الماي، سۋعا كەتىپ ءولىپتى. ونىڭ سۋعا كەتىپ ولگەنىن العاشىندا ەشكىم بىلە الماپتى-مىس، ءتىپتى اۋىل ادامدارى سەنبەگەن بە، ويتكەنى ولارعا قۇمار «البانيا، شالبارياسىن» ايتىپ، ورتالارىندا ماڭگى باقي جۇرە بەرەتىندەي سەزىنگەن. باز بىرەۋلەر ايتىپتى: «قۇمار ءتىپتى دە ولگەن جوق، تومەنگى جاقتا نەمەرە ءىنىسى بار ەكەن، سوعان كەتىپتى». ەندى بىرەۋلەر ەستىپتى: «قۇمار ارعى بەتتەگى ورىس اۋىلى چەرنوۆادا ءىشىپ-ىشىپ ماس بولىپ ءجۇر»، – دەپ. تاعى بىرەۋلەر كورىپتى: «ەگەر قۇمار ءتىرى جۇرسە، سۋ-سۋ بولىپ جامان تورىسى ات قوراعا كەلەر مە ەدى؟ وزەننىڭ ورماسىنا ءتۇسىپ كەتكەن قۇمار ايعايلاپ ءۇش رەت قول بۇلعاپتى. الدەكىمدى داۋىستاپ شاقىرىپتى».
قۇمار كىمدى شاقىرعانىن، قولىن نەگە بۇلعاعانىن ەشكىم بىلمەيدى. الدە ەل-جۇرتىمەن قوشتاسقانى شىعار، الدە ەل-جۇرتىن «ايتەۋىر، ءتۇبى باراتىن جەرىڭ مەن كەتكەن جاق» دەپ، سوڭىنان شاقىردى ما ەكەن. قالاي بولعاندا دا ول «مەنى قۇتقارا گور، حالقىم»، – دەپ قول بۇلعاماعانى راس-تى.
وسىنداي ساۋەگەيلىكپەن ءبىر اپتا ۋاقىت وتەدى. سايلىش جەڭەشەمىز سۋدى جاعالاپ، بار بالاسىن ەرتىپ «الپامساداي ارىسىم ەدىڭ» دەپ، بوزداپ جۇرگەن كورىنەدى. ال قۇمەكەڭ جىم-جىرت...
اۋىل ازاماتتارى ايتادى: «وي، ول ءيتتى سۋدان ەمەس، قىردان ىزدەۋ كەرەك. كورەسىڭ ءالى «البانيا، شالبارياسىن» ايتىپ كەلە جاتادى».
دەگەنمەن، دەپ ويلايمىن مەن: قۇمار سۋعا كەتەردە، قولىن نەگە بۇلعادى ەكەن؟!.
6alash ۇسىنادى
