مەن ول كىسىنى باياعىدان بىلەتىنمىن... ءبىراق بىلمەيدى ەكەنمىن. جاس كەزىندە، اسىرەسە، اسكەري مىندەتىن وتەپ، بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتىپ كەلگەن كەزدە، ەكى يىعىنا ەكى كىسى مىنگەندەي، كورىكتى دە سىمباتتى، اسا قايراتتى جىگىت ەدى. تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان كۇش سەكىلدەنەتىن. تىلەرسەگىن ءتىلىپ جىبەرسەڭ دە جىعىلمايتىن، ال الدا-جالدا جىعىلا قالسا، قايتىپ تۇرمايتىن، ويتكەنى ول ءۇشىن جامباسى جەرگە تيۋ – ولىممەن تەڭ ەكەنىن اۋىل ازاماتتارى اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ، تاڭدانا، تامسانا ايتاتىن. مەرەكەلى كۇندەردە وتەتىن ويىن-تويدا ەكى مىقىنىن تايانىپ، باس بالۋانعا تۇسەتىن دە وسى – شاعان ەدى. اۋىلدىڭ تامام بوزبالالارى «شاعانداي بولساق، اتتەڭ، قىرقاي شالىپ الىپ ۇرساق» دەگەن تىلەكپەن ەرجەتتى. ونداي جىمىسقى ارمان مەنى دە تۇرتكىلەپ، ەرتەلى-كەش مازالاي بەرەتىن. قاباعى تۇكسيگەن، قول-اياعىن شويىننان قۇيعانداي، بۇلشىق ەتتەرى بىلەۋ-بىلەۋ قيمىلداپ قالسا وز-وزىنەن ويناپ، مۇقىم دەنەسى دەنساۋلىقتىڭ ءانىن شىرقاپ سويلەپ قويا بەرەتىن اتان ازاماتتىڭ باسىنا قونعان باعى ون-اق جىلعا جەتتى. سودان سوڭ... سودان سوڭ وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر عوي... ءىشۋ باستالدى. اسىرەسە، جەتى بالانىڭ اكەسى بولعاندا، ب ا ق شىركىننىڭ شايقالۋى، ءاي، پەندەنىڭ پەشەنەسىنە بەرمەسىن، قيىن-اۋ، قيىن... ال ەندى وسى باقتىڭ شايقالۋ كەبىن كىم بىلەدى؟ سەبەبى نە؟ سىزدەردى بىلمەيمىن، ءوزىم بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرە الماس ەدىم. كىنانى جالعىز-اق نارسەگە جابامىز، ول – اراق. اراق ىشكەننىڭ بارلىعى جىندى بولىپ كەتپەگەنىن تاعى دا كورىپ ءجۇرمىز.
شاعان ماس بولعاندا، اۋزىنان تاستامايتىن جالعىز ءانى بار ەدى. ۇمىتپاسام، بىلاي-اۋ دەيمىن: «جىگىتىڭدە ءمىن جوق، قالتاسىندا دىم جوق، ىشەيىن دەپ ىشپەيمىن، جەتپەگەن سوڭ ىشەمىن». اياق جاعىن: «اقشاسى كوپ ادامنىڭ ماسكۇنەم بولعانىن كورگەنىم جوق، اكەڭ...» – دەپ اياقتايتىن دا، ءوز شىق-شىتىن ءوزى بالعاداي جۇدىرىعىمەن قويىپ قالىپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرايتىن. الدەكىمگە كىجىنەتىن، الدەكىمدى (بالكىم، ءوزىن) بالاعاتتايتىن.
كەيىنگى جىلدارى اتىمىز بايگەدەن كەلىپ، اتاق قۋعان سوڭ، اۋىلعا سيرەك قاتىنايتىن بولدىق قوي. شاعان ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنان حابارسىز بولعانمىن. تەك، ەستيتىنمىن، انەيى سەبەپتەرمەن ەكى رەت وتىرىپ كەلىپتى (ارينە، تۇرمەگە). ادام ولتىرمەگەن، ۇرلىققا تۇسپەگەن، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتاماعان. سوندا قالاي دەيسىزدەر عوي؟.. پالۋان اعامىز بۇل كۇندەرى تات باسىپ، توزىڭقىراپ قالعان نامىسىن قورعايمىن دەپ ءجۇرىپ قور بولعان دا. رۋحىن جوعالتقان ادام – ول دا ءبىر ءتۇبى شىرىگەن اعاش، جەل تۇرسا قۇلاپ قالادى. ەلگە سوڭعى بارعاندا ەستىدىم – شاعاندى ساۋساقپەن ءتۇرتىپ قالساڭ، مۇرتتاي ۇشادى ەكەن. قاراپ وتىرىپ قاپالاناسىڭ. جاستىق شاعىمنىڭ قول جەتپەس ارمانى، شىعا الماس شىڭى، جىعا الماس بايتەرەگى بولعان، قايران ازاماتتى مۇسىركەۋىم ەمەس، جو-جوق، اينالايىن اۋىلدا «اتتەڭ، سول كىسىدەي بولسام» دەپ، ەرلىك تۇتىپ، ەلىكتەيتىن ازاماتتىڭ ازايعانى جانىڭدى جارالايتىن.
سونىمەن شاعان – شاعان بولعالى، تۋرا ەلۋ رەت جۇمىس اۋىستىرعان. سوۆحوزدان قۋىلعان كۇنى، جول جوندەۋ جۇمىسىنا، بۇدان قۋسا – بالتاشى بولىپ، اركىمنىڭ ءۇيىن سالادى.
قىسقاسى، ىستەمەگەن ءىسى، ىشپەگەن ىشىمدىگى قالماعان. قانداي ازىپ-توزىپ، جۇدەپ-جاداپ ءجۇرسىن، العان بەتىنەن قايتپايتىن تۋراشىلدىعى مەن ادىلدىگىن، اسىرەسە، مەنىڭ انام سۇيسىنە ايتۋشى ەدى. ول بىزگە كورشى تۇراتىن. سوندىقتان دا ءجيى كەلەتىن. ەرتەڭگىلىك باسى زەڭگىپ، كوزى قىزارىپ، «پوحمەل» ىزدەگەن شاقتا، شەشەمە:
– ءاي، تاتە، – دەيتىن. شەشەم ادەتىنشە:
– وۋ، قۇلىنىم، – دەيتىن.
– ون سوم اقشا بەرىڭىز، – دەيتىن.
– الا عوي، جارىعىم، – دەيتىن.
– ءسىز مەنى بىلەسىز بە؟ – دەيتىن.
– جورگەگىڭنەن بىلەمىن عوي، قارعام، – دەيتىن.
– تاتە، مەنى سىزدەن باسقا ەشكىم تۇسىنبەيدى. داجە، ايەلىم دە. كۇنى ەرتەڭ جولسترويعا جۇمىسقا كىرەم. ازامات ەمەسپىن بە، ون سوم دەگەن نە، سۋىرىپ المايمىن با... اكەڭ،.. جالعىز جانىم امان بولسا...
– سۋىرىپ الاسىڭ، جارىعىم، ازاماتسىڭ عوي، – دەيتىن شەشەم.
شاعان سوزىندە تۇراتىن، ايتقان ۋاقىتىندا جەردەن شۇقىسا دا، ون سوم قارىزىن تاۋىپ اكەپ بەرەتىن ەدى. وسى جىگىتتىڭ تيىن-سيىنىن قۇرتىپ جۇرگەن ءتىپتى دە اراق ەمەس ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم. جيىرما بەس جىل بۇرىن العان جالعىز ورىندىق قارا موتوسيكلى بار ەدى. مىنە، سودان بەرى ۇستىنەن تۇسپەي ءمىنىپ كەلەدى. مىنگەندە دە قىزىق: كۇن شىقپاي، تىرقىلداتىپ وت الدىرادى، قازديا وتىرىپ اۋىلدى شىر اينالىپ شىعادى، بۇدان سوڭ قارا جەر دەپ اتالار اۋىلدان ون شاقىرىم قاشىقتىقتاعى مولالارعا تارتادى. قايتىپ كەلىپ، قوراسىنا قاماپ تاستايدى. ول وسى اينىماس تا، جاڭىلماس ادەتىن كەشكە، ەل ورىنعا وتىرا تاعى قايتالايدى. شيرەك عاسىردان بەرگى قارەكەتى وسى. ال، قارا جەردەگى قورىمدا مارقۇم اكەسى مەن شەشەسى جاتىر قارا توپىراقتى قىمتانا ءتۇسىپ. ەكى كۇننىڭ بىرىندە پوچتادا تۇرادى. تاپقان-تايانعانىن موتوسيكلىنە تەتىك الۋعا جولدايدى دا... ەگەر جيىرما بەس جىلدان بەرگى قوسىمشا بولشەك الۋعا، ياعني استىنداعى قارا «تايىن» جوندەۋگە جۇمسالعان اقشاسىن جيناپ-تەرسە، ەندىگى «موسكۆيچ» ساتىپ الۋعا جەتەر ەدى دەسەدى قۇرداستارى.
سول شاعاندى بەس جىلدان سوڭ بۇگىن كورىپ تۇرمىن. وسكەمەننىڭ اەروپورتىندا تەڭسەلىپ ارى-بەرى ءجۇر ەكەن. قايران قالدىم. اپپاق سازانداي، تولعان. ۇنەمى شۇڭىرەيىپ، اراق قۇيشى دەپ تىلەنىپ تۇراتىن كوزى وت شاشادى. ينە-جىپتەن جاڭا شىققان قوڭىر كوستيۋم. اياعىندا بيىك وكشە، قايقى تۇمسىق سابو-كەبىس. جاسىل كويلەك، موينىنا جىلتىراۋىق القىزىل گالستۋك بايلاعان. كەلبەتتى دە كەلىستى، جاۋىرىنى قاقپاقتاي جىگىت اعاسى جىميا كۇلىپ، سالماقتاي باسىپ، سابىرمەن سالەم بەردى.
– ءيا، وراش، حال قالاي، باۋىرىم؟ - دەپ، كۇرەكتەي الاقانىن ۇسىندى. ءبىراق قانشا قارۋلى بولسا دا، مەنىڭ بىزديگەن اق ساۋساقتارىمدى مىتىپ، قىسقان جوق. وسى شاقتا قالاداعى قالامداستارىمنىڭ الىنە قاراماي قولىمدى مىجعىلايتىنى ەسىمە ورالدى.
– امانشىلىق، اعا. ءوزىڭىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز؟
– قۇداي ماعان جالعىز-اق نارسە بەرگەن. ول – دەنساۋلىق، – دەدى مەنى باستاپ سىرتقا بەتتەي بەرىپ. قالتاسىنان «كوسموس» سيگارەتىن الىپ، تۇبىنەن قاعىپ ءبىرىن ماعان ۇسىندى. تۇتاتتى.
– بيىل ءبىزدىڭ جاق تامىلجىپ-اق تۇر ەكەن. ەلدەن كەتكەن ەكى جىلدا وسىنشالىق ساعىنامىن دەپ ويلاعان جوق ەدىم. ءبارىن ءبۇلدىرىپ جۇرگەن مەن ەكەنمىن-اۋ... ءتىپتى جايناپ، جاسارىپ قالعانداي... ەستىگەن شىعارسىڭ، ايتقان شىعار... جامان اعاڭ تاعى دا ەكى جىلىن وتەپ قايتقان بەتى. وسى جولى ناقاق كەتتىم، اراق ىشەسىڭ دەپ، تۋعان ايەلىم ميليسيانىڭ ماشيناسىنا سالىپ جىبەردى. الباستى، مەن ءبىر جاڭا ءىشىپ جۇرگەندەي (ايەلىنە دەگەن وشپەس وكپەسى بايقالادى). ازامات ەمەسپىن بە، ءبىر كۇنگىدەي بولعان جوق، وتەپ شىقتىق. ءتىپتى وسى جارىقتىققا ۇيرەنىپ، باۋىر باسىپ تا قالىپپىن. بالالارىم مەن قارا موتوسيكلىم بولماسا، اۋىلعا ورالىپ، كوزگە كۇيىك، كورىنگەنگە تۇرتكى بولىپ نەم بار.
ول وسى ءبىر اڭگىمەسىن سالقىن ساعىنىش، وكپەلى مۇڭمەن ايتتى. ءبىراق ونىڭ تالايىنا جازىلعان تاعدىرىنا ارالاسىپ، نالاسىنا ورتاقتاساتىن حال وزىمدە دە تاپشىلاۋ ەدى. تايقىلاۋ بىتكەن ماڭدايداعى اتالارىمىز ايتا بەرەتىن «جازۋدى» ءوشىرىپ تاستاپ، قالاۋىمىزشا قايتا جازىپ الۋعا دارمەن شىركىن جەتە بەرمەيتىن. مەن شاعاننىڭ قولدان جونىپ جاساعانداي باتىر تۇلعالى مۇسىنىنە قاراپ تۇرىپ، ەپتەپ ءاجىم ادىپتەي باستاعان جانارىنان جانىپ بارىپ سونگەن وتتىڭ قولامتاسىن كوردىم. ءبىرى ۇشىپ، ەندى ءبىرى قونىپ جاتقان سامولەتتەردىڭ قۇلاق ەتتى جەر گۇرىلى مەزى قىلدى ما، ول تەمەكىسىن سوندىرمەستەن شەرتىپ جىبەرىپ، اناداي جەردەگى دۇڭگىرشەككە ءدال ءتۇسىردى:
– ءجۇر، ىشكە كىرەلىك، – دەدى شۇعىل بۇرىلىپ.
اەروپورت ءىشى قاپىرىق. قۇجىناعان حالىق. وسى قۇجىنا- عان حالىقتىڭ ىشىنەن ءبىر تانىس بەينە كوزىمە وتتاي باسىلدى. ول – شاعاننىڭ جۇبايى جازيرا ەدى. جانىمدا تۇرعان شاعاندى شىنتاعىممەن ءتۇرتىپ:
– جەڭگەمىز وسىندا ەكەن عوي، – دەدىم.
– قايداعى جەڭەشەڭ؟
– ءسىزدىڭ ۇيدەگى.
– ول نە ىزدەپ ءجۇر، – دەپ مەن نۇسقاعان جاققا جالت قارادى. وسى شاقتا ەرلى-زايىپتىلاردىڭ كوزدەرى ءتۇيىسىپ قالدى بىلەم، ەكەۋى دە سىلەيىپ تۇرىپ قالعان. بۇدان سوڭ شاعان: – الباستىنى كورگىم كەلمەيدى، – دەپ تەرىس اينالىپ، تىسقا شىعا جونەلدى. مەن بارىپ امانداستىم.
– ءبىر ايدان بەرى وبلىستىق اۋرۋحانادا جاتتىم، – دەدى جازيرا. – تاماعىمدا ءبىر بىتەۋ جارا بار ەدى عوي... سونى كەستىرىپ تاستادىم. ءوزىڭ اۋىلعا كەتىپ باراسىڭ با؟
– ءيا، ۇيگە بارىپ قايتايىن دەپ...
– اكە-شەشەڭ جۇرەگى جارىلا قۋاناتىن بولدى-اۋ.
ديكتور ءبىزدىڭ اۋدانعا ۇشاتىن سامولەتكە وتىرۋ باستالعانىن حابارلادى. ادامداردىڭ مىنەزى قىزىق قوي، ءبىزدى تاستاپ سامولەت ءوزى ۇشىپ كەتەتىندەي نەمەسە ورىن جەتپەي قالاتىنداي تالاسا-تارماسا ۇمتىلدىق، جاپا-تارماعاي سالونعا كىردىك. بۇنداي دا كەزدەيسوقتىق بولادى ەكەن-اۋ، شاعان مەن جازيرانىڭ ورنى قاتار بولىپ شىقتى. جەتى بالانىڭ اكە-شەشەسى بىر-بىرىنە الايا قارادى دا، سوستيىپ تۇرىپ قالدى. ءداتىم شىدامادى، مەن جەڭگەتايمەن اۋىسىپ وتىردىم.
سامولەت جەردەن كوتەرىلگەندە، دوڭگەلەك تەرەزەدەن اناۋ، ءبىز بيىكتەگەن سايىن، بىرتە-بىرتە كىشىرەيىپ، ءۇستىن كوك مۇنار قىمتاي باستاعان قىراتتار مەن توعايعا، قۇمىرسقاشا جىبىرلاعان ۇيلەر مەن ماشينالارعا كوز الماي قاراعان شاعان: – تىم بولماعاندا ۇشقىش بولۋىم كەرەك ەدى، – دەپ كۇرسىندى. مەن دە موينىمدى سوزدىم. اسىرەسە، ەرتىس وزەنى شىعىستىڭ كۇمىس بەلبەۋىندەي يرەلەڭدەپ، ادەمى كورىنەدى ەكەن.
– ۇشقانعا نە جەتسىن، باۋىرىم، – دەدى ءالى دە ءۇمىتسىز، ءبىراق ۇزىلمەس ارمانىنان ارىلماعان قالپى. – ونىنشى كلاستى بىتىرگەنىمدە، ءسوز جوق، ۇشقىش بولار ەدىم... ايتپاقشى... سەن جازۋشى ەكەنسىڭ عوي... – دەدى مەنىڭ تىزەمنەن سالىپ قالىپ. بۇل ءسوزدى ول بۇعان دەيىن ءتىرى جاننىڭ ويىنا كەلمەگەن ۇلى جاڭالىق اشقانداي، عاجاپ تاڭدانىسپەن ايتتى.
– ءيا، اعا... ەپتەپ قاعاز بۇلدىرەتىنىم بار...
– مەن سەنى ءالى وقىپ ءجۇر ەكەن دەسەم... اپىر-اي، جيىرما جىل كورشى تۇرىپ بىلمەپپىن-اۋ...
– سوندا قالاي... جيىرما جىلدان بەرى بىتپەيتىن وقۋ بار دەپ ويلادىڭىز با؟
– راس-اۋ، وسىعان مي جەتپەگەن سوڭ... اراقتان ايىقتىرۋ ورنىنداعى جۇمىسشىلار ءبىر كىتاپتى قولدان-قولعا جۇگىرتىپ وقيدى كەلىپ... اكە-اۋ، بۇل كىمنىڭ كىتابى دەپ كوز قىرىن سالسام – سەنىڭ فاميلياڭ. مىنە، قىزىق. «مۇنى جازعان – مەنىڭ كورشىم، باۋىرىم، ءبارىمىز ءبىر قاراتايدان تاراعامىز»، – دەپ، قانشا وڭەشتەسەم دە، ءبىرىن سەندىرە المادىم. «مۇمكىن ەمەس، – دەيدى. – سەنىڭ باۋىرىڭ جازۋشى بولسا – سەن مۇندا وتىرماس ەدىڭ». ءبىر بيەدەن الا دا تۋارىن، قۇلا دا تۋارىن قايدان ءبىلسىن ءلاۋقيلار...
ءبىز اۋدان ورتالىعىنا امان-ەسەن جەتىپ، ەندى ودان ارى اۋىلعا اتتانۋ ءۇشىن اۆتوبۋسقا مىندىك. ەرلى-زايىپتى ەكەۋى ءالى ءلام دەسكەن جوق، تانىمايتىن ادامداي اۆتوبۋسقا وتىردى. مەن قايران قالدىم – جيىرما جىل بىرگە تۇرىپ، بىرگە جاتىپ، جەتى بالانى بىرگە باعىپ وسىرگەن جارلاردىڭ جانىنىڭ بەرىكتىگىنە قايران قالدىم. بىتىمدەستىرۋدىڭ، دانەكەر ءسوز ايتىپ، ءپاتۋاعا كەلتىرۋدىڭ رەتى جوق، ءتىپتى قولىمنان كەلمەس تە ەدى. سوندا بۇلار قايدا بارادى؟ ءبىر اۋىلعا، ءبىر شاڭىراققا... ارى قاراي ويلاۋعا اقىلىم جەتپەدى... قورقىنىشتى سىقىلداندى.
ءدال سولاي بولدى. اۆتوبۋستان تۇسكەن سوڭ، ۇشەۋمىز ىلگەرىندى-كەيىن ءبىر باعىتتا اياڭداپ كەلەمىز. ۇيلەرىمىزگە جاقىنداعان سايىن، بويىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەيتىن ۇرەي بيلەدى مە، الدە باياعىدا بايقاۋسىز ءوشىرىپ العان وشاق وتىن جاعا المادىق پا، ايتەۋىر، باسىمىز سالبىراپ، قازادان قايتقانداي دەل-سال حال كەشتىك. مەنىكى نە جورىق؟ بالكىم، ەرلى-زايىپتىلار ءۇشىن ۇيالعانىم شىعار... نە دەگەنمەن كورشى تۇرامىز عوي. ال، «كورشى اقىسى – قۇداي قاقىسى» – دەيتىن اتالارىمىز. مۇمكىن، بۇل ءسوزدى ۇشەۋمىزدىڭ دە جەتىنشى اتامىز قاراتاي جارىقتىق ايتقان شىعار.
مەن: «ال، ساۋ بولىڭدار»، – دەپ ءوز ءۇيىم – ولەڭ توسەگىمە بۇرىلدىم. ول ەكەۋى ءبىزدىڭ باقشانىڭ ىشىمەن وتەر قارا شاڭىراقتارىنا تارتتى. ءبىرىنىڭ سوڭىندا ءبىرى... ەندى نە بولار ەكەن. كۇندىز ۇندەمەس، ال تۇندە شە؟..
ارينە، مەنى مارە-سارە قارسى الدى. اكەم سابىرلى قالپىندا ماڭدايىمنان يىسكەدى. شەشەم سابىرسىز مىنەزىمەن باس سالىپ، بەت-اۋزىمنىڭ ساۋ-تامتىعىن قالدىرماي شوپىلدەتە ءسۇيدى.
– مەنىمەن بىرگە شاعان مەن جازيرا دا كەلدى، – دەگەنىمدە، مەنى تاستاي سالىپ، بۇكىل ءۇي-ىشىمىز تەرەزەدەن قاراعان ەدى.
ەكەۋى دە ەسەن-ساۋ ورالعان كورشىلەرىمىز ءۇش كۇن بويى تۇڭلىگى جابىلعانداي جىم-جىرت جاتىپ الدى. ءتىپتى وت جاعىپ، شاي قايناتىپ ىشپەگەن سەكىلدى، تۇتىندەرى شىقپادى. ساباقتان قايتقان نەمەسە ەسىك الدىندا ويناپ جۇرگەن بالالارى بولماسا، وزدەرى توبەلەرىن دە كورسەتپەگەن. وسىناۋ ۇنسىزدىك شەشەمنىڭ قابىرعاسىنا قاتتى باتتى بىلەم:
– قالاي دەگەنمەن سوتتالا بەرگەن سوڭ قانى بۇزىلىپ، ايەلىن باۋىزداپ تاستاماسىن، – دەدى ۇلكەن ۋايىممەن.
– شاعاننىڭ ونداي يتتىگى جوق. تەك جولى بولماعان جىگىت، – دەپ باسۋ ايتتى اكەم.
– ماڭدايدان باقىت شايقالسا، كورەر كۇنىڭ وسى، – دەدى شەشەم. – جاس كەزىندە قانداي ازامات ەدى... ءيا... باقىتىڭ شايقالماسىن دە...
ءۇشىنشى كۇنى شاعاننىڭ ءوزى كەلدى. ادەتىنشە اپ-ادەمى بولىپ كيىنگەن: شەبەرحانادان جاڭا عانا شىققان زات سەكىلدى مۇنتازداي-اۋ، مۇنتازداي. ساقال-مۇرتىن قىرىپ، ءاتىر جاقسا كەرەك، ءيىسى مۇرنىڭدى جارادى. كوتەرىلىپ بارا جاتقان كۇننىڭ نۇرىنا شاعىلىسا جالت-جۇلت ساۋلە شاشىپ ويناعان كاۆكازدىقتار اۋەس كەلەتىن جىلتىراۋىق گالستۋگى كوز قارىقتىرادى. اكەممەن قول بەرىپ امانداستى. ال انام بولسا سۇيسىنە، ءارى تاڭدانا قاراپ قالعان.
– امان ورالدىڭ با، جارىعىم. قاشان كەلدىڭ؟ – دەپ بىلە تۇرا سۇرادى.
– ءۇشىنشى كۇن بولدى... ءولىپ قالساق تا سەزبەيسىزدەر-اۋ، اپا.
– ءۇيباي-اۋ، قارعام شاعان-اۋ، تۇتىندەرىڭ بىقسىماعان سوڭ، بالالار سۋ-سۋانىن ءىشىپ وزدەرى وتىر ەكەن دەدىك... جازيرا دا كەلدى مە؟
– كەلدى، – دەدى شاعان قاباعىن ءتۇيىپ. – ءبىزدى وسىلاي توڭ-تەرىس كۇيدە ءبىر ۇيگە قاماپ قوياسىزدار ما؟ كىنا – مەنەن ەمەس، جازيرادان. قايمانا قازاق قاي زاماندا قۇداي قوسقان قوساعىن ۇستاپ بەرىپ ەدى، ايداتىپ-بايلاتىپ جىبەرىپ ەدى. ال- باستى... تۇك بولماعانداي تۇندە... ارسالاڭداپ جەتىپ كەلىپتى قاسىما... «كەت! – دەدىم. – كۇناعا قالما... تاتۋلاسۋ شايىن ىشكەن جوقپىز، ۇيات بولادى»، – دەدىم. موتوسيكلىمە مەن جوقتا زاپچاست كەلگەن ەكەن، سونى تىعىپ تاستاپتى. تاۋىپ بەرەيىن دەپ جالىنسا دا، تەرىس قاراپ جاتىپ الدىم... ال، اعا، اپا، جۇرىڭىزدەر، تاتۋلاسۋ شايىن ءىشىپ، باتالارىڭىزدى بەرىڭىزدەر. بوستان-بوسقا ازاپتانا بەرمەيىك.
– ءجون ءسوز، – دەدى اكەم. – شيكى وكپە، شي بورباي بالالارىڭنىڭ كوز جاسىنا قالماڭدار.
– بالالاردى وكىمەت دالاعا تاستاماس. كوڭىلىمىز كوبەڭ تارتپاسىن دەڭىز.
اكە-شەشەم جانە شاعان ۇشەۋى ءبىتىم شايىنا كەتتى. مەنى ەرتكەن جوق.
ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وتكەن سوڭ، اكە-شەشەم قايتىپ ورالدى – تىم تەز ورالدى. ەكەۋى دە تاس-تالقان اشۋلى.
– وي، ول ادام بولمايدى! – دەدى اكەم. – ەكى جىل اراعا سالىپ بارىپ قايتا ءىشىپ كەتۋ دەگەن – نە سۇمدىق.
– جازيراعا ەرەگەسكەنى شىعار، – دەدى كەمپىرى ارا ءتۇسىپ. – كەلگەننەن بەرى، ەكى ۇرتىنا سۋ تولتىرىپ العانداي، جاق اشپاپتى. ءبىزدىڭ كوزىمىزشە تورساڭداماي-اق قويسا ەدى.
– جوق-اۋ، ءتىپتى، ءوز ايەلىنە ءوزى «اياعىما جىعىلسىن» دەپ كەرگىگەنى نەسى. ول نەگە اياعىنا جىعىلادى-ەي. ىشسە دە – ماس، ىشپەسە دە – ماس، بالا-شاعاسىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، باسىنا اڭگىرتاياق ويناتقانى ءۇشىن بە؟ شاعان جوقتا قانداي اپ-ادەمى ءومىر ءسۇردى. ءۇستى-باستارىن، قورا-قوپسىسىن بۇتىندەپ الدى.
– بايسىز قاتىندار قۇتىرعان زامان بولدى عوي، – دەدى شەشەم شاعاندى ءالى دە جاماندىققا قيماي.
– ءبىتىم شايى جۇزەگە اسپاعان ەكەن، – دەدىم مەن.
– وي، ءبىتىم شايىنىڭ ءىشىن ۇرايىن، – دەپ اكەم اشۋلانعانداعى ادەتى بويىنشا استىڭعى ەرنىن جىمقىرا تىستەپ سارت-سۇرت شىعا جونەلدى.
ءور جاقتان ەستىلگەن ايقاي-شۋ مەنى ەرىكسىز ەلەڭدەتىپ، ەسىك الدىنا شىعاردى. شاعان جانە مەنىڭ جەزدەم، كورشى جىگىت قالان ۇشەۋى بۋلارى بۇرقىراپ، قۇشاقتاسا اندەتىپ ءجۇر. قوينى-قونىشتارى تولعان اراق. بۇدان ارى وتىرا بەرسە، ءىس ناسىرعا شاباتىنىن سەزسە كەرەك، ۇلكەن اپكەمىز شولپان مەن قالاننىڭ كەلىنشەگى قايتىپ كەلە جاتىر ەكەن.
– شاعاننىڭ ءوڭى قانداي جاقسى، – دەيدى اپكەم. – اپپاق بولىپ سەمىرگەن.
– اقشاسىن ايتساڭشى – اقشاسىن. ءبىر ساعاتتىڭ ىشىندە ءجۇز سومدىقتىڭ بىرنەشەۋىن سۋىرىپ، اراققا جىبەردى عوي. جازيرا دا جىلاڭقى، كۇيەۋى اكەلگەن تابىستى بىزگە كورسەتپەي تىعىپ الا قويدى. ەي، شولپان، – دەدى سودان سوڭ. – ەرتەدەن قارا كەشكە شەيىن سوۆحوزدىڭ جۇمىسىندا سالپاقتاپ جۇرگەن ءبىزدىڭ كۇيەۋلەرىمىز عوي، ايدىڭ اياعىندا «بەرەسى بولىپ قالدىق» دەپ، بالاعا بەرەتىن بەس-ون تيىنعا جارماسادى. بالا تاپپاساڭ، اشتان ولتىرەر مە ەدى... ودان دا شاعان سەكىلدى ەكى جىلعا جىبەرىپ الساق، وزدەرىنىڭ دە قابىرعاسىنا شىر ءبىتىپ، تابىستى ورالار ەدى!
– سەن دە قايداعىنى ايتاسىڭ. وبال ەمەس پە، – دەدى اپكەم. ال شاعان بولسا ءوزىنىڭ ۇمىتىڭقىراپ قالعان وبرازىنا قايتا كىرىپ، ەكى جىلدان بەرى بۇل ماڭايدا قاساڭدانىپ قالعان تىنىشتىقتىڭ پەردەسىن دار-دار ايىرادى.
ەرتەڭ قالاعا قايتامىن دەپ وتىرعان كۇنگى كەشتە، ىمىرتشىلاپ شاعان كەلدى. ءۇستى-باسى البا-جۇلبا. ءجۇزى وتقا كۇيىپ شىققانداي كۇلگىن تارتقان. اراق ءسىڭىپ كەتكەن ونە بويىنان ەشكىمگە كەرەكسىزدىكتى سەزدىرەر ءيىس شىعادى. كىسىنىڭ اينالدىرعان ون-اق كۇندە وسىنشالىق ازىپ-توزارىن بۇدان بۇرىن نەعىپ اڭعارماعانمىن. ادامنىڭ ادامدىقتان كەتۋىنە، ءيا، نە بارى ءبىر عانا اپتا ۋاقىت كەتەدى ەكەن. ول مەنى جەڭىمنەن تارتىپ جەتەلەپ شىقتى دا:
– سەن مەن تۋرالى نەگە جازبايسىڭ؟ – دەپ توبەدەن تۇسكەندەي ساۋال قويدى. – جامان اعاڭنان ارتىق كەيىپكەر تابامىن دەپ ءجۇرسىڭ بە؟.. جو-جوق، باۋىرىم، مەنىڭ ءومىرىم التايدىڭ جىنىس ورمانى سەكىلدى، ىشىنە كىرسەڭ اداساسىڭ... ونى جاساۋ، مەن بولۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى...
– ەشكىمنىڭ ءومىرىن ەشكىم قايتالاي المايدى عوي، اعا...
– سەن بۇلتارما... جاز... اقشاسىن داۋلامايمىن. ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردىم. شامدانىپ قالدى.
– كۇلەسىڭ، ءا... ىشپەي، دۇرىس جولدان تايماي، ءبىر ىزبەن كىرىپ، ءبىر ىزبەن شىعاتىن ءتارتىپتى دە تاربيەلى سەنىڭ قاي جەرىڭ ارتىق ايتشى ماعان. مەنەن بۇرىن سەن ولەسىڭ... كەزدەسەمىز ءالى سول... جاقتا...
– ارتىقپىن دەپ تۇرمىن دەدىم بە سىزگە، – ءىس ناسىرعا شابا باستادى.
– ەندەشە، كەكىرەيمەي مەنى كىتاپقا جاز.
قۇتىلا الماسىمدى ءبىلدىم. بىلەگىمنەن تاس قىلىپ ۇستاپ العان. ايرىلار ەمەس. ايلاعا كوشە باستادىم.
– وي، اعاسى-اي، مەن ءسىز تۋرالى الدەقاشان جازىپ ءجۇرمىن. ءبىراق...
– نە ءبىراق؟
– اياقتاي الماي ءجۇرمىن.
– نەگە.
– ءوزىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىز. ءسىز سەكىلدى ادامداردى، اسىرەسە، سوتتالعانداردى جازۋ وڭاي-وسپاق ەمەس. وتە قيىن تاقىرىپ. ونداي ادامدار ءومىر جولىن دۇرىس باستاعانمەن، دۇرىس اياقتاي المايدى. قاتەلىكتى كوپ جىبەرەدى. ال شىعارمادا سول قالپىندا كوشىرە سالمايدى. الگى ءسىز سياقتى ازاماتتار كىتاپتىڭ سوڭىندا مىندەتتى تۇردە تۇزەلۋى كەرەك. ايتپەسە باسپايدى... ال ەندى مەن ءوزىڭىز جونىندە جازىپ جاتقان دۇنيەمدى، امال جوق، بىتىرە المادىم.
– نەگە؟
– نەگەسى سول – ءسىز تۇزەلگەن جوقسىز. قايتادان ءىشىپ كەتتىڭىز. قالايشا وتىرىك جازامىن؟
– ونىڭ ءجون ەكەن-ەي، – دەدى بويىن تىكتەپ. – ويلانۋ كەرەك ەكەن.
– ويلانىڭىز. – ول جاس بالاشا يلاندى.
تالتىرەكتەمەي دە، سۇرىنبەي دە قارا جەردى ءدۇرس-دۇرس باسىپ، ءوز ۇيىنە بەتتەدى.
مەن الماتىعا ۇشتىم. ءبىر ايدان سوڭ اۋىلدان حات الدىم. شاعان ىشكەنىن قويىپتى. سوۆحوزدا بالتاشى بولىپ جۇمىس ىستەپ ءجۇر ەكەن... «وراش كەلسە، قوناققا شاقىرام، ازامات ەمەسپىن بە؟» – دەپ، ءبىر توقتىسىن سەمىرتىپ جاتقان كورىنەدى.
ال مەن دە اعايىننىڭ الدىندا وتىرىكشى بولمايىن دەپ، وسى اڭگىمەنى جازدىم.
6alash ۇسىنادى
