قازىرگى قازاق ءالىپبيىنىڭ تىزبەگىندە ءتول تاڭبالارمەن قاتار كىرمە تاڭبالار ارالاسىپ ءجۇر. توركىنى بولەك كىرمە تاڭبالاردىڭ جاسالىم-ەستىلىم (ارتيكۋلياسيا-پەرسەپسياسى) بوگدە بولعاندىقتان، ولار قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزىن، مورفەم قۇرامىن، بۋىن تۇرقى مەن تاسىمال رەتىن، سونداي-اق سويلەۋ ىرعاعىن تۇگەل بۇزىپ ءبىتتى. كوزىمىز ۇيرەنىپ، قولىمىز جاتتىعىپ العان سوڭ تول-كىرمە جازۋدى دا وگەيسىنبەيتىن بولدىق. رۋحاني سانانىڭ جاڭعىرۋى ۇلتتىڭ تىلىنەن باستالاتىنىن ەسكەرسەك، وندا الدىمەن ءتول ءالىپبيدى قالىپتاستىرىپ الۋ كەرەك بولادى. ءتول الىپبيدەن ءتول ءسوز قالىپتاسادى، ءتول سوزدەن ۇلت ءتىلى قالىپتاسادى. بۇل – الەمدىك جازۋ تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعان فونەتيكا-گرامماتيكالىق ۇستانىم.
قازىرگى قازاق ءالىپبيىنىڭ قۇرامىنداعى كىرمە تاڭبالاردىڭ دىبىس قۇرامى (مازمۇنى) اكادەميالىق ورفوەپيالىق سوزدىكتەردە تاراتىلىپ كورسەتىلىپ كەلەدى. الايدا اكادەميالىق ورفوەپيانىڭ ناتيجەسىنە ەشكىم ءمان بەرمەي وتىر. سوزدىكتەردىڭ، مۇمكىن، تارالىم تاپشىلىعى بولار نەمەسە وقۋ-ادىستەمە باعدارلامالارى مەن وقۋلىقتاردا جەتكىلىكتى ءمان بەرىلمەي كەلە جاتقاندىقتان بولار، الدە ورىس الىپبيىمەن تۇمشالانىپ قالعاندىعىمىزدان بولار، ايتەۋىر كىرمە تاڭبالاردىڭ ءتىل بۇزار ماشاقاتىنان ارىلا الماي-اق كەلەمىز.
ادەتتە، الەمدىك ءالىپبي ءتۇزۋ تاجىريبەسىندە ءبىر دىبىستى بىرنەشە (ەكى-ۇش) تاڭبامەن بەلگىلەۋ ءداستۇرى ءجيى كەزدەسەدى. ال بىرنەشە دىبىستى ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەۋ ءداستۇرى جوق سىقىلدى. «جوق سىقىلدى» دەپ ەكىۇشتى سويلەپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى بار. ويتكەنى الەمدە جوق ءالىپبي ۇلگىسى قازاق جازۋىندا عانا بار: ءبىر تاڭبامەن ەكى-ۇش دىبىستىڭ تىركەسىن ءبىز عانا بەلگىلەپ كەلەمىز. بەلگىلەپ قانا قويماي، ارنايى ەملە-ەرەجەمەن بۇلجىماستاي ەتىپ بەكىتىپ تە قويدىق. جارتى عاسىر بويى ۇرپاقتان-ۇرپاق سول ەملە-ەرەجەمەن اۋىزدانىپ، سول ەملە-ەرەجەمەن ەر جەتىپ، سول ەملە-ەرەجەمەن قارتايىپ، سول ەملە-ەرەجەمەن «ۇزاپ» كەتىپ جاتىر. ءتىل بۇزار ەملە-ەرەجەنىڭ باستاۋ ءساتى دە بەلگىلى – 1957 جىل، بەلسەندىلەرى دە بەلگىلى – سول كەزدەگى اتى ايگىلى ءتىل ماماندارى.
ەندىگى شەشىم نە بولماق؟ قازىرگى ەستيار ۇرپاقتى «ولاي ەمەس، بىلاي» دەپ سەندىرۋ قيىن بولىپ وتىر. بۇرىن ءبىر ەسكەرتكەنىمىزدەي، قازاقتىڭ وزىنە «قازاقتىڭ بار دىبىسىن بار دەپ، جوق دىبىسىن جوق دەپ» سەندىرە المايتىن كەزەڭدە تۇرمىز. ءبىز، قازىرگى ۇرپاق، شاماسى، سول «ي-ۋ-يا-يۋلاپ» وتەتىن ءتارىزدىمىز. امال جوق، كۇيىنەسىڭ-كۇيەسىڭ، ءىس ونبەسىن بىلەسىڭ…
«ءالىپبي جاڭعىرۋدى» مەكتەپتەن، تىپتەن، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاماسا بولمايتىن ءتۇرى بار. سول ۇرپاق ءوسىپ جەتىلگەندە عانا قازاق ءسوزىنىڭ قازاقى جازىلىمى مەن ايتىلىمى كىرمە تاڭبالاردىڭ ماشاقاتىنان تازاراتىن بولادى. ءبىراق ۇرپاق دايىندىعىن بۇگىننەن باستاۋ كەرەك. مۇنداي دايىندىق، ەڭ الدىمەن، ساۋات اشۋدىڭ باستاۋ كوزىندە تۇراتىن ءمۇعالىم-ۇستازدارعا كەرەك. كوزى اشىق ساۋاتتى قاۋىمنىڭ دا يگەرىپ العانى ارتىق بولمايدى. ويتكەنى بولاشاق قابىلداناتىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ قۇرامى مەن ەملە-ەرەجەسى بۇگىنگى كەمشىلىكتەردەن ارىلىپ جاڭاراتىن بولادى.
سونىمەن، كىرمە تاڭبالاردىڭ دىبىس قۇرامىن تاراتىپ، كورنەكى «ءالىپبي» مودەلىن قۇراستىرىپ شىعامىز. قازاق گرامماتيكاسىندا بۋىن تۇرلەرىنىڭ اتاۋلارى بار. سول ۇلگىنى دىبىس تىركەستەرىنىڭ تالدانىمىنا دا پايدالانۋعا ابدەن بولادى. بۋىن تۇرلەرى مەن تىركەس تۇرلەرىنىڭ دىبىس قۇرامى ءبىرىن-بىرى قايتالايدى.
العاشقى تىركەس ءتۇرىن «اشىق تىركەس» دەپ اتادىق: داۋىسسىزدان (شارتتى تۇردە – دز) باستالىپ داۋىستىعا (شارتتى تۇردە – دت) بىتەدى: دز+دت.
تىركەستىڭ ءبىرىنشى سىڭارى داۋىسسىز ي دىبىسى بولىپ تابىلادى (ورىس ۇلگىسىمەن قىسقا ي دەپ جۇرگەنىمىز دۇرىس ەمەس، قازاق تىلىندە قىسقا/سوزىلىڭقى دىبىس جوق). تىركەستىڭ ەكىنشى سىڭارى بىردە داۋىستى ا بولسا، بىردە داۋىستى ءا بولادى. ەندەشە وقۋلىقتارىمىزداعى داۋىستى يا دەپ جۇرگەنىمىز دەربەس-دەربەس ەكى تىركەستىڭ تاڭباسى ەكەن، باسقاشا ايتقاندا دىبىس ەمەس تاڭبا (ءارىپ) ەكەن. سوندا قازاق تىلىندە ەكى دىبىس تىركەسىن ءبىر تاڭبامەن (ارىپپەن) بەلگىلەپ ءجۇر ەكەنبىز.
كەلەسى تىركەس ءتۇرىن «تۇيىق تىركەس» دەپ اتادىق: داۋىستىدان باستالىپ داۋىسسىزعا بىتەدى: دت+دز.
تۇيىق تىركەس ەكى ءتۇرلى بولىپ كەلەدى.
ءبىرىنشى تۇيىق تىركەس. تىركەستىڭ ءبىرىنشى سىڭارى بىردە داۋىستى ى بولسا، بىردە داۋىستى ءى بولادى. تىركەستىڭ ەكىنشى سىڭارى داۋىسسىز ي دىبىسى بولىپ تابىلادى (ورىس ۇلگىسىمەن قىسقا ي دەپ جۇرگەنىمىز دۇرىس ەمەس، قازاق تىلىندە قىسقا/سوزىلىڭقى دىبىس جوق).
ەندەشە وقۋلىقتارىمىزداعى داۋىستى ي دەپ جۇرگەنىمىز دەربەس-دەربەس ەكى تىركەستىڭ تاڭباسى ەكەن، باسقاشا ايتقاندا دىبىس ەمەس تاڭبا (ءارىپ) ەكەن. سوندا قازاق تىلىندە ەكى دىبىس تىركەسىن ءبىر تاڭبامەن (ارىپپەن) بەلگىلەپ ءجۇر ەكەنبىز.
ەكىنشى تۇيىق تىركەس. تىركەستىڭ ءبىرىنشى سىڭارى بىردە داۋىستى ۇ بولسا، بىردە داۋىستى ءۇ بولادى. تىركەستىڭ ەكىنشى سىڭارى داۋىسسىز ۋ دىبىسى بولىپ تابىلادى (ورىس ۇلگىسىمەن داۋىستى ۋ دەپ جۇرگەنىمىز دۇرىس ەمەس، قازاق تىلىندە داۋىستى ۋ دىبىسى جوق).
ەندەشە وقۋلىقتارىمىزداعى داۋىستى ۋ دەپ جۇرگەنىمىز دەربەس-دەربەس ەكى دىبىس تىركەسىنىڭ تاڭباسى ەكەن، باسقاشا ايتقاندا دىبىس ەمەس تاڭبا (ءارىپ) ەكەن. سوندا قازاق تىلىندە ەكى دىبىس تىركەسىن تاعى دا ءبىر تاڭبامەن (ارىپپەن) بەلگىلەپ ءجۇر ەكەنبىز.
سوڭعى تىركەس ءتۇرىن بىتەۋ تىركەس دەپ اتايمىز: داۋىسسىزدان باستالىپ، داۋىستىمەن جالعاسىپ، داۋىسسىزبەن اياقتالادى: د3+دت +د3.
تىركەستىڭ ءبىرىنشى سىڭارى داۋىسسىز ي دىبىسى بولىپ تابىلادى (تاعى دا، ورىس ۇلگىسىمەن قىسقا ي دەۋگە بولمايدى، قازاق تىلىندە قىسقا/سوزىلىڭقى دەگەن دىبىس جوق). ەكىنشى سىڭارى بىردە داۋىستى ۇ بولسا، بىردە داۋىستى ءۇ بولادى. تىركەستىڭ ءۇشىنشى سىڭارى داۋىسسىز ۋ دىبىسى بولىپ تابىلادى (تاعى دا قايتالايمىز، ورىس ۇلگىسىمەن داۋىستى ۋ دەپ جۇرگەنىمىز دۇرىس ەمەس، قازاق تىلىندە داۋىستى ۋ دىبىسى جوق).
ەندەشە وقۋلىقتارىمىزداعى داۋىستى يۋ دەپ جۇرگەنىمىز ءارقايسىسى ءۇش دىبىستان تۇراتىن دەربەس-دەربەس ەكى تىركەستىڭ تاڭباسى ەكەن، باسقاشا ايتقاندا دىبىس ەمەس تاڭبا (ءارىپ) ەكەن. سوندا قازاق تىلىندە ءۇش دىبىس تىركەسىن دە ءبىر تاڭبامەن (ارىپپەن) بەلگىلەپ ءجۇر ەكەنبىز.
قازاق ءتىلىنىڭ ءسوزقۇراۋىش (پروسوديكالىق) زاڭدىلىعى بويىنشا جازۋ ۇلگىسى «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» بولۋ كەرەك، سوندا عانا ءماتىننىڭ ۇندەسىم اۋەزى، مورفەم قۇرامى، بۋىن جىگى، تاسىمال رەتى مەن سويلەۋ ىرعاعى ۇيلەسىمدى شىعادى. قازاق (جالپى تۇرىك) ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەردىڭ جازۋ ۇلگىلەرىنەن باستى ەرەكشەلىگى وسى بولىپ تابىلادى.
قازاق ءالىپبيىنىڭ قۇرامىندا دىبىس تىركەستەرىن بەلگىلەيتىن تاڭبالاردان (ارىپتەردەن) باسقا كىرمە جەكە تاڭبالار (ارىپتەر) بار. ول تاڭبالاردىڭ دا دىبىس ءمانىن ءوز الدىنا تالداۋعا تۋرا كەلەدى.
ءبىرىنشى، قازاق (جالپى تۇرىك) تىلىندە كومەي دىبىس جوق. سوعان قاراماي اراب داستۇرىنەن ەنگەن ھ تاڭباسى ءالىپبي قۇرامىنان شىقپاي كەلەدى. ال وسى تاڭبانى جاساندى دىبىستاپ كەلەمىز. ويتكەنى قازاق ءتىلىنىڭ ارتيكۋلياسيالىق بازاسىندا كومەي دىبىستىڭ جاسالىمى جوق. سوندىقتان ھ دىبىسى دەپ تىلشىك ارقىلى دىبىستالاتىن توعىسىڭقى/جۋىسىڭقى قاتاڭ داۋىسسىزىمىزدى ايتقان بولىپ ءجۇرمىز. ادەتتە ءتول دىبىس ەش ارتيكۋلياسيالىق دايىندىقسىز ەركىن ايتىلادى، ال ھ تاڭباسىن ارنايى ارتيكۋلياسيالىق دايىندىقپەن كۇش جۇمساپ بارىپ ايتامىز. وسىنىڭ ءوزى تاڭبانىڭ (ءارىپتىڭ) بوگدە (كىرمە) ەكەنىن كورسەتەدى.
ەكىنشى، قازاق ءالىپبيىنىڭ قۇرامىنداعى ارنايى توقتالا كەتەتىن تاعى ءبىر تاڭبا – قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىنىڭ قۇرامىندا جازىلىپ جۇرگەن ح ءارپى. «ءتول سوزدەر» دەگەندى بوسقا بولەكتەپ جازىپ وتىرعان جوقپىز، بۇل تاڭبا حالىقارالىق تەرميندەردىڭ جازىلىمىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. تاڭبانىڭ بۇل جاعىنا توقتالمايمىز.
جوعارىداعى ھ تاڭباسى سىقىلدى ح ءارىبى دە اراب داستۇرىنەن ەنگەنى بەلگىلى. قازاق ءتىلىنىڭ ساناۋلى ءتول سوزدەرىنىڭ قۇرامىندا عانا جازىلىپ ءجۇر. الايدا داۋىسسىز قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس قۇرامىندا جوق، باسقاشا ايتقاندا دەربەس سينگەما (فونەما) ەمەس.
ەڭ سوڭعى قازاق ءالىپبيىنىڭ قۇرامىندا «اداسىپ» جۇرگەن تاڭبا شش، قازاق ءتىلىنىڭ ارتيكۋلياسيالىق بازاسىندا مۇنداي دىبىستىڭ دا ايتىلىمى جوق.
سونىمەن ارنايى فونەتيكا-گرامماتيكالىق تالدانىم قاجەت بولىپ وتىرعان كىرمە تاڭبالار ي، ۋ، يا، يۋ، ھ، ح، شش. ەندى ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە ءدارىس ارناپ، تالداپ شىعامىز.
قورىتا كەلگەندە، لاتىن الىپبيىنە كوشكەندە «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» ۇستانىمىن نەگىزگە الاتىن بولامىز. تومەندە كيريلل-لاتىن بالاماسىنىڭ جيىنتىق ۇلگىسىن بەرىپ وتىرمىز.
لاتىن ءالىپبيىنىڭ تاڭبالارى بۇكىل الەم قابىلداپ وتىرعان حالىقارالىق فونەتيكالىق ءالىپبي (ءحفا) قۇرامىنان الىندى. دىبىستىڭ تاڭباسى تەك سول دىبىستىڭ ارتيكۋلياسياسىنىڭ عانا كورسەتكىشى بولادى. ءبىر دىبىستىڭ تاڭباسىمەن وزگە دىبىستى بەلگىلەۋگە بولمايدى. دىبىستىڭ ءارىپ تاڭباسى تۇراقتى.
ءالىمحان جۇنىسبەك،
ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمىينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«استانا اقشامى»
