ءوزىمىزدىڭ دە بالا كۇنىمىزدە اتالارىمىز «ءاپشۋ بەرشى!» دەگەندە جانىمىز قالماي دامبالعا قولدى سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، ۇسىنا قالۋشى ەدىك. ۇسىنعانىمىزدى اتالارىمىز مۇرنىنا اپارا بەرە مۇرنى ورنىنان ۇشىپ كەتەردەي تۇشىنا جاقسىلاپ ءبىر تۇشكىرۋشى ەدى. بۇنى قىزىق كورەتىن كوپتەگەن بالالار شالبارىن تومەن تۇسىرگەن سايىن «ءاپشۋىن» اتاسىنا قاراي الا جۇگىرۋدى ادەتكە اينالدىرىپ تا الادى.
جالپى، بۇل نارسە قايدان شىققان؟ بالاعا مۇنداي دۇنيەنى ادەت قىلعانىمىز دۇرىس پا ءوزى؟ قازاق بالادان «ءاپشۋدى» قىزىق كورگەننەن سۇراي ما، جوق الدە ونىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن قىرى مەن سىرى بار ما؟
قازاق ەشتەڭەنى ەرىككەننەن ەرمەك قىلمايدى عوي. بۇل دا ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس.
ەندەشە «ءاپشۋ بەرشى» دەگەننىڭ «ءپالساپاسى» مەن حيكمەتى نەدە جاتىر؟ سونىڭ ءمان-ماڭىزىنا جەتىپ كورەيىك.
راس، بۇگىندە كوپ ادام مۇنىڭ ماڭىزىنا جەتە بەرمەيدى، ءبىراق، ادەتكە اينالدىرعانى قۋانتادى.
ونىڭ ءمانى مىنادا: قازاق «ءاپشۋ بەرشى» دەپ ءالى سۇندەتتەلمەگەن 1 مەن 4 جاس ارالىعىنداعى بالادان سۇرايدى. نەگە دەسەڭىز، بۇل ۋاقىتتا بالا ءالى سۇندەتتەلمەگەندىكتەن، كىشى دارەتكە وتىرعان سايىن شۇمەگىنىڭ ۇشىندا، ياعني، كەسىلىپ تاستالۋى ءتيىس ارتىق ەتتىڭ اراسىندا ءزار قالادى. ول ءزار تازالانىپ تۇرماسا، ينفەكسيالىق اۋرۋلارعا دۋشار ەتەدى. وسىنى جاقسى تۇسىنگەن قازاق «ءاپشۋ بەرشى» دەپ سىلتاۋ قىلىپ، بالانىڭ شۇمەگىندەگى ءزاردى سىعىپ تاستاپ وتىرعان. مىنە، وسىلايشا قازاق، بىرىنشىدەن، ينفەكسيالىق اۋرۋدىڭ الدىن السا، ەكىنشىدەن، ءزار ءىش كيىمگە ءتيىپ، بىلعاماس ءۇشىن تازالاپ وتىرعان. ياعني، گيگيەنالىق جاعىن دا ويلاي وتىرعان. ۇشىنشىدەن، بالا سۇندەتتەلگەنشە شۇمەكتىڭ باسىن ۋقالاپ، تارتىپ، سوزىپ، سۇندەتتەۋ راسىمىنە دايىنداعان. مىنە، ءبىر-اق ارەكەتپەن قازاق بىرنەشە دۇنيەنىڭ الدىن العان.
سوندىقتان دا، اتالارىمىز نەمەرەلەرى كىشى دارەتكە وتىرىپ بولعاندا شالبارىن كوتەرمەستەن بۇرىن «ءاپشۋ بەرشى» دەپ سۇراپ، شۇمەگىنىڭ ۇشىن تارتىپ، «اششى ەكەن عوي» دەپ وتىرىك بولسىن ءبىر جاقسىلاپ تۇشكىرىپ جاتادى. ونداعىسى – بالانى قىزىقتىرۋ ارقىلى كەلەسىدە «ءاپشۋ بەرەم» دەپ ءوزى جۇگىرىپ كەلەتىندەيگە ادەتتەندىرۋ.
قازاقتىڭ بۇل ادەتتەرى مەن ارەكەتتەرى سۇندەتتىڭ اينالاسىنان تامىر الادى.
اۆستراليالىق عالىمدار مىنانداي قىزىق جاڭالىق اشىپتى. ۆيچ ينفەكسياسىنىڭ تارالۋ جولىن ءجىتى زەرتتەگەن اۆستراليالىق عالىمدار «سۇندەتتەۋ» – سپيد اۋرۋىنا قارسى كۇرەسۋدىڭ جانە الدىن الۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى» دەگەن قورىتىندى شىعارعان. ياعني، ەر ادامنىڭ جىنىس مۇشەسىندەگى ارتىق ەت – دەرتكە تەز شالدىعاتىن جانە ءتۇرلى زياندى ۆيرۋستار ۇيىرسەك كەلەتىن بولىك ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن عالىمدار وسى ءبىر ارتىق ەتتەن تەزىرەك ارىلۋعا كەڭەس بەرەدى. ستاتيستيكا بويىنشا، سپيد اۋرۋىن جۇقتىرعانداردىڭ كوبىسى سۇندەتتەلمەگەن ەرلەر ەكەن. سول عالىمدار سۇندەتتەلمەگەن ەرلەردىڭ جىنىستىق نەبىر ءتۇرلى ينفەكسيالىق اۋرۋلارعا دا ءجيى شالدىعاتىنىن انىقتاعان. وسىعان بايلانىستى، بۇگىندە اقش-تا «سۇندەتتەۋ وپەراسياسى» كەڭىنەن ەتەك جايىپ كەلەدى. امەريكادا ستاتيستيكا بويىنشا، جاڭا تۋعان بالالاردىڭ 80 پايىزى سۇندەتتەلەدى ەكەن. ال يزرايلدە بۇل كورسەتكىش 98 پايىزعا جەتىپ وتىر.
ال، تازالىق ماسەلەسىنە كەلەر بولساق، بىردە پايعامبارىمىز (اللانىڭ وعان يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) ساحابالارىمەن ءقابىردىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ەكى ءقابىردى نۇسقاپ: «بۇل ەكەۋى ازاپتالۋدا، ءبىراق، ۇلكەن كۇنا ىستەگەندەرى ءۇشىن ازاپتالىپ جاتقان جوق. ولاردىڭ ءبىرى زارىنەن تازارمايتىن ەدى (ياعني، ءزار شىعارعاننان سوڭ ءوزىنىڭ كيىمىنە، دەنەسىنە نەمەسە تازا جەرلەرگە تيۋىنە كوڭىل بولمەيتىن ەدى)، ال، ەكىنشىسى ءسوز تاسيتىن ەدى»، – دەگەن (بۋحاري، مۋسليم ريۋاياتى). مىنە، وسىنى قاتاڭ ەسكەرگەن قازاق بالانىڭ دا زارىنە ساقتىق تانىتىپ، كىشكەنتايىنان تازالىعىنا كوڭىل بولگەن. سول سەبەپتى، «ءاپشۋ بەرشى» دەۋ تەك اتانىڭ سۇرايتىن دۇنيەسى ەمەس، اتاسى مەن ەنەسىنەن بولەك تۇراتىن ەرلى-زايىپتىلاردىڭ دا ادەتكە اينالدىراتىن ارەكەتى بولۋى كەرەك دەيمىز...
وسىنىڭ ءبارىن جيىپ-تەرگەندە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ «ءدىن دە، عىلىم دا، اۋليەلىك تە قازاقتىڭ سوزىندە جاتىر» دەگەنىنە باس شايقاۋدان باسقا ەشتەڭە دە قالمادى. قازاقتىڭ سوزىندە دە، يشارات ەتكەن ءار ارەكەتىندە دە عىلىم جاتقانىنا داۋ ايتا الاتىن بىرەۋ بار ما؟..
قايرات جولدىباي ۇلى
(فەيسبۋك پاراقشاسىنان الىندى)
6alash ۇسىنادى
