تاڭعالاسىز، ەگەۋقۇيرىق ادامنان ايلالى، ادامنان كوپ. ويتپەسە جىل باسى بولا ما؟! وسى جايت ءوزىمدى ويلاندىرىپ، موڭعول قالامگەرىنىڭ شىعارماسىن قازاقشالادىم.
«ەگەر تىشقاننىڭ سالماعى 20 كەلىگە جەتسە، ادام ەشقاشان الەمنىڭ يەسى بولا الماس ەدى» دەگەن ەكەن ۇلى عالىم ەينشتەين. ادامزاتتىڭ رۋحاني مادەنيەتى، وركەنيەتى تاريحىندا بۇكىل-بۇتىن ءبىر ءداۋىردىڭ عىلىمىن العا سۇيرەپ، عاجايىپ جاڭالىق اشقان اقىل-وي كەمەڭگەرى نەلىكتەن وسىلاي دەدى ەكەن دەپ تاڭدانعان كەزدەرىم بولدى. سالىستىرمالىلىق تەورياسىن اشىپ، اتومنىڭ قۇپياسىن تۇسىنگەن ادامنىڭ ويىنا قۇيتاقانداي تىشقاننان ۇرەيلەنۋى تاڭدانىس تۋعىزباۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. الەمدى اپ-ساتتە كۇلپارشا ەتە الاتىن ءقاۋىپتى اتومنىڭ قۋاتى جايلى ول جاقسى بىلە تۇرا، تىشقان باستاتقانداردى نەمەن بولسا دا جويىپ سالۋعا بولادى دەگەن وي قاپەرىنە كىرمەگەنى مە؟ ەگەر تىشقاننىڭ سالماعى قازىرگىدەن 20 عانا كەلى اۋىر بولسا، الەمگە يەلىك ەتۋ قۇقىن ادامنان تارتىپ الار ەدى دەگەن ءسوز تەوريا جۇزىندە نەگىزسىز دەسەك كىم دە بولماسىن باس يزەر ەدى. ويتسە، ۇلى عالىم نەگىزسىز نارسە ايتىپ، جازا ما؟!
تىشقاندى ۇلى عالىم نەسىمەن وسى عۇرلى پالەكەت جاندىككە سانادى ەكەن؟! بۇل تۋرالى جىل ساناۋدىڭ (كۇنتىزبەنىڭ) XVI عاسىرىنداعى سوڭعى جىل 1984ء-ىنشى تىشقان جىلىندا الەمدىك قۇبىلىستاردىڭ ءار قىرىنا وي جۇگىرتۋ ارقىلى ۇلى عالىمنىڭ ويىنا امالسىز يلانۋعا تۋرا كەلدى. ەينشتەين ايتقانداي، ەگەۋقۇيرىقتىڭ سالماعى نەبارى 20 كەلى بولسا، شىنىندا، ادامزاتقا ىرىق بەرمەيتىن جاندىك ەكەن. باقىتىمىزعا قاراي، ەگەۋقۇيرىقتىڭ سالماعى 20 كەلى ەمەس، نەبارى 200 گرامم عوي.
ەگەۋقۇيرىق العاش ازيا قۇرلىعىنان، دالىرەك ايتساق، ءبىزدىڭ موڭعوليانىڭ جەرىنەن الەمدى شارلاۋ ساياحاتىنا شىققان كورىنەدى. ءبىرشاماسى وڭتۇستىككە بەت الىپ، ءۇندىستان، جۇڭگو ارقىلى مۇحيت جاعالاۋىنا، ءبىرشاماسى جايىق دارياسىنا قاراي بەت تۇزەپتى. وڭتۇستىككە بەت العان ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ ءتۇسى قارا بولعان. ولاردىڭ «اتا-بابالارى» قازىرگى گۋرۆان سايحان تاۋىندا مەكەندەيتىن «بوزلوگ» اتتى تىشقاندار دەيدى. وڭتۇستىككە ساپارلاعان ەگەۋقۇيرىقتار ۇلى مۇحيتقا قامالىپ، ايالداعان تۇستا كەرەمەتتەي ءوسىپتى. ەگەۋقۇيرىقتار افريكادا، كىشى ازيادا قۇجىناپ، سىيماي كەتكەن ءدال سول كەزدە ەۋروپادان كەمەلەر ءۇندى مۇحيتى جانە جەرورتا تەڭىزى ارقىلى كوپتەپ جول تارتىپ، لاۋشى تىشقاندارعا ۇلا بولىپتى. ازيانىڭ ەگەۋقۇيرىقتارى باتىس ساۋداگەرلەرىنىڭ، تەڭىز قاراقشىلارىنىڭ كولىكتەرىنە «وتىرىپ»، ەۋروپاعا جايلى جەتىپتى. وسىدان كوپ ۇزاماي ەگەۋقۇيرىقتار اۆسترالياعا ساياحاتتاي بارىپتى. اۆستراليانىڭ يەن جازيراسىندا ەگەۋقۇيرىقتار ەمىن-ەركىن ءوسىپ، ەگىس القاپتارىن قيراتىپ، تىپ-تيپىل ەتكەندە عانا اقىلدارى كىرگەن ولار 1880 جىلدان باستاپ 40 جىل بويى زور كۇش جۇمساپ، 5353 ميليا جەرگە قابىرعا تۇرعىزىپ، تىشقانداردان ىرگەسىن اۋلاققا سالۋدىڭ جولىن قاراستىرسا كەرەك. ەگەۋقۇيرىقتاردان قورعانۋعا ارنالعان بۇل قابىرعا قىتايدىڭ ۇلى قورعانىنان ءبىر كەم ەمەس، باسقاشا ايتقاندا، لوندون مەن بەيجىڭ اراسىن جالعايتىنداي ۇزىن قۇرىلىس ەدى. سوناۋ بالاڭ داۋىردە كوشپەندىلەردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن سالعان قىتايلاردىڭ ۇلى اق قورعانىن تاريحتان بىلەمىز. ايتسە دە، اۆستراليالىقتار ەگەۋقۇيرىقتاردان قورعانىپ، ۇزىنىنان ۇزاققا سوزىلعان اق قورعان سوعۋى دا تاريحتا قالىپتى. اۆستراليالىقتاردىڭ بۇل قورعانى تەك ەگەۋقۇيرىقتاردان ەمەس، ارەدىك جابايى جىرتقىش يتتەردەن، كەمىرگىش قويانداردىڭ دا شابۋىلىنان قورعانۋعا جاراپتى. اۆستراليادا ەگەۋقۇيرىقتارعا وسىلايشا سوعىس اشىپ جاتقان كەزدە ولاردىڭ كەمە ارقىلى ەۋروپاعا جەتكەن توبى وبا تاراتىپ ۇلگەرىپتى. ەگەۋقۇيرىقتار وباسىنان ەۋروپالىقتار جاپپاي اۋىرىپ، تورتتەن ءبىرى جاھاننامعا اتتانىپتى. وبا دەگەن ءسوز وسى ساتتەن باستالىپ، ەۋروپالىقتار تىلىندە ماعىناسىن اۋىستىرىپ، قارعىسقا اينالىپتى.
ازيادان سولتۇستىك باتىسقا بەت العان سارى ەگەۋقۇيرىقتار 1727 جىلى جايىق دارياسىنا جەتىپ، «كەمە شاقىرتپاي-اق» جاي عانا ءجۇزىپ ءوتىپ، ءارى قاراي «جاياۋ اياڭداپتى». الدەنەشە ءجۇز مىڭ ەگەۋقۇيرىق جايىق وزەنىنىڭ بەتىن جاۋىپ ءجۇزىپ بارا جاتقانى جايلى دەرەك سول كەزدەگى جازبا دەرەكتەن قالعان ەكەن. جايىقتى كەسىپ وتكەن سارى ەگەۋقۇيرىقتار ءۇش جىلدان سوڭ انگلياعا «ات باسىن تىرەپتى». ءارى قاراي 1755 جىلى وڭتۇستىك امەريكاعا سارى ەگەۋقۇيرىقتار جولاۋشىلاي بارعاندا «نەمەرە اعالارى» قارا ەگەۋقۇيرىقتار دا وڭتۇستىكتەن امەريكاعا باس سۇعىپ، باقانداي 200 جىل جايلى مەكەن ەتىپ ءومىر ءسۇرىپ، ءوسىپ-ونىپتى. قارا، سارى ەكى ەگەۋقۇيرىق اداسىپ ءجۇرىپ، اعايىنىن تاۋىپ، وسى قۇرلىققا پاتشالىق ەتىپ، مارك تۆەن، ەرنەست حەمينگۋەي، ۆالتەر سكوتت، ۆيكتور گيۋگولاردىڭ شىعارمالارىنان دا ورىن الىپتى. امەريكاعا دەيىن جولاۋشىلاعان قارا ەگەۋقۇيرىقتار گونكونگ، كانتون سياقتى ءىرى قالالارعا وبا تاراتىپ، وسى ماڭداعى 1،5 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جالماپتى.
ەۋروپانىڭ، امەريكانىڭ حالقى ەگەۋقۇيرىقتارعا ناعىز سوعىس جاريالاپ، قۇرتۋدىڭ قىرۋار ءادىسىن قولدانۋمەن بولعان. قاقپان، تور، تۇزاق، ۇرعى دەيسىز بە، ويلاپ تاپپاعان قۇرالى جوق. ۋ قورعاسىن، شۋاق شەشەك، ءسىلتى، قىشقىل، قويشى، ۋ اتاۋلىنىڭ ءبارىن قولداندى. ءبىراق ەگەۋقۇيرىقتار وسىپ-ونۋمەن بولدى. ءتۇرلى ۋعا دەنەسىن ۇيرەتىپ، نە جەسە دە قورىتۋعا اسقازانىن جاتتىقتىرىپ، كۇرەسۋمەن بۇگىنگە جەتتى. ءقازىر جىل سايىنعى استىقتىڭ 20 پايىزىن، ونىڭ ۇستىنە 50 ميلليونداي توننا ازىق-تۇلىكتى ەگەۋقۇيرىقتار جەپ-ىشىپ، ءراسۋا ەتۋدە. مۇنتازداي پاريج قالاسىنىڭ 2000 شاقىرىمدىق توننەلدەرى مەن 3 ميلليونداي جەرتولەلەرىندە ەگەۋقۇيرىقتار ساۋ-سالامات ءومىر كەشۋدە.
ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋ ءۇشىن ادامدار ەلەكتر ەنەرگياسى، ۋلى گاز، تومەنگى جيىلىكتەگى دىبىستى دا پايدالانۋدا. وسى ءادىس، شارالاردىڭ ءبارىن جىپكە تىزسەك، ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ 90 پايىزىن قۇرتۋعا جەتەتىن ەسەپ شىعادى. الايدا ەگەۋقۇيرىقتار ادامنىڭ ءايلا-تاسىلىنىڭ ءبارىن «زەرتتەپ»، دەنەسىن ۇيرەتىپ، ءتىرى قالۋ قابىلەتىن ودان سايىن كۇشەيتىپ، ءقازىر اناۋ-مىناۋ ۋعا كوز جۇمبايتىنداي شىمىر تۇلعالى بولا بىلگەن.
60-تىق جىل ساناۋدىڭ (شىعىس حالىقتارىنىڭ بايىرعى كۇنتىزبەسى ت. ب.) XVI عاسىرىنداعى ەڭ سوڭعى جىل 1984ء-ىنشى تىشقان جىلى الەمدە ادام سانى 4 ميلليارد 700 ميلليونعا جەتكەندە ەگەۋقۇيرىقتار دا وسىنشا وسكەن. ادام مەن ەگەۋقۇيرىقتار سانى 4،7=4،7 ميللياردتىق تەپە-تەڭدىكپەن تىشقان جىلىنا قاۋىشۋىمىز كوڭىلىڭىزدى قۇلازىتادى. ويتكەنى 4،7 ادامزاتتىڭ ءبىرشاما بولىگى اۋرۋشاڭ، جارتىلاي نەمەسە مۇلدەم اش، جارىمجان، كەمتار، اباقتىدا قامالعان، ءسىڭىستى اۋرۋلارعا شالدىققان. كەرىسىنشە، 4،7 ميلليارد ەگەۋقۇيرىقتىڭ بارلىعى دەرلىك دەنى ساۋ، ءتۇبىتى تۇلەگەن سەمىز دە جۇتقانى جۇمىرىندا توق، ەمىن-ەركىن، تىنىش تا تىراش ءومىر كەشىپ، ءوسىپ-ونىپ، اپتاسىندا جەتى تىشقان ومىرگە اكەلىپ، ءبىر جىلدا ءبىر جۇپ تىشقان 800-گە كوبەيىپ، الەمدە ءار ءۇش جىل سايىن ەگەۋقۇيرىقتار سانى 128 ميلليونمەن تولىعۋدا. ولاردىڭ اسقازانى قورىتپايتىن اس جوق. ەلەكتر سىمىنىڭ توك وقشاۋلايتىن سىرتقى سىدىرماسىن قۇشتارلانا جەپ ۇيرەنگەن. ۇلكەن قالالاردا ارا-تۇرا ەلەكتر توگىنىڭ ءۇزىلىپ، ابىگەرگە سالۋى دا وسىدان. سينتەتيكالىق تالشىقتار دا – ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ جەڭسىك اسى. تابيعات سىيلاعان دەنەسى ورتاعا مۇقيات ۇيلەسكەن وسى ءبىر جاندىكتىڭ فيزيولوگيالىق قۇپياسىن عالىمدارىمىز ءالى تانىپ بولعان جوق. الەمدە العاش پايدا بولعان سۇتقورەكتىلەردىڭ اتا-تەگى بولعاندىقتان، وسىنداي جانى بەرىك شىعار. قازبالاي بەرسەك، ەگەۋقۇيرىقتار ءپىلدىڭ اتاسى، جىلقىنىڭ اكەسى، قارساقتىڭ اعاسى دەگەندەي كارى دۇنيەنىڭ كانىگىلەرىنىڭ ءبىرى ەكەن.
ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ وسىنداي كەرەمەت جاندىك ەكەنىن ۇلى عالىم ەينشتەين شاراسىز بىلگەندىكتەن، ونىڭ كۇشىن دە ءدال انىقتاپتى دەپ ويلايمىن.
«ارلان اپانىندا حوشۋاق» دەگەندەي، ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ تۋعان جەرىنە قايتا ورالماعانىنا شۇكىرلىك ەتەيىك. وۆورحانگاي ولكەسىندە كوك تىشقاندار قاپتاپ كەتكەنىمەن، ولار – ەگەۋقۇيرىقپەن سالىستىرعاندا ورمەكشى سياقتى ءالسىز جاندىك. الايدا «عۇمىرىنىڭ سوڭىندا ەگەۋقۇيرىق تۋعان جەرىنە قايتا ورالۋى مۇمكىن دەگەندى بيولوگتار ەسكەرگەنى ءجون. ويتكەنى ەگەۋقۇيرىقتاردىڭ ءىرى قالالاردى ساعالايتىن ادەتى بار. «التىن قۇساتىن جىل باسى اق تىشقان – 12 جىلدىڭ تورەسى ب ا ق تىشقان، تىشقان جىلىم، تورلەت!» دەپ انگە قوسۋمەن بۇگىنگە جەتكەن ەگەۋقۇيرىقتار ازىرگە قورقىنىش اكەلمەي تۇر.
لودونگيين تۋديەۆ،
موڭعوليا مەملەكەتتىك
سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى،
1984 جىل.
موڭعول تىلىنەن اۋدارعان بوداۋحان توقان ۇلى
"استانا اقشامى"
