ويلاپ قاراساڭىز، وتە قىزىق جاعداي.
وسى اڭگىمەنىڭ قوزعالۋىنىڭ ءوزى كوپ جاعدايدى ءمالىم ەتەتىندەي. بۇل جەردە، ارينە، وزىمىزدەن دە بار. ۇلى بابانى ەستە جوق ەسكى زامانعا ىسىرىپ تاستاپ، مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەن كىم ەكەن؟ ارينە، قازاقتار...
ءابۋ ناسىر بابامىز ءوزى انىقتاپ جازىپ كەتكەنىندەي، تۋعان توپىراعى فاراب (وتىرار) شاھارى بولا تۇرا، ءوز ەلىندە كۇنى كەشەگە دەيىن مۇلدە اتاۋسىز قالعان ەسىم-دى. و-و، ارادا قانشاما عاسىرلار جاتىر! ونىڭ تۋعان جىلى 870، ال قايتىس بولعان ۋاقىتى – 950 جىل! ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز.
ونسىز دا وتكەندى تىم ەرتە سانادان سىزا سالاتىن، سامارقاۋ دا سالعىرتتاۋ ەلمىز عوي. تاپ وسى ءابۋ ناسىر ەسىمى تۋعان حالقىنا ورالار ما ەدى، جوق، سول قالپى جابۋلى كۇيىندە جاتا بەرەر مە ەدى، باعىمىزعا وراي، اقجان ماشان ۇرپاعى بۇل سالانى شىنتتاپ قولعا الدى. بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. ءبىر ازاماتتىڭ، ءبىر ازامات ەمەس-اۋ، كوپ ازاماتتىڭ ەرلىگىن جاسادى.
ءوزىنىڭ كەيبىر جازبا دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ سويلەر بولساق، اقجان جاقسىبەك ۇلى ءابۋ ناسىر باباسى تۋرالى ءتىپتى 1943 جىلى ەستىگەن ەكەن. سول جىلى الماتىعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن چەحيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، ۇلكەن عالىم ە. كولماننىڭ اۋزىنان ءبىلىپ-تىڭداپتى. سول كەزدە-اق «ءابۋ ناسىر، تۋعان توپىراعىنا قاراعاندا، ەش داۋ جوق، ءوزىمىزدىڭ قانداسىمىز، قازاق بولار-اۋ» دەپ ىشتەي وي تۇيەدى.
وسى جاعدايدان سوڭ، ءابۋ ناسىر ءومىرى مەن تاعدىرىنا دەگەن ازاماتتىق قىزىعۋشىلىعى ارتىپ، ءتىپتى قالعان عۇمىرىن سوعان ارناۋعا بەل بايلاسا كەرەك.
بەرلين، پاريج، ليسسابون، كيپر، مادريد، ت.ب. سەكىلدى قالالاردى ارالاپ، ولاردىڭ مول قورى بار كىتاپحاناسىنا كىرىپ، باباسىنىڭ ەڭبەكتەرىن ىزدەستىرىپ، كوپ ماڭداي تەرىن توكتى. سويتە-سويتە ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ءبىرشاما تراكتاتتارىن تاپتى. اكادەميك ش. ەسەنوۆتىڭ كانادادان، اكادەميك-دارىگەر س. بالمۇحانوۆتىڭ ىستامبۇلدان تاۋىپ، اكەلىپ بەرگەن كىتاپتارى ءوز الدىنا ءبىر توبە.
قىسقاسى، اقجان جاقسىبەك ۇلى ءوزىنىڭ سوڭعى قىرىق جىلداي عۇمىرىن ءابۋ ناسىر مۇرالارىن ىزدەستىرۋ، حالقىنا ورالتۋ جانە ەسىمىن ارداقتاتۋعا ارناعانى شىندىق.
بۇل جايىندا بىزگە دەيىن دە ءبىرقاتار قالام ۇستاعان ارىپتەستەر جازدى، وي تولعادى، ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. ءبىز دە سول ىزبەن ءسوز سۋىرتپاقتاپ وتىرعانىمىز راس. دەسەك تە ءابۋ ناسىر تۋرالى سىرلى اڭگىمە مۇنىمەن اياقتالماعان سەكىلدى، اقجان جاقسىبەك ۇلى تۋرالى دا ايتىلار بايان ءالى تۇگەسىلە قويعان جوق.
***
ءابۋ ناسىردىڭ بۇرىنعى فاراب، قازىرگى وتىرار قالاسىندا تۋعانى تۋرالى تاريحي دەرەك ەش داۋ تۋدىرماسا كەرەك. بۇنى الدىمەن شەگەلەپ بەرگەن اتاقتى عالىم-گەوگراف يبن حاۋكال بولاتىن-دى. ابيل-كاسيم مۇحاممەد يبن حاۋكال ءان-ناسيبيدىڭ تۋعان جەرى – باعدات، ءوزى جەر جاعدايىمەن تانىسۋ ءۇشىن كوپ ەلدەردى شارلاعان عالىم.
ول ءوزىنىڭ «كيتابۋ ماساليك ۋا ماماليك» اتالاتىن گەوگرافيالىق ەڭبەگىندە تۇركىستان ايماعىنىڭ سيپاتىن ايتا كەلىپ، وتىراردى سۋرەتتەگەندە «بۇل جەر اتاقتى عۇلاما، اسقان فيلوسوف ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ تۋعان جەرى» دەپ انىقتاپ كورسەتىپ كەتكەن. بۇل جازبا اقجان اعامىزعا ودان بەتەر قانات بىتىرگەن سەكىلدى. سويتە تۇرسا دا، ءوز كەزىندە دانا بابانى جەكەلەپ ءبولىپ الىپ، تەك وزدەرىنە تيەسىلى بولسا دەپ، مەنشىكتەۋ باعىتىن ۇستانعان جاعدايلار دا ورىن العان ەكەن. اقجان جاقسىبەك ۇلى ءابۋ ناسىر تۋرالى ىزدەنىسىن اۋەلى تاشكەنت قالاسىنان باستايدى، سول ساپارىندا اتاقتى بيرۋني اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنا سوعىپ، ارحيۆ قۇجاتتارىنا ۇڭىلگەن. مىنە، وسى ساپارى كەزىندە ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى مۇزافار حايرۋللايەۆ دەگەن عالىم ازامات اقاڭمەن تانىسىپ، پىكىر الىسىپ، اقىر اياعىندا ءابۋ ناسىردىڭ رۋحاني مۇرالارىنىڭ مول ەكەندىگىنە تاڭ قالا وتىرىپ، وسى باعىتتا جۇمىس ىستەۋگە ىنتا بىلدىرگەن. ءسويتىپ، بولاشاق دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىنىڭ دا تاقىرىبى وسى جولى ايقىندالادى، ءابۋ ناسىر مۇرالارىن زەرتتەۋدى ويلايدى. ونىڭ بۇل ويىن اقجان جاقسىبەك ۇلى قۋانا قوستاعان. ءتىپتى قول ۇشىن بەرۋگە ءازىر ەكەنىن جاسىرماعان.
قىسقاسى، م. حايرۋللايەۆ وزبەك-قازاق ەلى اراسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بوپ ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ەڭبەكتەرىنەن عىلىمي ديسسەرتاسيا جازىپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارادى. بۇل سول ۋاقىتتاردا، اشىعىن ايتۋ كەرەك، ۇلكەن عىلىمدىق جاڭالىق بولىپ ەسەپتەلدى. عالىم م.حايرۋللايەۆتىكى – ەرلىك!
بىتكەن ءىستىڭ اتى – بىتكەن ءىس! بۇل رەتتە قانى ءبىر تۋىس وزبەك حالقىنىڭ پەرزەنتىنە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. دەسە دە...
ءبىرقاتار جازبا ەستەلىكتەردە ايتىلعانىنداي، بۇنىڭ ارعى جاعىندا تاعى ءبىر داۋ-دامايى بار جاعداي بوي قىلتيتىپ تۇرعان-دى.
جالپى، وسى اڭگىمەنى قوزعاماي-اق قويساق تا بولاتىن ەدى. الايدا، ايتىلماسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەتىنى تاعى بار. ونىڭ ۇستىنە نامىس جاعا... ءابۋ ناسىر بابانىڭ ەسىمى جارقىراپ شىعا باستاعاننان، ونى وزىنە عانا بەيىمدەپ، كوكپارلاعىسى كەلگەندەر كوبەيدى. بۇل – جاقسى اڭگىمە ەمەس ەدى.
ءال-بيرۋنيدىڭ 1000-جىلدىق تويىن وزبەك اعايىندار، ايتاتىنى جوق، وتە جوعارى دەڭگەيدە اتاپ ءوتتى. وسى ۇلان-اسىر تويعا اقجان جاقسىبەك ۇلى دا قۇرمەتتى قوناق بولىپ شاقىرىلعان ەدى.
قىزىق بولعاندا، مەرەيتوي ءوتۋ بارىسىندا مۇزافار دوسى «ءابۋ ناسىردى قازاق دەپ بولمەي، ونى ەكى ەلگە دە ورتاق تۇلعا دەپ كورسەتسەك قايتەدى» دەگەن ۇسىنىس-ويىن جەتكىزگەن. ءبىراق، بۇل تىلەگى اقجان جاقسىبەكۇلىنا اسا ۇنامايدى، ويتكەنى مۇنىڭ استارىندا دانا بابامىزدى ورتاقتاپ، وزدەرىنە قاراي يكەمدەپ كەتۋ جاعى بايقالىپ قالعان-دى. سوسىن دا امالسىز بىلاي دەپ جاۋاپ بەرىپتى: «تۇركىدەن شىققان مىقتىلاردى ءبولىپ-جارۋ قازاقتان باستالعان جوق قوي. سىزدەر ناۋاي، ءال-بيرۋني، ال-حورەزميدى نەگە قازاق-وزبەككە ورتاق تۇلعا دەپ اتاۋعا قيمادىڭىزدار» دەيدى. (ءوز جازبالارىندا ايتىلعان دەرەك) وسى ۋاجگە امالسىز توقتاعان مۇزافار حايرۋللايەۆ اقجان جاقسىبەكۇلىنا قارسى كەلىپ، بۇل جايىندا قايتالاپ ءوتىنىش ايتا الماپتى.
الايدا، بۇل اڭگىمە وسىمەن اياقتالعان جوق، 1971 جىلى ماسكەۋدە وتكەن حالىقارالىق كونگرەسستىڭ 13ء-ىنشى ماجىلىسىندە، ۇلى باباسىنىڭ 1100 جىلدىق تويى يۋنەسكو كولەمىندە تويلانۋ جايى ءسوز بولعاندا، م. حايرۋللايەۆ ءسوز الىپ، «ءابۋ ناسىردىڭ مەرەيتويى تاشكەنتتە وتكىزىلسە، بىزدە بابا مۇراسى ماركسيزم ىزىمەن ماتەرياليستىك تۇرعىدا ءادىل باعالانادى» دەپ ءسوز ساباقتاعان. ماجىلىستە باسقارۋشى بولىپ وتىرعان ەگيپەت عالىمى شىداماي كەتىپ، ۇستەلدى ۇرعىلاپ، ورنىنان تۇرىپ: «يسلام عىلىمىنىڭ الىبى ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدى ماركسيزمگە جۇندەتۋگە بەرە المايمىز. عۇلامانىڭ مەرەيتويى ءوزى ۇزاق ۋاقىت عۇمىر كەشكەن اراب ەلىندە وتەدى» دەيدى.
وسى ءساتتى پايدالانعان اقجان جاقسىبەك ۇلى اراب تىلىندە ءسوز سۇراپ، وزىنە كەزەك تيگەندە عۇلامانىڭ تۋعان جەرى دە، ەلى دە فاراب-وتىرار ەكەنىن ايتىپ، بارشا عالىمداردى تۋعان توپىراعىنا قوناق بولۋعا شاقىرادى. وسىلايشا، سول جولى ءابۋ ناسىر ۇلى عالىم رەتىندە حالىقارالىق تىزىمگە ەنگىزىلىپ، 1100 جىلدىق مەرەيتويى كسرو-نىڭ ورتالىعى ماسكەۋدە جانە قازاقستاندا تويلانسىن دەگەن ءتيىستى قۇجات قابىلدانادى.
بۇل – قازاق حالقى ءۇشىن وتە ماڭىزدى شەشىم ەدى.
مىنە، 1975 جىلى الماتىدا وتكەن ءابۋ ناسىرعا ارنالعان ۇلكەن عىلىمي باسقوسۋ تاريحى وسىلاي ەدى...
تاعى ءبىر قوسا كەتەرلىگى – ءابۋ ناسىردى وزدەرىنە تارتۋعا، ءوز پەرزەنتى ەتۋگە دامەلى بولعان ەلدەر قاتارىندا تاجىكستان، يران، ت.ب. بار ەدى. ويتكەنى، ول جاقتا دا فاربا، فاران، فارانا، ت.ب. اتاۋلى قالالار بار بولىپ شىقتى.
ءسوز رەتىنە قاراي ايتا كەتەيىك، الەم تانىعان وسىنداي ۇلى عۇلاما ءوز ەلىنەن شىقسا ەكەن دەپ بارىنشا ىقىلاستانا ۇمىتتەنگەن قاي ەلگە دە وكپە ايتۋعا بولماس، تەك ادىلدىك بولۋى باستى شارت.
وسىنداي تار جول، تايعاق كەشۋلەرمەن ءابۋ ناسىر بابا اۋپىرىمدەپ ءوز توپىراعىنا جەتكەن جاعدايى بار-دى...
ءبىز جوعارىداعى جاعدايلاردى مەيلىنشە تاپتىشتەپ ايتۋ سەبەبىمىز – ءوز قانداستارىمىزدى قايتالاپ قايراۋ نيەتى عانا...
***
ارينە، ءابۋ ناسىر ءبىزدىڭ بابامىز ەكەنىن ءوزىنىڭ نىسپىسىندا دا شەگەلەپ جازىپ كەتكەنى انىق ەمەس پە! ونىڭ تولىق ءاتى-جونى ءابۋ ناسىر مۇحامەد يبن مۇحامەد يبن ۋزلاع يبن تارحان ءال-فارابي ات-تۇركي دەپ جازىلادى.
وسىعان زەر سالا قاراساق، تۋعان جەرى – فاراب (وتىرار) ەكەنىن بىلەمىز. ال، تەگى – تۇركىلىك دەپ تاعى دا كورسەتىپ وتىر.
ەندى ءابۋ ناسىر كىمدىكى دەگەن الىپقاشپا، جەڭىل اۋىزعا جەم بولار قاڭقۋ سوزگە ەش ورىن جوق. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي كونە وتىراردا تۋىپ، وسى جەردە العاشقى ءبىلىمىن الىپ، سودان سوڭ شاشتا، بۇحارادا، حوراساندا ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. سوسىن قايتادان ەلگە ورالىپ، جيىرما جاسىنا دەيىن وتىراردا تۋعان. شاكىرتتەرگە ءدارىس بەرگەن. ودان سوڭ باعداتقا بارعان، وندا 20 جىلداي ۋاقىت تۇرعان ەكەن. سوسىنعى قونىس اۋدارعان جەرى – شام (داماسك) قالاسى. ءار كەزدەردە الەپپو، مەككە، مادينا قالالارىنا دا بارعان، ءبىلىم ۇشتاعان.
***
عۇلاما بابا ەڭ الدىمەن – ءىرى فيلوسوف. ونىڭ ءارتۇرلى سالادا جازعان 200-گە تارتا تراكتاتتارىنىڭ ىشىندە «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى تۋرالى كوزقاراس»، «مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ (قايراتكەرلەردىڭ) ناقىل سوزدەرى»، «لوگيكاعا كىرىسپە»، «فيلوسوفيانىڭ دىنگە قاتىستىلىعى تۋرالى» ت.ب. ەڭبەكتەرى وتە باعالى.
سودان كەيىن، ول – كوپتەگەن عىلىمداردى مەڭگەرىپ، سول باعىتتا دا تراكتاتتار ءتۇزدى. ايتالىق، ماتەماتيكا، فيزيكا، استرونوميا، مەديسينا، حيميا، ت.ب. عىلىمدار ونىڭ نازارىنان تىس قالعان جوق.
بۇل باعىتتاعى «ۆاكۋۋم تۋرالى»، «عىلىمداردىڭ شىعۋى تۋرالى»، «ادام دەنەسىنىڭ ورگاندارى تۋرالى»، ت.ب. تراكتاتتارى اسا باعالى.
ال، ساز سالاسىنا ارناعان «مۋزىكانىڭ باستى كىتابى» ەڭبەگى وسى كۇنى دە ماڭىزىن جويعان جوق دەسە دە بولعانداي. مۇندا عۇلاما بابامىز مۋزىكانىڭ سان قىرى تۋرالى تەرەڭ قازىپ، تۇبىرلەپ جازعان. تالداپ كورسەتكەن.
ەڭ سوڭىندا، ءابۋ ناسىردىڭ ءوزى دە ادەبيەتشى، اقىن، سازگەر بولعاندىعى. ونىڭ ارتىندا ءبىرشاما جىرلارى قالعان. ءوزى جاساعان مۋزىكالىق اسپابى – قىپشاعيمەن اۋەن شىعارىپ، ءوزى ورىندايدى ەكەن. قولعا تۇسكەن ولەڭ جولدارى قازاقشاعا اۋدارىلىپ، باسپا ءجۇزىن كورە باستادى. مۇندا قازاق اقىندارىنىڭ ۇلەسى مول.
مىنە، وسىنىڭ ءبارىن دە ەلدەن بۇرىن بايقاپ، الدىمەن ارەكەت ەتكەن – اقجان جاقسىبەك ۇلى بولاتىن. اقجان-عالىم ۇزاق عۇمىر كەشتى. جاسى توقساننان اسقاندا ومىردەن وزدى. ول ءوز كەزىندە عالىم باباسى تۋرالى بىرنەشە كىتاپ جازىپ، باسپا ارقىلى باسىپ شىعاردى. ءسويتىپ، بىزدەرگە ۇلى ونەگە كورسەتىپ كەتتى.
ءابۋ ناسىر مۇرالارىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ ءالى دە جالعاسىن تابا بەرمەك.
ءابۋ ناسىر قايدا ءبىلىم العان؟
ءابۋ ناسىر قانداي دەڭگەيدەگى عالىم ەدى؟
ول، ءسوز جوق، مۇسىلمان الەمىنىڭ ورتا عاسىرعا جاتاتىن شوكىمدەي عالىمدار توبىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى، ەڭ كورنەكتىسى، ەڭ بەلگىلىسى. سول زامانداردا ءيسى مۇسىلمان جۇرتىندا ساناۋلى عانا فيلوسوف-عالىم شىققان ەكەن. ال، سولاردىڭ اراسىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، 200-گە تارتا تراكتات جازۋى، سوسىن 70-جۋىق ءتىلدى مەڭگەرۋى، ارينە، زور جەتىستىك! قالاي جازساق تا، ماقتانۋعا تاتىرلىق ءىس!
ءبىراق، وسى كۇنگە دەيىن ءبىر ماسەلە توڭىرەگىندە ايتىس-تالاس تولاستاعان ەمەس. ول نە؟
ول – ءابۋ ناسىردىڭ بالالىق جانە جاستىق شاعى تۋرالى اڭگىمە جانە قانداي قالادا ءبىلىپ العانى جونىندەگى پىكىرلەر.
ارينە، ءابۋ ناسىر 870 جىلى سىر بويىنداعى فاراب (وتىرار) قالاسىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. بۇل دەرەكتى كەيىنگى جىلدارى تالاي عالىمدار ناقتىلاپ ايتىپ، ءوز ەڭبەكتەرىندە جازدى دا. ماقۇل دەلىك. ەندىگى ماسەلە – ول العاشقى ءبىلىمدى قاي جەردەن الدى؟ كىمدەردى ۇستاز ەتتى؟
مىنە، بۇل ماسەلە – ءقازىر دە وزەكتى بولىپ قالىپ وتىر.
***
ءابۋ ناسىر ەڭ الدىمەن ساۋاتىن اشقان جەر، ءسوز جوق، فاراب قالاسى. مۇندا سول كەزدىڭ وزىندە الەمدەگى مول قورى بار، اسا باي كىتاپحانا بار ەدى. (كەي دەرەكتەردە كىتاپ قورى جاعىنان ول الەكساندرياداعى ۇلكەن كىتاپحانادان سوڭ ەكىنشى ورىن الادى دەلىنەدى) كىتاپ – رۋحاني قازىنا! كىتاپ بار جەردە – بىلىمگە دە ەسىك مولىنان اشىق. ول – ءبىلىم الۋدى العاشقى باسپالداعى.
ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزشا، سول وتىراردا ونىنشى عاسىردا-اق كىتاپحانامەن بىرگە ءدارىس الاتىن شاعىن-شاعىن مەدرەسەلەر دە بولعان. مۇمكىن ول اسا ۇلكەن بولماعان شىعار، دەسە دە العاشقى ءبىلىم الۋعا جاراپ جاتقان-دى.
وزبەك عالىمى م. حايرۋللايەۆ: «ءابۋ ناسىر العاش ءبىلىمىن وتىرار مەدرەسەلەرىنىڭ بىرىنەن العان بولۋى كەرەك. ويتكەنى، كونە داۋىردەن قالعان ءبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا، ماۋرەنناحردا بالالاردى ءتۇرلى قول ونەر مەن عىلىمعا ۇيرەتۋ، باۋلۋ، وقىتۋ ولاردىڭ بەس جاسار كەزىنەن باستالاتىن بولعان» دەپ جازادى. ءابۋ ناسىر جايلى ەڭبەگىندە.
بۇل دەرەكتى قازاق عالىمدارى دا راستاپ، دۇرىس تۇجىرىم دەپ قولداعان.
كامەلەت جاسىنا دەيىن ءوزى تۋىپ-وسكەن قالادا ءبىلىم شىڭداعان ءابۋ ناسىر ەسەيە كەلە اكەسىنىڭ رۇقساتىمەن اۋەلى شاش، سوسىن بۇحارا، ودان ءارى حوراسان قالالارىنا بارىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن دەگەن دەرەك راس ويعا جەتەلەيدى.
ءابۋ ناسىردى ۇزاق جىل زەرتتەگەن قازاق عالىمى م. بۋرابايەۆ بىلاي دەپ جازعان: «ءابۋ ناسىر 20 جاسىنا دەيىن وتىراردا وقىپ، تاربيەلەنىپ، كەيىن سامارقاند، بۇحارا، حيۋا جانە شىعىستىڭ كوپ جەرلەرىن ارالاعان، ۇزاق ۋاقىت اراب حالي فاتاننىڭ ساياسي-مادەني ورتالىق باعداتتا تۇرعان...»
تاريحشىلاردىڭ تۇيىندەۋىنشە، العاشقى ۇلكەن مەدرەسەلەر ماۋرەنناحر مەن حوراساندا ح عاسىرلاردا پايدا بولعانى ايتىلادى. ونىڭ جەدەل تۇردە اشىلىپ، جۇمىس ىستەي باستاۋى يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى بولسا كەرەك. ءدىني مەدرەسەلەر ەڭ الدىمەن ءدىن قاعيداتتارىن ۇيرەتتى. قۇران كارىمدى تۇسىندىرۋگە باعىتتالدى. يماندىلىققا جەتەلەدى.
شىعىستانۋشى عالىم ۆ. بارتولد ءوزىنىڭ ءبىر جازباسىندا بۇحاراداعى الاپات ورتتە سونداعى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مەدرەسەنىڭ دە جانىپ كەتكەنىن مىسال رەتىندە كەلتىردى. ول ءورت بولعان ۋاقىت تا تاريحتا بەلگىلى. بۇل 937 جىلعى 15 مامىر مەن 13 ماۋسىمدى قامتيدى ەكەن. مەدرەسەنىڭ اتى تاريحتا – فاردجەك مەدرەسەسى دەپ اتالعان. مىنە، بۇل العاشقى مۇسىلماندىق ارنايى وقۋ ورنى سانالادى.
عۇلاما عالىم بابامىز شامامەن 18-20 جاسىندا فارابتان اتتانىپ، ءبىلىم ىزدەپ، بۇحارا جاعىنا ساپار شەكتى دەلىك. بۇل شامامەن 885-889 جىلدارعا سايكەس كەلەدى. ال، فاردجەك مەدرەسەسىنىڭ ورتەنۋىنە ءالى قىرىق جىلداي ۋاقىت بار.
وسىنى سالماقتاي وتىرىپ، ءابۋ ناسىر ەڭ العاشقى ىرگەلى ءبىلىمدى وسى فاردجەك مەدرەسەسىنەن الىپ، سوسىن حوراسانعا بارىپ، كەيىنىرەك تۋعان توپىراققا ءبىلىمدى ازامات بولىپ ورالعان دەسەك تە بولاتىنداي.
تاعى ءبىر دەرەكتەردە – ءابۋ ناسىر جيىرما جاسىنا دەيىن وتىرارداعى شاعىن مەدرەسەدە ءدارىس بەرگەنى ايتىلادى. دەمەك، ول جاس كەزىنەن-اق ءبىلىمى تاسىعان، ۇيرەتەرى بار ازامات بولىپ قالىپتاسا بىلگەن دەۋگە نەگىز بار.
ءتىپتى حوراسان، بۇحارا، مەرۆ شاھارلارىندا وقىپ كەلگەن سوڭ، ءوزىنىڭ تۋعان قالاسىندا تاعى دا 10-15 جىل تۇرعانى جايلى دا دەرەك كەزدەسەدى. ال، باعداتقا ساپار شەككەندە جاسى وتىزدان اسىپ كەتكەن ەدى دەسەدى.
ارينە، بۇل دەرەكتەر ءالى دە بارىنشا زەردەلەنىپ، ناقتىلاي ءتۇسۋدى قاجەت ەتپەك. سوسىن دا ءبىز مۇنى ناقتىلانعان تاريحي شىندىق دەپ كەسىپ ايتقىمىز جوق.
***
ۇلى عالىمنىڭ ءومىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى – باعدات شاھارىمەن تىعىز بايلانىستى. ول باعداتقا شامامەن 30-35 جاسىندا كەلىپ، جيىرما جىلعا جۋىق تۇرعان دەلىنەدى.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بابامىز تابان تىرەگەن تۇستا باعدات قالاسى مۇسىلمان حاليفاتى (يسلام الەمىنىڭ ورتالىعى) ورنالاسقان ورتالىق سانالىپتى. بۇنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ البەتتە، مۇسىلمان حاليفاتىندا سول كەزدەردە ەڭ مىقتى ويشىلدار، عالىمدار، فيلوسوفتار جينالىپ، ىرگەلى ىسپەن اينالىسقان. ءتىپتى وسى قالادا عۇلامالار ءجيى باس قوساتىن «ءبىلىمپازدار ءۇيى» دە بولىپتى. وندا جاس شاكىرتتەرگە ءدارىس جۇرگىزگەن. ۇلكەن-ۇلكەن عالىمدار باس قوسىپ، وي جارىستىرعان. الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك عىلىمي جەتىستىكتەرىن دەرەۋ اراب تىلىنە اۋدارىپ، كىتاپ ەتىپ باسىپ وتىرعان. ونىڭ سەبەبى – كەز كەلگەن عالىم اراب ءتىلىن بىلسە، وسىنداي ۇلى قازىنامەن ەمىن-ەركىن تانىسا الماقشى.
ءابۋ ناسىر وسىنداي اسا ەلەۋلى تاريحي كەزەڭدە باعداتقا كەلدى، سوسىن دا ونىڭ جان-جاقتى وسىپ-جەتىلۋىنە مول مۇمكىندىك تۋدى. ول وسى قالادا ءبىرقاتار تراكتاتتارىن جازدى. اريستوتەل مەن پلاتون، تاعى باسقا عالىمدار ەڭبەكتەرىن جاتا-جاستانىپ زەرتتەدى. ماڭىزىن اشتى. تۇسىنىكتەمە جازىپ، ءوي-ورىسىن بارىنشا كەڭەيتتى. وسى باعىتتاعى تالاس-تارتىسقا ارالاستى، ورتاق ويعا جەتەلەۋگە مۇرىندىق بولدى.
سوسىن دا ول باعداتتا وسىپ-جەتىلىپ، ءبىلىمىن تەرەڭدەتىپ، ءىرى عالىم رەتىندە تانىلدى.
ول جازعان فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەر تەرەڭدىگىمەن قاتار جۇرگەن عالىمداردى تاڭ قالدىردى. مويىنداماسقا شارالارى قالمادى.
***
ءابۋ ناسىردىڭ بۇدان سوڭعى ساپار سوقپاعى شام (داماسك) جانە الەپپو قالالارىمەن بايلانىسىپ جاتىر.
باعداتتان سوڭ شام قالاسىنا قونىس اۋدارعان بابامىز مۇندا دا عىلىمعا باتىل بەرىلىپ، كوپتەگەن عىلىم سالالارى بويىنشا ەڭبەكتەر ءتۇزدى. تراكتاتتاردىڭ باسىم بولىگى وسى جەردە دۇنيەگە كەلگەنىن دە اشىپ ايتۋعا ءتيىسپىز.
وسى جەردە ايتا كەتۋ كەرەك، عىلىم جولىنا ءبىرجولا دەن قويعان عالىم بابانى قولداعان بىردەن-بىر ادام – الەپپونىڭ سول كەزدەگى بيلەۋشىسى سايد اد-دۋال حامداني مىرزا. ول كىسىنىڭ ءتۇبى تۇركىلىك، كەزىندە قىپشاق دالاسىنان جەتكەن كىسىنىڭ ۇرپاعى سانالسا كەرەك. (كەي تاريحي دەرەكتەر وسىنى راستايدى) ءوزى ونەرگە، عىلىمعا وتە جاقىن ەكەن، كەڭ سارايىندا ۇنەمى ولەڭ وقىلىپ، ءان شىرقالىپ جاتۋشى ەدى دەسەدى.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە سايد اد-دۋال قانداسى ءابۋ ناسىر تۋرالى دا ەستىپ، ءوز سارايىنا شاقىرادى. (ال، بۇل سارايدا بۇعان دەيىن دە كوپتەگەن شايىرلار، اقىندار، ويشىلدار، سازگەرلەر ەمىن-ەركىن تۇرىپ، ءوز دۇنيەلەرىن جازىپتى) وسىندا تۇراقتاپ، ءبىلىم ۇشتاپ، تراكتاتتارىن جازۋىن قالايدى. اۋەلدە بۇعان اسا ىقىلاستى بولماسا دا، تۇرمىس جاعدايى تىم ناشار بابامىز ىلاجسىز كەلىسكەن. ءسويتىپ، ءبىراز جىل الەپپو بيلەۋشىسىنىڭ سارايىندا تۇرىپ، ەڭ ۇلكەن ەڭبەكتەرىن جازىپتى. ءارى تەرەڭدەپ ىزدەنۋگە دە مۇمكىندىك الىپتى.
وندا بارۋعا كەلىسىم بەرۋگە نەگىز بولعان تاعى ءبىر سەبەپ – ءابۋ ناسىردىڭ ەمشىلىك قاسيەتى مەن شيپاگەرلىگى. سايدى اد-دۋال بالاسى ناۋقاسقا شالدىعىپ، ونى ەمدەتۋگە ادەيى الدىرعان بولۋى دا مۇمكىن.
ويعا سالىپ قاراساڭىز، بۇنى دا جوققا شىعارۋعا بولماس.
بىزدىڭشە، ءابۋ ناسىر مەن سايد اد-دۋال اراسىنداعى وسىناۋ ىستىق تا ءىلتيپاتتى بايلانىس تاقىرىبى تۇبىندە كەڭىرەك تالدانىپ جازىلسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
بۇل، ارينە، باسقا اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى ەكەنى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى.
***
ەندى ويىمىزدى تۇيىندەپ كەتەلىك.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدىڭ ەڭ العاشقى ءبىلىمىن اشقان جەرى – ءوزى تۋىپ-وسكەن فاراب (وتىرار) قالاسى. وسىنداعى مول قورى بار كىتاپحانا مەن شاعىن مەدرەسە!
بۇل تۇسىنىكتى جاعداي.
ال، ودان سوڭعى ساپارى – اۋەلى شاش، سوسىن بۇحارا، ودان كەيىن حوراسان بولىپ جالعاسسا كەرەك. بۇل شاھارلار سول زامانداردى وسىپ-وركەندەپ، بارىنشا دامي تۇسكەن-دى. ال، قالا كوركەيسە، وندا ءبىلىم الۋعا دا مول مۇمكىندىك تۋماق. ءابۋ ناسىر وسى قالالاردا كەزەك-كەزەك بولىپ، فارسى، اراب تىلدەرىن تولىق دەڭگەيدە ۇيرەنگەن دەسە دە بولادى. ءوزىنىڭ ويلى تراكتاتتارىن اراب، پارسى جانە تۇركى تىلىندە ەمىن-ەركىن جازىپ وتىرعان. بۇل كەزەڭ تۋرالى ءالى دە توقتالىپ، تەرەڭ زەرتتەلۋى كەرەك.
سودان سوڭعى تابان تىرەگەن جەرى – باعدات.
ءبىز بۇل قالاداعى تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن اتقارعان جۇمىسى تۋرالى جوعارىدا از-كەم ايتىپ وتتىك. سوسىن دا قايتالاپ جاتپايمىز.
ەڭ سوڭعى تۇراعى – شام مەن الەپپو قالالارى ەكەن.
البەتتە، بۇل جەردەگى ومىرىنە دە از-كەم شولۋ جاسادىق. نەگىزىندە، بابامىزدىڭ ابدەن تولىسىپ-پىسكەن كەزى وسى شاق. دەمەك، العاشقى عىلىمي-فيلوسوفيالىق تراكتاتتارى ءوزى تۋىپ-وسكەن وتىراردا باستالسا دا، نەگىزىنەن ەڭ قۇندى ەڭبەكتەرى دە وسىندا جازىلدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
عۇلاما عالىم، ويشىل-فيلوسوف ءابۋ ناسىر ءال-فارابي سەكسەن جاسقا تاقاعاندا سول الەپپو قالاسىندا كوز جۇمىپتى.
ونىڭ ءمايىتىن الەپپو بيلەۋشىسى سايد اد-دۋال حامداني ارۋلاپ جۋىپ، شام قالاسىنا اكەپ جەرلەۋگە تىكەلەي باسشىلىق جاساعان.
بابا بەيىتى وسى كۇنگە دەيىن سول شام قالاسىندا جاتىر. ماڭگى دامىلداعان ورنى دا – وسى قاسيەتتى توپىراق!..
ءابۋ ناسىردىڭ ۇستازدارى كىم بولعان؟
بىزگە دەيىن زەرتتەپ، قايتا-قايتا ورالىپ سوعىپ، ءوز جازبالارىنا وزەك ەتكەن دەرەكتەردىڭ تۇيىندەۋىنشە، ءابۋ ناسىردىڭ العاشقى ۇستازدارى، ارينە، وتىرار (فاراب) قالاسىندا بولعانى داۋ تۋدىرماسى كەرەك. ولاردىڭ ەسىمدەرى كىم؟ مول قورى بار كىتاپحانا ورنالاسقان كونە شاھاردا ءبىلىمى تاسىعان ۇستاز-مولدالاردىڭ از بولماعانى وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى. الايدا، ونداي ونەگەلى ۇستازداردىڭ قانداي ۇلگىلى ءىسى مەن جازبا دۇنيەلەرى بولدى – ونى اشىپ ايتا المايمىز. سەبەبى، تىلگە تيەك ەتەر جازبا دەرەك جوقتىڭ قاسى. سوسىن دا بۇل تۇسىن اتتاپ وتۋگە ءماجبۇرمىز.
عۇلاما عالىمنىڭ ءومىرىنىڭ ەكىنشى كەزەگى، البەتتە، شاش، بۇحارا، سامارقاند، حوراسان سەكىلدى ءىرى-ىرى قالالاردا ءوتتى. سول جەرلەردە ءبىلىمىن شىڭدادى، اقىل تولىقتىردى. البەتتە، بۇل كەزەڭ دە تاريحي دەرەك-جازبالاردا تولىق كورسەتىلمەگەن. جازىلىپ قالعان بولسا دا، بىزگە جەتپەي وتىر. بالكىم، الداعى ۋاقىتتا بابا ومىرىنە قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەر تابىلىپ تا قالار. ءبىراق، وعان ۋاقىت كەرەك. شىدام كەرەك. قازىپ زەرتتەپ، تەرەڭدەپ زەردەلەۋ كەرەك.
بۇدان سوڭعى كەزەكتە – باعدات شاھارى ايتىلادى. مۇندا ءابۋ ناسىر جيىرما جىلعا ۋاقىت تۇرىپ، وقۋىن جالعاستىرىپ، ءتىپتى ۇستازدىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن دەگەن دەرەكتەر بار.
باعدات ول كەزدە يسلام حاليفاتىنىڭ استاناسى بولىپ تۇرعان-دى. مىنە، وسى كەزەڭدى كەيبىر عالىمدار مۇسىلمان رەنەسانسى دەپ تە اتايدى. (شۆەيساريالىق شىعىستانۋشى ادام مەستىڭ ەڭبەگى «مۇسىلماندىق رەنەسسانس» دەپ اتالادى) مۇندا ءار-ار جەرلەردەن وتە مىقتى، ءارى ءبىلىمدى، ءارى تالانتتى عالىم-وقىمىستىلار جينالعان-دى. سولاردىڭ كوبىسىمەن ءابۋ ناسىر تىعىز بايلانىستى بولعان دەسەدى.
ايتالىق، بۇل جەرگە گرەكيا مەن ريمنان قۋعىن كورىپ، ىعىسىپ كەلگەن يۋحاننا يبن حايلان، ءابۋ باشار ميتتا، ءابۋ باكىر بين سيراج سەكىلدى ءىرى-ىرى ويشىلدارمەن تانىستى، ارالاستى.
ولار نەگە قۋعىن كوردى؟ سول زامانداردا فيلوسوفيالىق ىلىمگە تەرەڭ بويلاعان عالىم-ويشىلدار دىنگە ارالاسىپ، اقىر اياعىندا «كوپ قۇدايلىق» ۇعىمى ەل ىشىنە تارادى. سوسىن دا شىركەۋ قىزمەتكەرلەرى ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن تاراتۋدى تەجەپ، مۇمكىندىگىنشە وقىتپاۋعا تىرىسىپ باقتى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، عىلىمنىڭ ءارى قاراي دامۋىنا كەدەرگى بولدى.
گرەك عالىمى ءابۋ باشار ميتتادان گرەك ءتىلىن ۇيرەنىپ، گرەك تىلىندەگى ماڭىزى تەرەڭ عىلىمي ەڭبەكتەردى اۋدارۋمەن اينالىستى. ءتىپتى اتاقتى پلاتون مەن اريستوتەلگە دە وسى ۇستازى ارقىلى داڭعىل جول اشتى. ءتۇپسىز تۇڭعيىق فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك العان دەسەدى.
ال، يۋحاننا يبن حايلان بولسا، مەديسينا مەن لوگيكانىڭ بىلگىر مامانى ەدى. يۋحاننا ءابۋ ناسىردى قاسىنا جاقىن تارتىپ، اۋەلى لوگيكانى قالاي ۇعىنۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتتى. كەز-كەلگەن ەڭبەكتىڭ استارىن ۇعىنۋ ءۇشىن ونىڭ تۇپكى لوگيكاسىن اڭعارا ءبىلۋ كەرەكتىگىن اڭداتتى. ول سونىمەن بىرگە مەديسينا عىلىمىنا قالاي بارۋ كەرەكتىگىن ايتتى. مەليسينا – عىلىمداردىڭ ىشىندەگى وتە نازىگى، وتە ناقتىلىقتى سۇيەتىن سالاسى ەدى. وسىنى ءاۋ باستان-اق ساناسىنا قۇيا تۇسۋگە كۇش سالدى. ءابۋ ناسىر سوسىن دا مەديسينا سالاسىنا اسا قىزىعۋشىلىقپەن قاراعان. ءتىپتى بۇل سالاعا تەرەڭ بويلاعانى سونشالىق، ءوزى دە جۇرە-بارا دارىگەر، شيپاگەر دەگەن قوسىمشا اتاق الىپ كەتىپ ەدى. كەيىنىرەك، ءبىر عاسىردان سوڭ دۇنيەگە كەلگەن ىزباسار-شاكىرتى يبن سينا (اۆيسەنا) ءابۋ ناسىر ەڭبەكتەرىن وقىپ، ونان تۇسىنگەنىن كونسپەكتىلەپ، كىتاپ جازعانى ايتىلادى. ءوزىن ءابۋ ناسىردىڭ شاكىرتىمىن دەپ ەسەپتەگەن.
ءابۋ ناسىردىڭ ومىرىنە ەرەكشە ىقپال ەتكەن تاعى ءبىر ۇستازى – ءابۋ باكىر يبن سيراج اتتى عۇلاما عالىم-دى. ول استرونوميالىق عىلىمنىڭ بىلگىرى-تىن. اسپان الەمىن تەرەڭ زەرتتەگەن كورەگەن عالىم. ءابۋ ناسىرعا بۇل سالانىڭ قىر-سىرىن جەتىك ءبىلۋدى تاپسىردى. سودان دا بولار، ءابۋ ناسىر بابامىز استرونوميا سالاسىنا دا ەرەكشە كوڭىل اۋدارىپ، ارنايى عىلىمي ەڭبەكتەر ءتۇزدى. تراكتات جازدى.
اراب ەلىنەن شىققان عالىم-فيلوسوف ءابۋ يۋسۋپ ال-كيندي دە باعدات شاھارىنا كەلىپ، ءوزىنىڭ فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىن جازعان، اۋدارمامەن شۇعىلدانعان. ءابۋ ناسىر ونىڭ دا بارلىق ەڭبەكتەرىمەن وتە جاقىن تانىس بولعان، سوسىن دا وزىنە ۇستاز سانايدى.
ارينە، بۇدان وزگە دە كوپتەگەن ويشىل-عالىمدار ءابۋ ناسىر ومىرىنە ىقپال ەتكەنى ءسوزسىز. ءبىراق، ولاردىڭ بارلىعى جايىندا ازىرگە تولىق دەرەك بولماي وتىر.
***
ءابۋ ناسىر عۇلاما ءومىرىنىڭ سوڭعى جاعىندا الەپپو شاھارىندا تۇرىپ، ءوزىنىڭ ەڭ سۇيەكتى ەڭبەكتەرىن جازعان-دى. وسى قالادا تۇرعان كەزدە الدىنداعى جانە تۇستاس عالىم-ويشىلدار اراسىندا اسا بەدەلدى بولدى، ولاردان ۇيرەنە ءجۇرىپ ءوزى دە ۇيرەتتى.
الەپپونىڭ سول كەزدەگى بيلەۋشىسى تەگى تۇركىلىك، اسا ءبىلىمدى، ەرەكشە اقىلدى جان – سايد اد-دۋال حامداني ەدى. سول حامدانيدىڭ سارايىندا تۇرىپ جاتقان ارابتىڭ سەرى، ءارى جاۋىنگەر اقىنى ءابۋ فيراس (932-968) ءابۋ ناسىر بابامىزعا وتە جوعارى باعا بەرگەن ەكەن. ول بىلاي دەپ جازعان: «پوەزيا – دوڭگەلەنگەن التىن تۇيە، ونىڭ باسى – ءابۋ ناسىر مۇحاممەدكە، وركەشى – ءابۋ نۋاسقا، يىعى – ومار يبن رابياعا، كەۋدەسى – ءابۋ ماممامعا ءتيدى، قالعانى – ىشەك-قارىن – ونى ەكەۋمىز (سارايدىڭ جاراپازانشى جىرشىسى ەكەۋى) ءبولىسىپ وتىرمىز...»
وسى كەلتىرىلگەن دەرەكتەن بىردەن بايقالاتىنى – ءابۋ ناسىر بابامىز تەك فيلوسوفيانىڭ، عىلىمداردىڭ عانا جۇيرىگى ەمەس، پوەزيادان دا الدىنا جان سالمايتىندىعى.
ونىڭ اقىندىق قىرلارى تۋرالى دا كەڭىنەن تولعاپ جازىلۋى كەرەك-اق!
شىندىعىندا، ءابۋ ناسىردىڭ پوەزياداعى ۇستازى كىم ەكەن؟
بۇل دا زەرتتەپ-زەردەلەۋدى قاجەت ەتەتىن بولەك سالا بولىپ قالا بەرمەكشى.
ءابۋ ناسىر جانە وتىرار كىتاپحاناسى
قاي زامان، قاي ۋاقىتتا دا تەڭىزدەي تەرەڭ ءبىلىمنىڭ ورداسى – كىتاپ قازىناسى جيناقتالعان كىتاپحانا بولىپ ەسەپتەلگەنى انىق اقيقات.
ءبىز وسى كۇنگە دەيىن ايتپاي كەلە جاتقان، ايتساق تا ءاتۇستى اڭگىمەلەپ، بارىنشا ماڭىز بەرمەي جۇرگەن ءبىر سالا – وسى وتىرار كىتاپحاناسى جايلى تولعامدى ءسوز. تاريحي ادەبي جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كونە شاھار كىتاپحاناسىنداعى كىتاپ قورى الەكساندرياداعى كىتاپحانادان سوڭ، ەكىنشى ورىن الادى دەلىنەدى. ءبىراق، ونى كىم ساناپ كورىپتى؟ كىم ساناق جۇرگىزىپ، تاقتايلاپ جازىپ قالدىرىپتى؟ دەسە دە، وتىرارداعى كىتاپحانا تىم جۇپىنى بولماعانى، مۇندا سول زامانداردا جارىق كورگەن نەشە ءتۇرلى رۋحاني قازىنالار مولىنان ورىن العانى راس تا بولار. ايتپەسە، «ءشوپ باسى قيمىلدار» ما!
ەگەر وسىعان باس شۇلعيتىن بولساق، وندا نەگە وسى كۇنگە دەيىن اتاعى زور كىتاپحانا تۋرالى ماسەلەنى تەرەڭ كوتەرىپ، ءوز بيىگىندە اڭگىمە تاقىرىبىنا اينالدىرماي كەلەمىز؟ ورنى جوعالعان جەردە اڭگىمە دە جوق دەگەنىمىز بە؟
ايگىلى ءابۋ ناسىر تانۋشى اقجان جاقسىبەك ۇلى ءوزىنىڭ «ءال فارابي جانە اباي» دەگەن كىتابىندا بىلاي دەپ جازىپ قالدىرىپتى: «...ءبىز وتىرار توبەنىڭ باسىنا شىقتىق. كوز جەتەر جەردە ەشبىر ەل كورىنبەيدى، قالا دا جوق. جىپ-جىلماعاي قۇلازىعان قيان دالا... ءبىر كەزدە دۇنيە جۇزىنە اتى شىققان ايگىلى قالا قايدا؟ ءال-فارابي وقىعان مەدرەسە قايدا؟ اتاقتى كىتاپحانا قايدا؟.. دۋىلداعان بازار قايدا؟ قايناعان ءومىر قايدا؟..»
جۇرەگىڭدى ەزىپ، بويىڭدى قۇلازىتىپ جىبەرەر جولدار بۇل!
ارينە، ءبىز دە كۋامىز، ونىڭ ءبىرى دە جوق.
ءتىپتى اتاقتى شاھاردىڭ ءوزى دە تىپ-تيپىل جەرمەن-جەكسەن بولىپ، جوعالعان. تاريح مالىمدەمەسە، تاپ وسى ارادا سونداي عاجايىپ قالا ءومىر سۇرگەنىنە ەشكىمدى دە سەندىرە الماس ەدىڭ.
قالا قالاي قيرادى، ونىڭ باستى سەبەپكەرى كىم – بۇل جايىنان وسى ارادا مالتا ەزىپ، كوپ سوزدىلىككە سالىنعانىمىز جوق. كوزىقاراقتى وقىرمان ونداي كەرمەك تاريحتى ءوزى دە بىلەتىن شىعار!
ءبىز وسى جەردەن اسا الىس ەمەس، جاقىن ماڭدا تۋعانبىز. جاس كۇنىمىزدەن بىلەمىز.
قۇلازىعان قۋ مەديەن دالادا وتكەنگە وي جىبەرىپ تۇرىپ، تالاي رەت قيالعا شومعانبىز. قالانى قايتا قالپىنا كەلتىرسە عوي دەپ تە ارمان بەسىگىندە تەربەلىپ ەدىك سوناۋ ءبىر بالا شاقتا...
ارمان – ءالى كۇنگە ارمان...
***
تاعى ءبىر الىس زامانداردان اڭىز تۇرىندە جەتكەن اڭگىمەگە نازار اۋدارماسقا بولمايدى.
ايگىلى وتىرار كىتاپحاناسىن ءاۋ باستا قولىمەن قالاسىپ، كىتاپپەن تولتىرىپ، نەگىزدەپ كەتكەن – اتاقتى بابامىز ءابۋ ناسىر ءال-فارابي دەلىنەدى. وسى دەرەك قانشالىقتى راس؟ قانشالىقتى شىندىققا جاناسىمدى؟
ەندى رەت-رەتىمەن بايان ەتىپ بايقالىق.
اتاقتى وتىرار قالاسى اتىشۋلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان كونە شاھار. ال، سول زامانداردا ەل مەن ەلدى جاقىنداستىرىپ، ادام مەن ادامدى تابىستىرۋدا جىبەك جولى كەرۋەنىنىڭ ماڭىزى وتە زور بولعان. ويتكەنى، كەرۋەنشىلەر ءار ەلدىڭ زاتتارى مەن تاۋارلارىن تاسۋشى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ولاردىڭ مادەنيەتىن، ادەتىن، عۇرپىن، ءداستۇرىن دە الا كەلەتىن ەدى. دەمەك، قازاق توپىراعىنا العاشقى وركەنيەتتىڭ كوشىن باستاۋشى – وسى جىبەك جولى كەرۋەنى دەسەك، ارتىق پا؟
مىنە، سوندىقتان دا مۇنداي كەرۋەن ءوز داۋىرىندە اسا ىقپالدى ءارى بەدەلدى بولعانى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى.
الىس-الىس ەلدەرگە ساپارلاپ قايتاتىن كەرۋەنشىلەر، ارينە، كوپ زاتتارمەن بىرگە ءار سالا بويىنشا جازىلعان تۇرلىشە كىتاپتاردى، زەرتتەۋلەردى، عىلىمي ەڭبەكتەردى دە تاسىدى، وقۋعا ىنتالى جەرگە جەتكىزۋگە اسىقتى.
وتىرار شاھارىندا، اسىلىندا، سول كەزدەردە ءبىلىم الۋشىلار كوبەيىپ، بىلىمگە ۇمتىلۋ دا مولايعان شاق بولسا كەرەك. ۇلكەن كىتاپحانا تۇرعىزىلۋى ءۇشىن ەل حالقىنىڭ ىقىلاس-پەيىلى ەسكەرىلمەس پە!
ال، ءابۋ ناسىر سەكىلدى وتە العىر، بىلىمگە قۇشتار جاستىڭ وسى قالادا تۇرۋى ءتىپتى دە عالامات بولعان. ول ءار كىتاپتىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلگەن، سالماعىن سەزىنگەن. سول سەبەپتى دە كەرۋەنشىلەر تاسىپ جۇرگەن كىتاپتاردىڭ ەڭ ماڭىزدىلارىن قالاپ الىپ، كىتاپحاناعا جيناستىرۋ – ءوزىنىڭ ادەتىنە اينالعان دەگەن وي جورامالعا جاقىنىراق.
وسى رەتتە انىقتاپ ايتۋ كەتۋ كەرەك، ءابۋ ناسىر، كەيبىر جازبا دەرەكتەردە جازىلىپ جۇرگەنىندەي، ەس بىلە سالا وتىراردى تاستاپ، اسىعىس-ۇسىگىس اتتانىپ كەتىپ قالعان جوق. قازىرگى ەسەپتەۋلەرگە سۇيەنسەك، ول جيىرما جاسىنا دەيىن ءوز قالاسىندا تۇرعان. ءتىپتى شاعىن مەدرەسە اشىلعان كەزدە سوندا ءدارىس بەرگەن ۇستازدىڭ ءبىرى دەگەن دەرەك تە يلانىمدى. شاھار – بىلىمگە قۇشتار قالا بولعان سىڭايلى.
ولاي بولسا، الدىمەن ايتارىمىز – ءابۋ ناسىردىڭ وتىرار كىتاپحاناسىن نەگىزدەۋگە تيىسىنشە ۇلەس قوسقانى شىندىققا جاناسادى. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن، ول وسىندا، جاڭا ءبىز ايتىپ وتكەن مەدرەسەدە ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان بولسا، دەمەك، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ءدارىس-ساباقتارىنا قاجەتتى ەڭبەكتەردى كىتاپحاناعا جيناستىرىپ ۇستاۋى، ودان ءوزىنىڭ ۇزدىك شاكىرتتەرىنە پايدالانىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋى ابدەن مۇمكىن. قيسىندى-اق!
ۇشىنشىدەن، بۇنى دا قاداپ ايتامىز، ءابۋ ناسىر بارلىق قۇندى ەڭبەكتەرىن تەك باعداتتا، شامدا نەمەسە الەپپودا عانا جازدى دەگەن پىكىر شىندىققا ۇيلەسپەيدى. ول العاشقى فيلوسوفيالىق ءھام باسقا عىلىم سالالارىنداعى تراكتاتتارىن وسى وتىراردا قاعازعا تۇسىرە باستاعان. جيىرما جاس، قالاي دەسەك تە، اقىل توقتاتقان، ويى تولىسقان كەز. ەندەشە، بۇل جايلى دا ەگجەي-تەگجەيلى جازىپ كورسەتۋ – ءبىز ءۇشىن مىندەت!
اينالىپ كەلگەندە، ءبىر نارسە شىندىق.
وتىرارداعى مول قورى بولعان كىتاپحانانىڭ سالىنىپ، كىتاپ قورىنىڭ كوبەيۋىنە ءابۋ ناسىر بابامىزدىڭ دا تىكەلەي قاتىسى بار. ونداعى وتە قۇندى ەڭبەكتەردى ءوز زامانىندا ءبىر ەمەس، الدەنەشە رەت پاراقتاپ، وقىپ شىققانىنا ەش ءشۇبا كەلتىرمەۋىمىز كەرەك.
ەندەشە، ەگەر وسى شاھارداعى كونە كىتاپحانا ورنى تابىلىپ قالىپ جاتسا، (ونىڭ ءتۇبى تابىلارىنا سەنىمدىمىز) ءسوز جوق، جىرتىلماي ساقتالعان قۇندى دۇنيەلەردەن ۇلى بابامىزدىڭ دا قولتاڭباسىن كورىپ قالار ەدىك.
ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدە وسىنداي ىزگى ارمان كوپتەن ورناپ، تۇرىپ قالعان...
كونە وتىرار كىتاپحاناسى – ءوز ۇلتىمىزدىڭ ەجەلگى مادەنيەتىنىڭ بۇلجىماس كورىنىسى ءھام ايناسى ەكەنىن دە ۇمىتپاعان ابزال.
جولتاي ءجۇمات-الماش ۇلى
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
6alash ۇسىنادى
