(ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ اۋدارماسىنداعى «كەمپىرناز» سوزىنەن تۋعان وي)
«الاش» مۇرالارىن اقتارىپ وتىرعان كىسى سان مىڭداعان عاجاپ ۇلى سوزدەرگە كەزدەسەدى. كەمەلدى ادام، كەمەڭگەر جۇرت، كەرەمەت ەل بولۋدىڭ بارلىق جولدارىن الاش ارىستارى كورسەتىپ كەتكەندەي. ءبىر عانا ۇلت ۇستازى احمەت (ءوزى اقىمەت دەپ جازعان. – ءا.ا.) بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كەزكەلگەن ەڭبەكتەرىنەن سونى انىق كورۋگە بولادى. ەلىمىزدىڭ «جاڭا قازاقستان» قۇرۋ جولىنا قادام قويعانى راس بولسا، الاشتىقتاردى اتتاپ ءوتىپ كەتپەۋى ءتيىس. مەن الىستان وراعىتىپ وقىرماندى جالىقتىرماي، ءسوزدىڭ توتەسىنە كوشەيىن.
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالى»، «ءتىل – قۇرال» جانە «ساۋات اشقىش» وقۋلىقتارىن قانشا رەت اقتارعانىم ەسىمدە جوق. احاڭ مۇرالارىن قاراستىرىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە ايتارىم، عالىمنىڭ كىتاپتارىنىڭ ءار جولى ءار پاراعىن وقىعان سايىن، تىڭ تىركەس، تۇشىمدى ىلىمگە كەنەلىپ وتىراسىز.
بۇگىن احاڭنىڭ 1926 جىلى ساۋاتسىز ۇلكەندەرگە ارناپ جازعان «ساۋات اشقىش» اتتى وقۋلىعىن قايتا ءبىر رەت قاراپ وتىرىپ، عىلىم عۇلاماسىنىڭ «قىرىق مىسالىنان» الىنعان «يتتەر دوستىعىنا» كوز جۇگىرتتىم. «يتتەر دوستىعىنان» نە كورگەنىمدى ايتپاس بۇرىن، ۇلت ۇستازىنىڭ «ساۋات اشقىشىنىڭ» العى بەتىنە (مۇقاباسىنا) نازارىڭىزدى بۇرايىن:
كىتاپتىڭ مۇقاباسىندا جازىلعان سوزدەر تومەندەگىدەي، تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن، ءبارىن دە ءتۇپنۇسقا بويىنشا بەردىك:
بايتۇرسىن ۇلى اقىمەت
ساۋات اشقىش
دىبىس ءادىس جولىمەن تارتىپتەلگەن قازاقشا ءالىپبىي
ساۋاتسىز ۇلكەندەر ءۇشىن 1- كىتاپ
باستىرىۋشى قازاقىستان وقىۋ كەمەسەرىيەتى
ەندى العاشقى بەتتەگى وسى ءتورت جول سوزگە بىر-بىردەن توقتالايىق:
- بايتۇرسىن ۇلى اقىمەت. اۆتور كوپتەگەن كىتاپتارىندا ءاتى-جونىن «بايتۇرسىن ۇلى اقىمەت» دەپ جازىپ كەلدى. «ح» دىبىسىن عالىم 1924 جىلدان كەيىن توتە جازۋدان الىپ تاستادى دا، شەتتەن ەنگەن «ح» دىبسىنداعى سوزدەردى تۇگەلدەي قازاقتىڭ ءتول «ق» دىبىسى ارقىلى تاڭبالايدى. «حان»، «حات»، «حالىق»، «احمەت»، «راحمەت»، ت.ب. سوزدەر تۇگەلدەي «قان»، «قات»، «قالىق»، «اقىمەت»، «راقىمەت»، ت.ب. بولىپ جازىلدى. عالىمنىڭ مۇنىسى انا ءتىلىمىزدى جات سوزدەردىڭ شىبارلاۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن جاساعان ۇلى تاۋەكەلدەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سول جىلى احاڭ الىپبيدەن «ح»-دان سىرت، «ف»، «چ»، «ھ»-لاردى دا شىعارعانىن ەسكە سالايىق. وسى جەردەن بۇگىنگى تاڭدا «راحمەت» پە، «راقمەت» پە دەپ جۇرگەن ساۋالدىڭ جاۋابى وزدىگىنەن تابىلا كەتەدى. احاڭ ەشۋاقىتتا ءوز اتى مەن "راحمەت" ءسوزىن «اقمەت»، «راقمەت» دەپ جازباعان.قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جۇيەسىنە سايكەس قاتاڭ دىبىس پەن ۇياڭ نە ءۇندى دىبىس قاتار كەلە المايدى. سوندىقتان ولاردىڭ اراسىندا دانەكەر ى نە ءى دىبىستارى تۇسەدى. بۇل دا بۇگىنگى ۇرپاق ەسكەرەر ءىس.
- ساۋات اشقىش. ساۋاتسىز ۇلكەندەرگە ارنالعان بۇل وقۋلىق وزىمەن ءبىر جىلدا شىققانىنا قاراماستان (1926 ج.)، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان «ءالىپبي – جاڭا قۇرال» اتتى وقۋلىققا ۇقسامايدى. بۇل وقۋلىقتىڭ مازمۇنى 1921 جىلى سەمەيدەن باسىلىم كورگەن «ۇلكەندەرگە ارنالعان "وقۋ قۇرالىنا"» جاقىن. دەگەنمەن، اتالعان وقۋلىقتاردىڭ ەكىنشى بولىمىندە كەلتىرىلگەن ماتىندەردە ايىرماشىلىق كوپ. سوندىقتان، زەرتتەۋشىلەر عىلىمي تۇرعىدا ۇلكەندەرگە ارنالعان «ساۋات اشقىش» پەن ۇلكەندەرگە ارنالعان «وقۋ قۇرالىن» بولەك قاراستىرۋلارى كەرەك. ال، ۇلت ۇستازىنىڭ «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن شىققان وقۋلىقتارىنىڭ اتى ۇقساس بولعانىمەن، ولار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار تۋرالى ۇشان-تەڭىز اڭگىمە ايتۋعا بولادى. قىزىعۋشىلارعا احاڭ مۇرالارىن زەرتتەگەن عالىمدار ەڭبەكتەرىن پاراقتاۋعا جانە ءوزىم جازعان «ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «وقۋ قۇرالى» تۋرالى» اتتى ماقالامدى وقۋدى ۇسىنامىن.
- دىبىس ءادىس جولىمەن تارتىپتەلگەن قازاقشا ءالىپبىي. ا.بايتۇرسىن ۇلى ءوزى جازعان بىرنەشە وقۋلىقتاردا «ۋسۋل سوتيە جولى»، «جاڭا جول»، «دىبىس ءادىس جولى» جانە «تۇتاس ءسوز ءادىسى جولى» قاتارلى بىرنەشە ءادىس جولدارىن پايالانعان. اۆتوردىڭ وقۋلىقتارىنىڭ ايقارا بەتىنەن اتالعان ءادىس جولدارىنىڭ قايسىسىن قولدانعانى جازىلىپ وتىرادى. «وقۋ قۇرالى»، «ساۋات اشقىش»، «ءالىپبي – جاڭا قۇرال»، «بايانشى» قاتارلى وقۋلىقتارىنىڭ بارىنەن وسى ەسكەرتپەنى كورۋگە بولادى.
وسى جەردە ءبىز تارتىپتەلگەن دەگەن سوزگە دە توقتالا كەتەيىك: تارتىپتەلۋدى بارشامىز ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ءبىراق، الاشتىڭ احمەتى بۇل جەردە بۇل ءسوزدى بۇگىنگى ءبىز قولدانىپ جۇرگەن «تارتىپتەل ەتىستىگىنىڭ قيمىل اتاۋى» (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. ون بەس تومدىق. 14-توم. / قۇراست.: م.مالماقوۆ، ق.ەسەنوۆا، ب.حينايات جانە ت.ب. – الماتى، 2011. 800 ب.) ورنىنا ەمەس، وسى كىتاپتى دىبىس ءادىس جولى دەگەن وقىتۋ ادىستەمەسىن ابدەن زەرتتەپ، سول زەرتتەۋى نەگىزىندە جازىلىپ شىققان وقۋلىق ەكەنىن مەڭزەپ وتىر. ياعني اتالعان وقۋلىقتى قۇراستىرۋشى دا، جازۋشى دا، شىعارۋشى دا ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءوزى بولعاندىقتان، وسى بىرنەشە جۇمىستى بىلدىرەتىن «تارتىپتەۋ» ءسوزىن وسى ارادا اپ-اسەم قولدانىپ وتىر. جانە بۇل تارتىپتەلۋ تەرمينى قالامگەرلەردىڭ سول كەزەڭدە باسىلىم كورگەن ەڭبەكتەرىندە دە ەمىن-ەركىن قولدانىستا بولعان.
تاعى ءبىر ءسوز «ءالىپبيدىڭ» «ءالىپبىي» بولىپ جازىلۋى. بايتۇرسىن ۇلى اقىمەتتىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ەش بىرىندە قازاقتا داۋىستى ءيا جارتىلاي داۋىستى «ي» دىبىس بار دەگەن تىركەس كەزدەسپەيدى. قازاقتا جالعىز عانا داۋىسسىز «ي» بار. سوندىقتان، احاڭنىڭ دا، «الاشتىڭ» وزگە الىپتارىنىڭ دا ەڭبەكتەرىندە «ي» داۋىسسىز بولىپ تۇراقتانعان. شىن مانىندە تىلىمىزدە «ي» دەگەن داۋىستى دىبىس جوق. سول كەزەڭدەگى كەز كەلگەن باسىلىمدا «ي» قاتىسقان سوزدەر «ءبىي»، «سىي»، «سىيلىق»، «سىياقتى»، «قۇپىيا»، ت.ب. بولىپ جازىلعان.
- ساۋاتسىز ۇلكەندەر ءۇشىن 1- كىتاپ. جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي احاڭنىڭ بۇل وقۋلىعىنىڭ ىشكى مازمۇندارى بالالارعا ارناعان وقۋلىقتارىنان مۇلدە بولەك. ۇلكەندەر ساۋاتىن اشقاننان كەيىن قازاقتىڭ تاريحي جىرلارىن، شەشەندىك سوزدەرىن، اۋدامالاردى، مىسال اڭگىمەلەردى وقيدى. ال، بالالاردىڭ جاسىنا قاراي بۇل مازمۇندار جەڭىلدەتىلىپ بەرىلگەن. وسى تۇرعىدان العاندا دا، احمەت بايتۇرسىن ۇلى وتە وزىق ويلى ادىسكەر (مەتوديست) بولعانىنا كوز جەتكىزۋ قيىنعا سوقپايدى.
- باستىرىۋشى قازاقىستان وقىۋ كەمەسەرىيەتى. بۇل وقۋلىقتىڭ ايقارا (تيتۋل) بەتىندەگى جازۋ. بۇل جەردە الدىمەن «باستىرۋدىڭ» «باستىر-ىۋ»، «وقۋدىڭ» «وقىۋ» بولىپ جازىلعانىنا بۇگىنگى تاڭداعى وقىرمان تاڭدانۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىراق، بۇل جەردە دە احمەت قازاقتا «ۋ» دەگەن داۋىستى دىبىس جوقتىعىن كورسەتىپ وتىر. احمەت قانا ەمەس، كۇللى الاش زيالىلارى «الىۋ»، «كەلىۋ» دەپ جازدى. تەك «سۋ»، «بۋ» سياقتى سوزدەردە «ۇ» انىق ەستىلىپ تۇرعان جەرلەردە عانا «سۇۋ»، «بۇۋ» دەپ جازدى. اسىرەسە، 1924 جىلدان باستاپ احاڭ ءوز قاسىنان تابىلعان ەلدەس ومار ۇلى، حالەل دوسمۇحاممەد ۇلى قاتارلى عالىمدارمەن كەڭەسە وتىرىپ، «ۋ» مەن «ي» ماسەلەسىن وسىلاي تۇراقتاندىردى.
تاعى ءبىرى، قازاقستاننىڭ «قازاقىستان» بولىپ جازىلۋى. ەشبىر قازاق «ىستاندى» «ستان» دەپ ايتپايتىنىن ايتا سالساق تا جەتەدى-اۋ. تىپتەن، احاڭ بۇل تۋرالى «قازاقىستان مەن قازاعىستان تۋرالى» دەگەن ماقالا دا جازعان بولاتىن.
ەندى ءبىر ءسوز «كەمەسەرىيەتى». بۇل ەندى كوپكە تانىس «كوميسسارياتى» دەگەن ءسوز. 1922-جىلى تەرميندەردى قازاقشالاستىراتىن كوميسسيا (كەمەسىيە) قۇرىلعاندا «شەتتەن ەنگەن سوزدەرگە: الدىمەن، بارىنشا قازاقشا بالاما تابۋ؛ تۋىستاس تۇرىك جۇرتتارى قالاي السا سولاردان الۋ؛ ەۋروپا ءسوزىن قازاق ءتىلىنىڭ ءتول زاڭدىلىعىنا سىندىرىپ الۋ» دەگەن ءۇش ءپرينسيپتى باسشىلىققا الۋ كوزدەلگەنى بەلگىلى. سول ءۇردىس بويىنشا شەتتەن ەنگەن سوزدەردى قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىن تەرميندەندىرىپ، قانشاما كوپ ءارى عاجاپ تەرميندەر جاساعانىن بۇگىنگى جۇرتتىڭ ءبىرى بىلسە ءبىرى بىلمەيدى. باستاۋىش، بايانداۋىش، پىسىقتاۋىش، زات ەسىم، سىن ەسىم، ەتىستىك، پىشىندەمە، كەسكىندەمە، ۇشكىل، تورتكىل، كوپكىل، تەڭگىل، ت.ب. تەرميندەردىڭ احاڭدار مەن ەلدەستەردەن، الاش وردادان جەتكەن بالاماسىز بايلىق ەكەنىن ەسكە ساقتاعانىمىز ءجون. ال، كوميسسارياتتى «كەمەسەرىيەت»، كونفەرەنسيانى «كانپەرەنسە»، كوميتەتتى «كامىيتەت»، فيزيكانى «پىيزىيكە»،ت.ب. دەپ «قازاقشاعا سىندىرىپ» الۋى دا ءتىل تازالىعىن ساقتاۋ ءۇشىن قولدانعان ەڭ ۇلى ۇستانىمدارى ەدى. ءبىز «ەلدەس ومار ۇلىنىڭ تەرمينجاسام ۇستانىمدارى» اتتى ماگيسترلىك ديسسەرتارسيامىزدا جانە الاشتىڭ تەرمينجاسامى تۋرالى جازبالارىمىز بەن سۇحباتتارىمىزدا بۇل تۋرلى كوبىرەك ايتىپ، جازىپ كەلەمىز. ارينە، ءبىز بۇل جەردە ەشتەڭەنى جوقتان جونىپ تاپپادىق. وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى احاڭ باستاعان ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن جانە قازىرگى تاۋەلسىز ەلىمىزدەگى اعابۋىن الاشتانۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنەن وقىپ، تۇيگەنىمىزدى ورتاعا سالىپ ءجۇرمىز.
مىنەكي، كورىپ وتىرعانىمىزداي، ۇلت ۇستازىنىڭ «ساۋات اشقىش» وقۋلىعىنىڭ مۇقاباسىنداعى بىرنەشە سوزدەن وسىنشاما ۇزاق اڭگىمە ايتتىق. دەمەك، ءبىز ءۇشىن احاڭنىڭ ءاربىر كىتابىنىڭ ىشىندەگى ءار ءسوزى مەن ءار ءارپى باعالى. ءار سوزىندە قورعاسىننان اۋىر سالماق جاتىر.
ەندى ءبىز جازبامىزدىڭ تاقىرىبىندا ايتىلعان «كەمپىرناز» سوزىنە توقتالىپ وتەيىك:
ءوز باسىم «كەمپىرناز» دەگەن بۇل ءسوزدى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كريلوۆتان اۋدارعان «يتتەر دوستىعى» اتتى ولەڭىنەن تۇڭعىش رەت كەزىكتىردىم. مۇمكىن، كەي وقىرمانعا بۇل ءسوز تاڭسىق تا ەمەس شىعار. تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن، ولەڭنىڭ سول ءسوز جازىلعان بولەگىن كورسەتە كەتەيىك:
ءبىر بايدىڭ ءتورت كوز، مويناق توبەتتەرى،
وزدەرى ءىيت بولسا دا ادەپتى ەدى.
تۇندە ءۇرىپ، كۇندىز ۇرمەي جاي جاتاتۇن،
بولادى ادەپتى ءىيتتىڭ ادەتتەرى.
ءتۇس مەزگىل ەدى توبەت تويىپ جاتىپ،
كەمپىر ناز وكپەلەرىن قويىپ جاتىپ.
Ac ءۇيدىڭ الدىنداعى كۇن شۇۋاقتا،
سويلەستى ءار نارسەنىڭ باسىن شاتىپ.
................
ولەڭ ءبىرشاما ۇزاق. مازمۇنىندا: ەكەۋىمىز بۇگىننەن باستاپ تاتۋ بولايىق دەسىپ، جاقسى سوزدەردىڭ ءبارىن ايتىسىپ، قۇشاقتاسىپ، ۋادەلەسكەن ەكى ءيتتىڭ ورتاسىنا يەسى سۇيەك تاستاي سالعاندا، ەسكى ادەتتەرىنە باسىپ ىرىلداسىپ تالاسقانى ايتىلادى. بۇلاي تالاسۋ يتتەرگە جاراسادى، ءبىراق كەي ادامدار مۇنداي جاعدايدا يتتەن بەتەر تالاسادى دەپ ولەڭ اياقتالادى. ءبىز ولەڭ مازمۇنىنا تالداۋ جاساۋدى وزىمىزگە مىندەت ساناماي، اتالعان «كەمپىرناز» سوزىنە توقتالايىق.
«كەمپىرناز» اتتى بۇل ءسوز تۋرالى قولىمداعى سوزىكتەردەن ناقتى انىقتاما تابا المادىم. ءبىراق، كەمپىرلەر (اجەلەر) كەيبىر جۇرەك سىرلارىن شاي ءىشىپ وتىرىپ، شۇڭكىلدەسىپ ايتىسىپ الاتىنى بار. سول تۇرعىدان قاراي وتىرىپ، بۇل ءسوزدىڭ ءزىلسىز، كەكسىز، كەشىرۋگە بولاتىن جەڭىل-جەلپى وكپە ماعىناسىن بەرەتىنىنە كوز جەتكىزدىك.
ال تىلىمىزدە «كەمپىرمەن» قوسارلانىپ اتالاتىن كەمپىرتاس، كەمپىرشاش، كەمپىرشوپ، كەمپىر بەت، كەمپىرشۋاق، كەمپىراۋىز، كەمپىرقوساق، كەمپىرقاساق، كەمپىر ءولدى، كەمپىرقاۋىن، كەمپىر-كەشەك، كەمپىر-سەمپىر، كەمپىر-سامپىر، كەمپىر كەلسىن، ت.ب. كوپتەگەن سوزدەر بار ەكەنىن دە ەسكە سالا كەتەيىك. قازاقتىڭ كەيبىر سوزدەرىن جاسى كەلگەن انالارىمىزبەن (كەمپىرلەرمەن) بىرلەستىرە اتاۋىندا دا قىزىقتى سىر جاتىر. ال، ءبىز ويماقتاي ويدان وردالى ءسوز تۋدىرعان «كەمپىرناز» ءسوزىنىڭ باسقا ماتەريالداردا قالاي قولدانىلعانىنا نازار اۋدارالىق.
«كەمپىرناز» ءسوزى احمەتتىڭ اتالعان اۋدارما ولەڭىنەن كەيىن، تاعى دا حح عاسىر باسىنداعى «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرىندە كەزدەسەدى.
«سارىارقا» (1917-1979) گازەتىندە باسىلعان الاش ۇلدارىنىڭ ءبىرى جازعان «قازىرگى مەملەكەت كۇيى» اتتى ۇندەۋ ماقالاداعى مىنا تىركەستە «كەمپىرناز» ءسوزى بار:
الاش كۇشىن وڭعا باستاڭدار! جۇرت جۇمىسىنا جۇمىلىپ، وتباسىنداعى كەمپىرناز ارازدىقتى تاستاڭدار! (الاش كوسەمسوزى، 10-توم، 78 ب.)
ال تاعى دا اتالعان باسىلىمدا «جەر ماسەلەسى» اتتى ماقالادا تومەندەگى تىركەس كەزدەسەدى:
پەرەسەلەن مەكەمەسىنىڭ بۇرىنعى ىستەگەن جۇمىسى قازاق پەن كرەستيان ورتاسىنا كەمپىرناز وكپە كىرگىزىپتى. (ساق ق. الاش كوسەمسوزى: جەر ماسەلەسى. – الماتى: «قازاق ەنسيكلوپەدياسى»، 2014. ت. 1. – 400 بەت).
مىنە، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعى ماتەيالداردا كەزدەسەتىن، سول كەزدەگى ەكىنىڭ ءبىرى بىلەتىن «كەمپىرناز» ءسوزىنىڭ توركىنىنە ءۇڭىلۋ بارىسىندا ءبىز دە وقىرمانعا ءبىرمۇنشا ءسوزت ايتتىق. ال ارعى بەتتە (قحر، التاي) ءومىر سۇرگەن بەلگىلى قالامگەر ميدحات رازدان ۇلىنىڭ شاكارىم ەڭبەكتەرى تۋرالى كولەمدى ماقالاسىندا ءبىز تىلگە الىپ وتىرعان، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ كريلوۆتان اۋدارعان «يتتەر دوستىعى» اتتى ولەڭىن 1931-1937 جىلدار اراسىندا التاي بەتىندەگى ءبىلىم قۋعان جاستارعا شاكارىمىنىڭ ۇلى اپارىپ، ولارعا جاتتاۋدى تاپسىرعانىن ايتادى. وسى ارقىلى ءبىزدىڭ تىلىمىزگە تيەك بولىپ وتىرعان «كەمپىرناز» ءسوزى دە احاڭنىڭ ولەڭىمەن بىرگە شىعىستاعى قانداستاردىڭ ساناسىنا كوركەم ادەبيەت ارقىلى تىپتەن ورناي تۇسەدى (ميدحات رازدان ۇلى: شاكارىم ولەڭدەرى جانە «ءۇش انىق» جونىندە | https://qazaqtimes.com/article/5246).
احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءاربىر ەڭبەكتەرىندەگى ايتىلعان ءار ءسوزدىڭ استارىندا تەرەڭ سىر بار. وندا ءبىزدىڭ بۇگىنگى ەل قۇرۋ جولىندا، ۇلتتىق سانامىزدى جاڭعىرتىپ، زامان كوشىنىڭ بۇيداسىنان ەمىن-ەركىن جەتەلەۋگە باعىت سىلتەپ، باعدار كورستەتىن باعالى سوزدەر جەتەرلىك.
ادىلەت احمەت ۇلى
