ادىلەتتى قازاقستان باستاماسىنا مادەنيەت ادامدارى نەندەي ۇلەسىن قوسۋى كەرەك؟
مادەنيەت – ۇلتتىڭ بەت-بەينەسى. مادەنيەتىمىزدىڭ دەڭگەيىنە اينا بولاتىن نارسە وتە كوپ. «سىرت كوز – سىنشى» دەيدى حالىق. مىسالى، سىرتتان كەلگەن بىرەۋ كوشەدە قىڭىر-قيسىق كەتىپ بارا جاتقان قازاقتى كورسە، وي، مىنا قازاقتاردا جول ەرەجەسىنە قاراۋ دەگەن ۇعىم جوق ەكەن دەپ وپ-وڭاي ايتا سالادى. بۇل كۇندەلىكتى ومىردەن مىسال. ال، مادەنيەت سالاسىنىڭ ادامدارى ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ بەت-بەينەسىن قالىپتاستىرۋشىلار. سوندىقتان، بەت-جۇزدىك سانالاتىن مادەنيەتىمىزدى ءبارىمىز قورعاۋىمىز، جەتىلدىرۋىمىز، دامىتۋىمىز كەرەك. ادىلەتتى قازاقستان ءىس جۇزىندە ورناۋى ءۇشىن ارينە مادەنيەت، ونەر، عىلىم سالاسىنان بۇرىن ەڭ الدىمەن بيلىك سالاسى كوبىرەك ارەكەت جاساعانى دۇرىس. ادىلەتتى ەلدە ءبارى دە وركەندەيدى. مادەنيەت سالاسى دا تۇرلەنىپ، مادەنيەت ادامدارى دا ارشىنداپ جۇمىس جاسايدى. ادىلەتتى ەلدە عىلىم وركەندەيدى. عىلىم، ونەر، مادەنيەت ەگىز دۇنيە. ءبىرىسىز ءبىرىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ونەر قۇدايدان بەرىلگەن نارسە، ونى جەتىلدىرۋ، دامىتۋعا ادىلەتتى ورتا كەرەك. ال، عىلىم قۇداي جاساعان بولمىستىڭ سىرىن اشاتىن كۇش. قاراڭىزشى، ونەردىڭ شىققان توركىنى اقيقاتتان باستاۋ الادى، ال عىلىمنىڭ بارار جەرى اقيقات. ال مادەنيەت وسى ەكەۋىنەن قالىپتاسادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسى ۇشەۋىنىڭ دە بارىپ تۇراق تاباتىن جەرى – اقيقات، شىندىق ياعني ادىلەت. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز: «عىلىمعا قيانات جاسالعان ەلدەن قاشىپ كەتىڭدەر»، – دەگەن ەكەن. ياعني ادىلەتكە، اقيقاتقا، قۇدايى شىندىققا كوڭىل بولىنبەگەن جەردە ەشقانداي ءوڭى ءتۇزۋ كوركەم مادەنيەت ءومىر سۇرمەيدى.
ءسىزدىڭ احمەتتانۋ سالاسىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىڭىزدەن حاباردارمىز. وسى باعىتتى قانشالىقتى زەرتتەپ ءجۇرمىز؟
احمەتتانۋ سالاسىنا ازدى-كوپتى ەڭبەكتەنىپ ءجۇرمىز. ءبىراق، احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش ارىستارى اقتالعان وتىز بەس جىدان بەرى الاشتانۋ، احمەتتانۋ ءىسىن مويىندارىنا العان اعابۋىننان اسىپ جۇمىس جاساعانىمىز جوق. ءوز باسىم احمەتتىڭ جانە وزگە دە الاش ارىستارىنىڭ مۇرالارىن ءتۇپنۇسقادان وقىپ، عىلىمي تۇسىنىك جازىپ، كوپتومدىقتارىن شىعارۋ جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا بولعاندا بايقاعانىم – اتالعان تۇلعالار تەك سول سالا عالىمدارىنىڭ اراسىندا زەرتتەلىپ، زەردەلەنۋى ءبىر بولەك اڭگىمە دە، ال بىلايعى جۇرتتىڭ ساناسىنا وسى كىسىلەردى ءسىڭىرۋدىڭ ءجونى ءبىر بولەك اڭگىمە. ياعني، ەڭكەيگەن كارىدەن، ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن احمەت باستاعان الاش ارىستارىنىڭ رۋحىنا جاقىنداي ءتۇسۋى ءۇشىن، تەك زەرتتەي بەرۋ، كوپ تومدىقتارىن شىعارا بەرۋمەن شەكتەلمەۋ كەرەك. عالىمنىڭ اكادەميالىق تولىق جيناعىن، تاڭدامالى جيناقتارىنىڭ ءۇش تومىن، ءتىلتانىمدىق مۇراسىن تەبىنگىدەي ۇلكەن، ءتورت ەلىدەي قالىڭ قاتتى مۇقابامەن شىعارۋ جۇمىستارىندا بولدىم. ول ارينە عىلىمي اينالىمعا ەنىپ، تۇگەندەلىپ، تۇرلەنىپ، تولىعا بەرگەنى جاقسى. ءبىراق، باعاسى وتە قىمبات، زىلدەي اۋىر تومداردى ەكىنىڭ ءبىرى ساتىپ الا الا ما؟ سوندىقتان، مەنىڭشە احمەتتانۋ، الاشتانۋدى ەندى حالىق اراسىنا قولجەتىمدى جولدار ارقىلى جولعا قويۋ كەرەك. وقۋلىقتاردان، تەلە-ارنالاردان، باسىلىمداردان ءجيى ناسيحاتتالۋى كەرەك. دامىعان ەلدەرگە قاراپ وتىرساق، ولاردا كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان كەزكەلگەن ادام تاريحتا وتكەن كوشباسشىلارى تۋرالى سۇراققا ىركىلمەي جاۋاپ بەرە الادى. ياعني كوشباسشىلارىن وزدەرىنىڭ ءومىرىنىڭ رۋحاني شىراقشىسىنداي سەزىنە الادى. ءبىز دە ابايدى، ىبىرايدى، شوقاندى، احمەتتى جۇرەگىمىزبەن تانۋىمىز كەرەك.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى مۋزەي-ۇيىنە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. قانداي نارسە وزگەردى، تارقاتىپ ايتساڭىز؟
ەڭ الدىمەن ايتارىمىز كۇردەلى جوندەۋ قارساڭىندا عانا احمەت ءۇيى مەملەكەتتىڭ قاراۋىنا ءوتتى. ياعني احمەت بايتۇرسىن ۇلى مۋزەي-ۇيىنىڭ الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگنە قاراستى سەگىز مۋزەيدىڭ ءبىرى بولىپ بەكىتىلگەنىنە ەكى جىلعا تولار-تولماس ۋاقىت ەندى بولدى. بۇل ءارى قۋاناتىن ءارى اشىناتىن جاعداي. قۋاناتىنىمىز ايتەۋىر احاڭ ءۇيىن مەملەكەت قاراۋىنا الدى. اشىناتىنىمىز «وتىز جەتىدە» وپات بولعان، عالامدىق دەڭگەيدەگى كەمەڭگەر تۇلعانىڭ ءۇيى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ وتىز جىلىندا ارەڭ دەگەندە مەملەكەتكە ءوتۋى كىسى سەنبەيتىندەي جاعداي. مارقۇمنىڭ قىزى شولپان، ۇلت ۇستازىنىڭ وزگە دە تۋىستارى بولىپ 1993 جىلى العاش رەت وسى ءۇيدى مۇراجاي دەڭگەيىندە ساقتاۋعا بولاتىنى تۋرالى انىقتاماعا زورعا قول جەتكىزگەن. احمەتتانۋشى عالىم رايحان ساحىبەك قىزى كەمىندە 28 جىل شىرىلداپ ءجۇرىپ، قىزعىشتاي قورعاپ، ءبىراز تارتىسقا تولى كەزەڭدەردى باستان كەشىپ، الىپ تۇلعا ءۇيىنىڭ مەملەكەت قاراۋىنا وتۋىنە ەتكەن ەسەلى ەڭبەگىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. رايحان اپايىمىزدىڭ جانايقايىن تىڭداپ، قولداپ، قۋاتتاۋشى بولعان جوعارى-تومەندە وزگە دە ءبىراز تۇلعالار بولعانى بەلگىلى. ءيا، قالاي دەگەن كۇندە دە سونداي ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا ۇلت ۇستازى عۇمىرىنىڭ سوڭىندا تۇرعان كيەلى ءۇي بۇل كۇندە قازاقستانداعى مۋزەيلەردىڭ قاتارىندا بار. بۇل ءبىرىنشى جاڭالىق. ەكىنشى ايتارىمىز، ارينە، قايتالاي جوندەۋدەن وتكەن سوڭ عالىمنىڭ ءۇيى جاڭا بەينەمەن الاش بالاسىمەن قايتا قاۋىشتى. كوپتەگەن قۇندى جادىگەرلەر قوسىلدى. احاڭنىڭ 150 جىلى قارساڭىندا ازدى-كوپتى تاريحي مۇرالارى مۋزەيگە قويىلدى. ءبىر عانا احاڭ دومبىراسىنىڭ تابىلىپ مۋزەيگە قويىلۋىنىڭ ءوزى الاش بالاسى جونىنەن ايتاقالسىن جۇرەكجاردى جاڭالىق. مۋزەي-ۇيدىڭ ەكىنشى بولمەسىنەن كەلۋشىلەر ۇلت ۇستازى تۋعان ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن الىنعان كەسەكتى، تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن، جۋسانىن، تۋعان دالاسىنىڭ سۋرەتىن كورەدى دە ارى قاراي عالىمنىڭ جالعاننان جالعان جالا جابىلىپ اتىلىپ كەتكەنگە دەيىنگى عۇمىرىنىڭ جولىن حرەونولوگيالىق تارتىپەن كوزدەن كەشىرە الادى. ۇلت ۇستازى ەڭبەكتەرىنىڭ بۇعان دەيىن كوشىرمە نۇسقاسى نەمەسە ۇقساتپالى ۇلگىسى (ماكەت) قويىلسا، ءقازىر بىرنەشە كىتابىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى دا مۋزەيگە قويىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا احاڭ مۇرالارى ىزدەلىپ، تابىلۋ ۇستىندە. الاشتىڭ احمەتى كۇللى الاش بالاسىنا اسا مول قۇندى جازبا بايلىق قالدىرىپ كەتتى. الايدا، عۇمىرىندا بەس رەت تۇرمەدە بولعان، اتىلعاننان كەيىن ەلۋ ءبىر جىل اتىن اتاپ، ەڭبەگىن ەسكەرۋگە تىيىم سالىنعان ەگەي تۇلعانىڭ ارتىندا ماتەريالدىق جادىگەر ەڭ از قالعان ادام سانالادى. مۇمكىن بۇل دا احاڭ ءومىرىنىڭ قانشاما قاسىرەتتى بولعانىن، ۇلتىمىز كورگەن اۋىر عاسىردىڭ سالدارى قانشاما اۋىر بولعانىن بەينەلەسە كەرەك. دەگەنمەن، احاڭ مۋزەي-ۇيىنە كەلۋشىلەردىڭ ەشبىرى رۋحاني شابىت الماي قايتپايدى. جاقسى ادامنىڭ شاراپاتى قاشان دا شۋاعىن شاشىپ تۇرادى ەمەس پە؟! مۋزەي-ۇيگە كەلۋشىلەردىڭ قاي-قايسىسى دا ءبىر كىسىدەي-اق رۋحتانىپ قايتادى. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، احاڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە عانا ورنالاسقان ساياباق احمەت بايتۇرسىن ۇلى ساياباعى اتالادى. سول ساياباقتا عالىمنىڭ وتە ەڭسەلى ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. كەلۋشىلەر وندا دا بارىپ ۇلت ۇستازى رۋحىنا تاعزىم جاساۋدى ادەتكە اينالدىرىپ كەلەدى.
قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى فرانسۋز، جاپوننان كەم تۇسپەيدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇتقان جانە ەسە جىبەرگەن تۇسىمىز قايسىسى؟
بىرەۋلەر ءبىز كوشپەلى وركەنيەت وكىلىمىز دەسەك، جوق بىزدە قالا بولدى، كوشپەلىلىك دەگەن باسقالار قويعان اتاۋ دەپ وتىرىك نامىستانعان بولادى. بىزدە قالالار بولعانى راس، ءبىراق ەۋرازيا دالاسىن تۇلپاردىڭ تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن تۇرىك جۇرتى تۇگەلدەي وتىرىقشى بولعان جوق. از بولىگى وتىرىقشى، باسىم بولىگى كوشپەلى ءومىر ءسۇردى. دۇنيەتانىمىمىز كوشپەلى وركەنيەت نەگىزىندە قالىپتاستى. قازاقتىڭ دالاداي دارحان مىنەزىنىڭ ءوزى سونىڭ ءبىر كورىنىسى. ياعني تابيعاتتاي پاك، جومارت، ادال، اقكوڭىل مىنەز وتىرىقشى ياعني قالا جاعالاعان ەلدەردە بولمايدى. سىرتقى ورتا ءار حالىقتىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە اسەر ەتپەي قويمايدى. ءمۇپ-مولدىر بۇلاقتار، ارىندى وزەندەر، اساۋ تولقىندار، ۇشى قيىرسىز دالالار، اسقاق تاۋلار، اسۋ بەلدەر، تىنىسى كەڭ ءومىر مىنە سونداعى ادامداردىڭ مىنەزىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولادى. توڭىرەگىڭ تار بولسا، سەنىڭ دە تارىعىپ، تارىلىپ جۇرەتىنىڭ بەلگىلى. ۇلتتىق مىنەزدىڭ قالىپتاسۋى دا انە سونداي دۇنيە.
ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىز كەزكەلگەن ەلدەن كەم تۇسپەيدى. ءبىزدىڭ مىڭجىلدىقتار بەدەرىندە ۇتقانىمىز دا سول كوشپەلى ەلگە ءتان دۇنيە تانىم، دالا تەكتى قۇن كوزقاراسى. كوشپەلى تاريحىمىزدان قالىپتاسقان قاۋىمدىق سانانىڭ ءقادىرى ەرەكشە بولدى. قازاق وتكەن عاسىرعا دەيىن ەشۋاقىتتا كىسى ىسىنەن بۇرىن ءوز ءىسىن قويمايتىن ەل ەدى. ءقازىر وتىرىقشىلىق وركەنيەت بارىسىن باستان كەشىپ كەلەمىز. قازاقتىڭ بۇرىن از ساندى بولەگى قالا تۇرعىنى بولسا، ءقازىر ۇلكەن بولەگى قالا جاعالاۋدا. قالانىڭ قاربالاس تا قاتىگەزدەۋ ءومىر ارناسى ۇلتىمىز مىنەزىن وزگەرتۋدە. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن ۇلى دالاداعى اۋىلدار قاڭىراپ يەن قالىپ بارادى.
ۇلتتىق مىنەز دەگەن ۇلى قۇندىلىق. سول قۇندىلىق جويىلىپ بارادى. مىسالى، جاپونداردا جاپونعا ءتان تۇرمىس، سول تۇرمىستان قالىپتاسقان جاپونشا مىنەز، جاپونشا ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسى بار. بىزدە ولاي بولماي تۇر. نە تولىققاندى قالالىق ەمەس، نە كوڭىلى كوك جايلاۋ دالالىق ەمەس، ورتاداعى ءبىر قويىرتپاق كوزقاراسپەن ءومىر سۇرۋدەمىز. مەنىڭشە، ءبىز الەمدى ءبىر تاڭ قالدىرساق، قازاقىلىعىمىزبەن تاڭ قالدىرۋىمىز مۇمكىن. استە قىتايشا اششى قۋىرماشتار جەپ، ورىسشا بورىش جاساپ، كاتلەت دايىنداۋمەن، اعىلشىندارشا تاۋىقتىڭ سيراعىن ءپىسىرىپ جەۋمەن ەمەس.
«بىرەۋدىڭ قاڭسىعى – بىرەۋدىڭ تاڭسىعى» دەگەن ءسوز بار قازاقتا. قازاقى مىنەزدى قازاققا ءتان تۇرمىس كەلتىرىپ شىعارادى. قازاق اتاڭنان مۇرا بولىپ قالعان تاماقتى جەۋ، سولاردىڭ تۇرمىس سالتىمەن ءومىر ءسۇرۋ تولىقتاي بولماسا دا ءبىرشاما جولعا قويىلسا ۇلتىمىزدىڭ ادامزاتقا ۇلگى بولار اسقاق مىنەزى مەن دارحان كوزقاراسى قايتا قالىپتاسار ما ەدى دەپ ارماندايمىز. ال، الەمدىك مادەنيەتتىڭ قازانىندا پىسكەن تاماقتى جەي بەرۋدىڭ ءوزى ۇلتتىڭ بەت ءپىشىنىن وزگەرتىپ جىبەرەدى. ءدۇبارالىق وسىنداي ءىشىپ جەمنەن، ءومىر سالتىنان دا قالىپتاسادى. بۇل ەندى بىرەر سۇحبات كولەمىندە شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. ۇلتتىق، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ويلانىپ، باعدارىن جاساپ، باس قاتىراتىن ماسەلە. بۇل سوزىمىزگە قاراپ الدەكىمدەر ءبىزدى كونەشىل كوزقاراس دەۋى مۇمكىن. استە ولاي ەمەس، ءقازىر الەمدە ۇلت سەكىلدى بەينەسى قالعان ەلدەردىڭ ءبارى اتا بابا دۇنيەتانىمىن بۇگىنگى زامانعا الىپ كەلىپ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعاندار. مىسالى، بىلاي عوي، جاپون ءوز بابالارىنىڭ ءومىر قورىتىندىسىن ءار كۇنى تۇرمىسىنا پايدالانادى. ال، ءبىز قانشالىق قولدانىپ ءجۇرمىز.
قورىتا كەلگەندە، ءبىز قازاقى ءومىر سالىتىمىزدان جاڭىلماعان كەزىمىزدە ۇتقانىمىز كوپ. ال، «قازاقستاندىق ۇلت» بولىپ كەتە جازداپ بارىپ، بۇگىنگى تاڭدا تابيعي تۇردە الەمدىك ۇلت ارەناسىنا بەتتەپ بارا جاتقان ساتىمىزدە ۇتىلىپ جاتىرمىز.
جاستاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟
ول ءۇشىن ءبارىن ىستەۋ كەرەك. ءقازىر جاھاندانۋدىڭ قازانىندا قايناپ بارا جاتىرمىز. مۇنداي تاسقىننان يمۋنيتەتى جوعارى ۇلت قانا امان قالادى. وزگەنى زور، ءوزىن قور سانايتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. وزگەنى ارتىق، ءوزىن تىرتىق كورسەتەتىن باعدارلامالارىمىز دا جەتكىلىكتى. ءارقانداي ىستە، ماسەلەن، بالا تاربيەسى، ءبىلىم بەرۋ، ماحاببات، نەكە، تۇرمىس، قىزمەت ىزدەۋ، ت.ب.، بارىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جوعارى ورىنعا قويۋ كەرەك. الەم مادەنيەتتەن ەشۋاقىتتا شەتتەپ قالمايمىز. ول ونسىز دا ءبىزدىڭ اۋلامىزدا ءجۇر. مىسالى، اباي مەن احمەتتى، ابىلاي مەن ءاليحاندى، شاكارىم مەن ءماشھۇر ءجۇسىپتى ەڭ اۋەلى ادامزاتتىق دەڭگەيدەگى ءىرى تۇلعالار دەپ ءوزىمىز مويىنداپ، ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، سولاردى ادامزاتقا ورتاق بولعان وزگە دە ەلدەردى جاڭالىق اشقان عالمدارىمەن، قايراتكەرلەرىمەن قاتار قوياتىن ساناعا جەتپەيىنشە كەلەر ۇرپاققا پاتريوت بول دەي المايمىز. ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ارقىلى ءومىر سۇرگەن ۇلتتىق مەملەكەت بولساق، ۇلتتىق يدەولوگيا تاڭنان كەشكە دەيىن سانامىزدا جۇرسە، ۇلتتىق مۇددەنىڭ قورعالىپ، ۇلت رەتىندە رۋحى اسقاق جۇرت بولىپ ءومىر سۇرۋگە ەل باسشىلىعى مۇمكىندىك بەرسە، ونداي ەلدى تەبىتكەن جاۋ دا، ىرىتكەن داۋ دا الا المايدى. ۇلتتىق رۋحى مىقتى ەلگە قايداعى ءدىني سەكتالار دا، ءپاني توپتار دا سىنا قاعا المايدى.
بولاشاق كىمنىڭ قولىندا؟
بولاشاق – ءبىز بۇگىن قانداي ۇرپاق تاربيەلەسەك سونىڭ قولىندا. ۇلتىن سۇيەتىن ۇرپاق تاربيەلەسەك تە، ءوز ۇلتىنا قارسى ۇرپاق تاربيەلەسەك تە، ءبارىبىر ءوز ءداۋىرى كەلگەندە ۇرپاقتار تاريح ساحناسىنا شىعىپ، ەل تىزگىنىن قولىنا الادى. سوندىقتان، ەلىن داۋعا، جەرىن داۋعا قالدىرمايتىن وسكەلەڭ ۇرپاقتار قالىپتاستىرۋ ءبارىمىزدڭ ويلاندىراتىن ماسەلە.
اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان: ولجاس جولدىباي
"الماتى اقشامى" گازەتى
2023 جىلى 17 تامىز كۇنگى نومىرىندە جاريالانعان.
