بولات بوپاي ۇلى
ءتابيعات - ولەڭ
( مۇقاعاي ماقاتايەۆتىڭ ءتابيعات ولەڭدەرى تۋرالى ليريكالىق تولعانىسى)
ءتابيعات، جاراتىلىس تۋرالى ويلانار بولساق، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ،بار باقىتىن ادام بالاسىنا سيلاپ، بار ىرىسىن ءيىپ بەرىپ، ءنار قۇتىن ءۇيىپ بەرىپ، بار جاقسىلىعىن جىيىپ بەرىپ ،ۇلى جەر -انا ،جالپاق جاھان- جاننات الاقانىن كەڭ جايىپ ،كوركەم كورنىسىمەن كوسىلىپ ، كوڭىل تويعىزىپ ،كوز الدىمىزدا جاتىر. باسىمىزدى جوعىرى كوتەرىپ قاراساق، ايناداي تۇنىق، كوك جاھۇت الىپ اسپاندى كورەمىز.
راس، ادام بالاسىنىڭ تابانى جەردەن، اۋزى سۋدان، مۇرنى اۋادان ءبىر ساتكە دە ۇزىلمەيدى، تابيعاتپەن بىتە قاينايدى، بىرگە تىنىستايدى، بىرگە تۋىسادى.
بىرگە تۋىساتىنى سول- تورتكىل دۇنيە -وت، سۋ، توپىراق، اۋا ( جەل ) سىندى ءتورت قىرامنان تۇرادى. ادام ءتانى دە ،وسى ءتورت زاتتان جارالعان. ادام مىنەزى دە ءتورت دۇنيە - توپىراق ، وت، سۋ ، جەل،(اشۋ، قايعى، قۋانىش، رەنىش ) سىندى ءتورت جۇلدىزدىق جاراسىمنان جاراستىق تابادى.
ادام تانىندە دە- جەردە، اۋادا ، وتتا، سۋدا قانشا قىرام بولسا ،سول قىرامداردىڭ بارلىق جىيىنتىعى بار. سوندىقتان ادام - ءتابيعاتتىڭ ءتىرى پەندەسى، تىرشىلىكتى يەسى ،جەردىڭ قىرامداس ءقۇرامى.باقىتتى بالاسى، سانالى ءۇرپاعى.
اتام قازاق " جەر - انا" دەپ اتايدى. " وتان- انا" ،" ەل - انا "دەگەن ءسوزى تاعى بار. مولدىرەتىپ سويلەگەن ءتىلىن دە " انا ءتىلى " دەيدى. " اتا ءتىلى" دەگەن ءتىل جوق. جەر مەن وتاننان ، ەل مەن تىلدەن باسقانى "انا " دەپ اتامايدى. اناسىنا تەڭەپ بالامايدى. ۇيتكەنى ءبىزدىڭ قازاق جوق، جالپى ادام بالاسىنىڭ ەڭ زاڭعار ۇعىمدارىندا اللادان كەيىن ،انادان جوعارى، انادان ارداقتى بيىك ۇعىم جوق. بولعان دا ەمەس، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. جەر، وتان، ەل، ءتىل دەگەن ، قاسيەتتى ۇعىمدار انا ۇعىمىمەن تەتەلەس ۇلى ۇعىمدار. " اتا- اسقار تاۋ، انا- ساييالى ورمان، بالا- بالبۇلاق" مىنە ،وىنىڭ ءوسىرۋشىسى، ءوندىرۋشىسى جەر- انا. ادام بالاسىنىڭ استىنا تاق، باسىنا ب ا ق بولىپ قونىپ، قۇتتى قونىس، جاننات مەكەن بولىپ وتىرعانى دا ، سول جەر- انا.
جەر- انا - ەردى دە ،ەلدى دە ، بالانى دا، انانى دا، دانانى دا ، ءتىپتى تىرشىلىك اتاۋلىنى دا ،الىپ قۇشاعىنا سىيعىزادى. ايالى الاقانىندا الديلەيدى، وزەگىن تالدىرمايدى، ەش ۋاقىتتا قىيىندىققا قالتىرمايدى. باسىنداعى باعىندا باپتاپ باعىپ كەلەدى. ىقىلىم عاسىرلاردان تۇقىمىمىن جوعالتپاي ساقتاپ كەلەدى. سول قۇشاعى قۇتقا تولى " جەر- انا" . جەر- انانىڭ اسىل قاسيەتىن ار بيىگىنەن ەرتە تانىعان ، اتام قازاق قۇتتى جەردى، ارداقتى مەكەندى -"جەر-انا" دەپ اتاپ، بار باقىتتىڭ الىپ اناسىنا بالادى. ونى بارشامىز جاقسى بىەمىز، تەرەڭ تۇسىنەمىز.
ال بار ونەر تۋىندىسىن ەل مەن جەرگە ارناعان ، ءومىر بويى ەل مەن جەرىن ءسۇيىپ جىرلاعان ، مايەكتى ءماندى جىرىن سىيلاعان . ءبىزدىڭ ءبىر تۋار، اق يىق اقىن، مۇقاعاي ماقاتايەۆ كوپ ولەڭىندە تابيعاتپەن، جەر - انامەن سىرلاس ، سىيلاس بولىپ كەتەدى:
كەڭ دۇنيە ءتوسىڭدى اش مەن كەلەمىن،
الىنباعان اقىم بار سەندە مەنىڭ.
بۇيرا بۇلتتار بۇيىعىپ شولدەگەنىم،
بۋرا بۇلتتار بۋسانىپ تەرلەگەنىم.
اسپانىڭداي كەي ساتتە كۇرسىنەمىن،
جاس تالداي جاۋھازىن بۇرشىك ەدىم.
كەڭ دۇنيە كەرەمەت قالپىڭمەنەن،
جۇرەك بولىپ كەۋدەمە كىرشى مەنىڭ.
بايتاق ەل، بالاۋسا تاۋ،بوزاڭ دالام،
سەكىلدى ءبارى مەنەن كوز الماعان.
كەڭ دۇنيە كەندە ەتسەڭ سىباعامنان،
شىرىلداعان سابيدەي مازاڭدى الام.
( مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ مىنا ولەڭى وزىنەن بولەك ەكى اقىندى ەسكە ەرىكسىز تۇسىرەدى. ءبىرى ماياكوۆسكيي " ەي، اسپان قالپاعىڭدى ال مەن كەلەمىن" دەسە، ولجاس سۇلەيمەن " جەر - ادامعا تابىن" دەپ ولەڭنىڭ كوكجال مىنەزىن كورسەتەدى.
جا، تىڭدارمان تۇسىنبەي قالۋى دا عاجاپ ەمەس. بىرەۋى اسپاعا ايھايلايدى " قالپاعىڭدى ال" دەپ، بىرەۋى " جەر - ادامعا تابىن" دەيدى...
بۇل نە ءسوز.
ءتايعاتقا بۇلاي ءتىل قاتۋ -قاي ساناڭا سىيادى، قاي اقىلىڭا قونادى، قاي تالعامىڭ قالاي تارازىلايدى. ولەڭ وزەگىندەگى ورمەكتى ونەر وركەشتى وزەندەي ويىڭدى ءۇرلاپ اعىزادى، بەلگىسىز يىرىمدەرگە تارتىپ توعىتىپ كەتەدى.
اسپان ءسوز تىڭداي ما، قالپاعىن الا ما؟
جەر اقىلىڭا باعىنا ما، ادامعا تابىنا ما؟
مىنە، اڭىگىمەنىڭ تەرەڭ ءتۇپسىز شىڭىراۋ ءيىرىمى دە، بوگەۋ بەرمەس بولەك بوگەنايى دا وسى جەردە جاتىر.
ولەڭ- ونەر. ءسوز- پاتشاسى. جۇرەكتەگى كۇشتى كۇدىكتى تولقىنىستى، ويداعى ورمانداي نۋلى تارتىستى ،سەزىمدەگى سەلكەۋسىز سەنىمدى ، قيال قايعىنا وتىرعىزادى دا، ءومىردى ورنەكتى ونەرمەن وربىتەدى. كۇمىلجىپ تۇرعان كۇماندى جوييادى، سەنىمدى بەكىتەدى. ونىڭ ءبارىن ونەر ورىسىنە كوشىرىپ ولەڭ ەتىپ جازادى. ولەڭ تىلىنە ءتان - اسىرەلەۋ ، سالىستىرۋ، تەڭەۋ، شەنەۋ، شەندەستىرۋ، بالاۋ ، ۇلعايتۋ، كىشىرەتۋ، استارلاۋ، ت.ب . لار ولەڭ ءتىلىنىڭ كوركەمدەۋ تاسىلدەرىنە جاتادى. اقىن سول تاسىلدەردى ءتارتىپتى تاربيەلى قولدانادى. سول ارقىلى ويىن ۇتىقتى ۇقتىرادى. ءبىز سونى ءبىلۋىمىز شارت. تەڭەۋ، اسەرلەۋسىز ولەڭ جازا المايمىز، ولەڭ ويىن تۇسىنە بەرمەيمىز.
مىنە، ولەڭنىڭ بار ءقۇپياسى مەن قازىنالى قاسيەتىن بويىنا تولىق تارتىپ، ءنارىن ارىمەن اندەتىپ سىڭىرگەن مۇقاعالي ماقتاييەۆ تا " كەڭ دۇنيە ءتوسىڭدى اش مەن كەلەمىن " ،- دەپ كۇللى الەمگە جار سالدى، نايزاعاي وتىنداي جارقىلداپ ءان سالىپ كەلدى. بۇل ءبىر اۋىز سوزدە بويىن كوك تىرەگەن الاپ اق يىق اقىن مۇقاعالي ماقتاييەۆ بەينەسى- كوز الدا ماڭدايى جارقىراپ قاسقايىپ تۇر.
تۇراعاندا دا، مۇقاڭ وبرازىن الەم سۇلۋلىعىنان ويىپ الىپ، وي تەرەڭىنەن جاساپ ، اقىل جەتپەس زاڭعار تۇلعاعا اينالدىرىپ تۇر. سىنىق سۇيەم سويلەمدە اقيىق اقىن بەينەسى انىق ايشىق تاۋىپ تۇر.
انە ، مۇقاعاليدىڭ ءار تامشى ءسوزى نار جۇكگىن ارقالايدى. ۇلى ۇلاعاتتى ۇعىمداردى ەنشىلەيدى ، سول تولاعاي جۇكتەردى تۇيەدەي كوتەرىپ، وقىرماندارىنا دا ەنتىكپەي جەتەدى . مۇقاڭ ،قولدانعان سوزدەر- ءقۇرىشتاي قورتىلعان ، ار نۇرىمەن سومدالعان ، سەزىم مارجانىنا ورانعان ،قىدىر قيالىنا قوندىرىلعان ، التىنمەن قاپتالعان، ارمەن اپتالعان ارعىماق اساۋ سوزدەر. كورەگەن كوزدى ، كوركەم كوسەم سوزدەر. قانجىعاسى مايلى ، ويى جايلى ، قازىناسى قامبالى، قورجىنى توق، سەزىمى شوق، ۇعىمى ۇتىمدى ، ءۇپايى ءۇتىقتى سوزدەر.
ءبىز جوعارىداعى ولەڭ تارماقتاندا تارانىپ ، تارماقتالىپ ، تارالىپ تاڭدايى تاقىلداپ تۇرعان تەڭەۋ سوزدەردى سويلەتىپ كورەيىكشى " ءبۇيرا قۇم" ، " بۋرا بۇلت" ،" بالاۋسا تاۋ"، "بوزاڭ دالا" دەگەن مەتافۋرالار اقىندى ءبىر ءسات بۇتىندەي ءتابيعات دۇنيەسىنە اينالدىرىپ جىبەرەدى. ءبۇيرات قۇمىنداي بۇيىعىپ شولدەتەدى، بۋرا بۇلتىنداي بۋسانىپ تەرلەتەدى. ەدى ءبىر ساتتە كەڭ دۇنيە اقىننىڭ جۇرەگىنە اينالادى، كەۋدەسىندە ءلۇپ- ءلۇپ سوعادى. ءسۇيتىپ اقىن بەينەسىن بەۋ دۇنيە پىشىنىنە وزگەرتەدى .تاعى ءبىر ساتتە " بايتاق ەل، بالاۋسا تاۋ، بوزاڭ دالا" اقىنعا جاپاق- جاپاق قاراپ تۇرادى. اقىن ونىڭ سابيىندەي " كەندە ەتپە سىباعامنان" دەپ شىر - پىر بولادى، بال ءتىل ەمىزىپ باعاسىن الادى، ەنشىسىن ءسۇراپ ەسىن كەتىرەدى. وسىلايشا اقىن ءتابيعاتقا ، ءتابيعات اقىنعا اينالادى .كوز الدىڭدا تامسانار تاڭعاجايىپ تاماشا بەينەلى سىر وينايدى. ءسۇيتىپ ويلاننىپ وياۋ وتىرعان وقىرمانىن وقشاۋ وبرازدىڭ وردا تورىنە باستاپ الىپ كىرەدى. ودان ارى ويلانۋعا جەبەپ جەتەلەپ كەتەدى.
سودان نە بولادى؟
سودان سوڭ ارى قاراي اق جاۋىنداي نوسەرلەتە توگىلە جونەلەدى. نوسەرلەتكەن ءتۇستارىندا ،استارلى وي اعىنى اق بۇلاققا اينالادى. بار ويىن ءتابيعات سىرىنا سۋارادى. سۋارىپ وتىرىپ ، ءقۇپيا ءماندى بەدەرلى بەدەلدى بەيەلەر سومدايدى، سول بەدەرلى بەينەلەرمەن وقىرمان جۇرەگىنەن جول تابادى. بۇل مۇقاعالي ولەڭدەرىنىڭ ءبىر سىرلى قاتپارى دەپ تانۋ قاجەت. ءمۇنداي ءتابيعات سۇلۋلىعىنا شومىلىپ، ءقۇپيا سىرمەن تولىعىپ تولعاتىپ تۇراتىن بەينەلەر مۇقاڭ ولەڭىنەن كەڭ ءورىستى ورنەك تاۋىپ وتىرادى.
كەرەمەتى سول- ونداي بەكزات بەينەلەر ءبىرىن- ءبىرى جارقىن ،بىرىنەن- ءبىرى سىلقىم، سىرى بولەك، سىيپاتى سۇلۋ تۇردە جولىعادى. باقىتى باسقا- باسقا ، باعىبان ويدان سۇيكىمدى سىر تۋعىزادى. ۇلى ۇعىمنان ءۇلاعات ۇلارىن ءۇشىرادى. وسى ءسوزىمىزدىڭ دالەلىنە اقىننىڭ " جاڭبىردا " اتتى ولەڭىن سويلەتىپ جىبەرەيىن.
بۇل ولەڭىندە اقىن ، مۇقاڭ ، جانى تازا، جارقىن ءجۇزدى، قۇلىن ءمۇسىن قىلىقتى ، ەركە نازدى ءبىر قۇربىسىنا مۇنارلى كۇندە جولىعادى دا، وعان سان- ساپا ريتوريكالىق ( شەشەندىك) ءسۇراقتار قويادى:
اييالداي تۇر ، مىنا كۇندە اشىلار،
كەلشى مىنا ىقتاسىنعا ، قاسىما.
اق جۇزىڭنەن القىمىڭا جوسىعان،
جاڭبىر ما، ءال دە، جانارىڭنىڭ جاسى ما؟!
جانىما كەل، جاسىما دا ،شوشىما،
جاعىدايىڭدى ءتۇسىندىرشى ،دوسىڭا.
( مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
بۇل ءسۇراۋلاردان اقىننىڭ جالىن اتقان ىشكى پيسكيكالىق ءيرىمىن اڭعارۋعا بولادى. ولەڭنىڭ ءار تارماعىن باجايلاپ باقساق، اي دالادا ، ءمۇنارلى جاڭبىردا ءقۇربىسى ءۇشىن قۇلاي بەرىلگەن اقىننىڭ اق جۇرەك، حاق نيەتىن كورەمىز. ءشۇرايلى سەزىمدى اقىن ءمۇنارلى ءمۇڭدى سۇلۋ دالادا ، جاپادان جالعىز تۇرعان ارۋىنا ۇپ ەتكەن جەل، ءمولت ەتكەن جابىر تامشىسىن تيگىزگىسى كەلمەيدى. وعان بار ىنتا - ىقىلاسىمەن ، اردان جارالعان جانىمەن قورعان بولعىسى كەلەدى. ولاي دا ،بۇلاي دا ارىپ -تالاسىپ جول ىزدەيدى. بىراق اينالا تولى قارا بۇلت، ەڭىرەگەن ءتۇپسىز اسپان ، شاڭىتقان تۋمان، نوسەر الدىنداعى دالا. ەش جول جوق، ەش امال جوق، قاراپ تۇرۋعا بولمايدى. وسىنداي سىن ءساتتى ،ءارى ءتاتتى قاس قاعىم ارالىقتا تاپقىر اقىن، وي تالعاردان جول تابادى. ونى قارىمدى قالامىمەن، قاس سۇلۋ شەبەرلىگىمەن ءمۇسىندى بەينە جاسايدى دا ، ولەڭ نوسەرىن ارى قاراي توگە جونەلەدى:
ەڭىرەپ تۇر ،كۇز اسپانى ءبۇلىڭعىر،
بۇلىڭعىردا اداسقان ءبىر قۇلىن جۇر.
مىنا ولكەنى كەتىپ ەدى ،شاڭ باسىپ،
قارا نوسەر ،جۋىندىرساڭ جۋىندىر.
( مۇقاعلي ماقتايەۆ)
عاجاپ تاپقىرلىق، الگىندە جاڭبىرلى دالادا جول تاپپاي تۇرعان ،اقىننىڭ ءقۇربىسى سوڭعى شۋماقتا " قۇلىن بەينەسىنە" كىرە قالدى.تارعالاڭ تار ۋاقىتتا ، جۇرىسىنەن ەش جاڭىلماي ، ءجونى ساراڭ جوپەلدەمەدە ۇلاناسىر وي تابادى. اقلدان اعىل-تەگىل ءسوز ساۋادى. بيىك پاراساتتان ب ا ق بەتىن پاراقتايدى.
قاراڭىز . وي جۇگىرتىڭىز ، ءبىر شۋماق ولەڭنىڭ ءتورت تارماعىندا كەسەك- كەسەك تورەت سۋرەت، ءتورت كارتينا جاتىر. " اسپان ەڭىرەپ جىلاپ تۇر"،" جەردە اداسقان ءبىر قۇلىن جۇر"، ءسىز ەڭ اۋەلى مۇڭمەن ەزىلگەن، بۇلىڭعىرمەن اداسقان قۇلىندى كورەسىز. كورەسىز دە ،قىلداي نازىك ۇزىلەر سەزىممەن ءۇپىتىپ، اسپانمەن بىرگە ەگىلىپ، قۇلىنمەن قوسا اداسىپ كەتەسىز. ءاپ ساتەن سوڭ بارىپ، وسى ءمۇڭنان ءقۇتىلۋدىڭ جولى - انەۋ اسپانداعى قارا بۇلت ەكەنىن سەزىنەسىز. سوندا بارىپ جانىڭىز جادىراپ سالا بەرەدى.ەندى سول بۇلتتىڭ تەز- اق نوسەرلەپ توگىلۋىن تاقات تاۋسىلا كۇتەسىز. ول قارا بۇلت توگىلدى بولدى ، كۇللى الەم لەزدە ايىعىپ، جەر بەتى جۋىنىپ -شايىنىپ جارقىراپ شىعا كەلەدى. اۋا دا تازارادى،مولدىرەپ ءتۇنجىراي قالادى. سوندا بارىپ جانىڭ جاي تابادى. ءتانىڭ راحاتقا كەنەلەدى.
مىنە، بۇل مۇقاعالي ولەڭ ورنەكتەرىنىڭ كەڭ ءورىستى كەمىل تۇستارىنىڭ كەرەمەت قىرى. تاسقىندى جىرلارىنىڭ اعىستى وتكەلدەرىنىڭ ورنەكتى سىرى. اقىن ءمۇنداي شالقار شابىتتى شاقتارىندا الەم دۇنيەسىن، تولەجىپ تۇرعان ءتابيعاتتى وقۋشىنىڭ جان سىرىنا اينالدىرىپ جىبەرەدى. ءتىلسىز تۇيسىكتەرگە ءتىل بىتىرەدى، ءۇنسىز دۇنيەنى ۋىلدەتىپ سويلەتەدى. ونى تارعالاڭ تار كەۋدەنىنىڭ قىسپاعىنان الىپ شىعادى دا، كوركەم ءومىردىڭ تازا سامالىنا وپكىزەدى. اينالانىڭ ءبارىن سۇلۋلىق شۇعىلاسىنا شومىلدىرادى.
بۇل نە؟
بۇل مۇقاعالي ماقتاييەۆ ولەڭدىرىڭ تابيعاتپەن بىتە قايناپ ، بىرگە تۋعان تولعاقتى تۇستارى. ءمازمۇن مەن ءپىشىن جاقتان جاڭا يستيل قالىپتاستىرعان كەرەمەت كەمىل كەزەڭى ەدى؛ ورلەۋ داۋىرىندەگى ونەردىڭ ءور بيىگىنە ءور سەرپىپ كەڭ قۇلاش جايىپ بارا جاتقان، شالقار شابىتتى شاقتارى ەدى؛ ولەڭىنىڭ سەرى سىرلارىن سەرگىتە جىرلاعان ، تۋسا ءتۇزدىقتى ءتۇستارى ەدى، مايلى دا جايلى كەڭ ماڭدايلى ، مايلى ماعىنالى تۇستارى ەدى.
مۇقاعالي ماقتايەۆتىڭ تالانت تابيعاتىن تانۋعا وراي ، قازاق ولەڭ ءسوز ولكەسىندە سىڭار كوزدى، سىرت ايتىلىپ ، شىر اينالىپ كەلە جاتقان ، جاعى تالماي تالاسقان تالاستى پىكىلەرگە دە سوعا كەتۋ ارتىق ەمەس- اۋ ، دەيمىن...
ولەڭ تاريحىندا ءتابيعاتتى جىرلاماعان اقىن كەمدە- كەم. ونى قاي اقىن بولسا دا ،ءوز الىمەن ، ءوز انىمەن ، ءوز مانىمەن ، ءوز نارىمەن، ءوز ارىمەن ،ءوز سانىمەن جىرلادى. ءوز قارىمىمەن ايتتى، ءوز دارىنىمەن جازدى. ءتابيعاتتى - ولەڭگە ءوڭ بەرەتىن سۇلۋلىقتىڭ قاينار كوزى دەپ تانىدى. بۇل داعدى ،بۇل ادەت سوناۋ اۋىز ادەبيەتىنەن باستاۋ تاۋىپ، بۇگىنگە دەيىن ءۇردىسىن ۇزبەي ولەڭ ونەر كوشىنە ىلەسە كوشىپ كەلەدى.
ءيا، ءبۇعان تالاس جوق، تارتىس جوق، قارسىلىق تا جوق. ادام بالاسىنىڭ ءتابيعاتتان ، جاراتىلىس دۇنيەسنەن الاتىن لاززاتى ەڭ باي، ەڭ قۋاتتى ،ەڭ سۇلۋ سىمباتتى لاززات. وعان دا شەك كەلتىرىپ ،شەكە قاراۋعا بولمايدى.
ءسىز ،نە ايتقالى وتىرسىز دەيسىز عوي...
قازاق ولەڭدەرىندەگى ءتابيعاتتى جىرلاي قالعان اقىندارمىزدىڭ ءبىر قىدىرۋى - ءتۇرعىن ءتۇمان جامىلعان اسقار - اسقار تاۋلاردى، توسكەيدەن سىڭىراپ قۇلاعان بال بۇلاقتاردى،الۋان گۇلمەن بەزەنگەن كوز تويماس كوك كويلەكتى ارۋ دالانى،سان مىڭ ءجۇدىزى سايراعان ماقپال قارا كوز تۇندەردى، شۋاعى شۇعىلالى جارىق كۇندەردى ، ساندۋعاشى مەن بۇلب ۇلى ءان شىرقاعان جاسىل ويلى ورماندى تەڭدەسى جوق سۇلۋلىق ، نە ءتىل ورامى جەتپەس ءبىر اسەمدىك سيمۆول( استارى) ەتىپ مايقالتا جونەلەدى. جەر مەن كوككە، سۋ مەن سىرعا سىيعىزباي ماقتايدى. ال قاپ- قار تۇندەردى، بوراندى سۇركەي كۇندەردى ، جاعىمسىزدىقتىڭ، سىيىقسىزدىقتىڭ، سىنسىزدىقتىڭ سيمۆولىنا بالايدى. وسى كارى ءداستۇردى ءدال ءبىر كونەدەن قالعان كوز ءتۇمارداي قاستەرلەپ تە كەلەمىز.
جا، ءمۇنى ايىرا ايتىپ، جاريا جازۋدىڭ دا وزىندىك وزەكتى ءورتتى تۇسى بار. ورتەڭدى وكىنىشتى كەزى بار. ادەبيەت وقۋلىعىنا كىرگەن ءتابيعات ولەڭدەرىنىڭ وسىنداي تۇستارىن جوعارىدا ايتقانمىزداي تالداپ ، تالعاپ وقۋشىعا ءتۇسىندىپ جاتقانىنا سان كۋا بولدىق. ار اشىتىپ ايتار بولساق، وسىنداي فورماشىلىققا بايلانىپ، ورىنسىز وعاش ويعا بوي ءۇرىپ، ءتابيعات سۋرەتىنە ادام سەزىمىن جاناي بەرىەمىز دەپ ، جاساندى ءتابيعات، جارىم جان كەيىپكەر جاساپ الاتىن بولدى. اياماي ايتايىقشى- كەيىپكەر كوڭىلدى كۇلىپ تۇرسا، اسپان مەزگىلسىز اشىلادى. بار ءتابيعات كۇن ساۋلەسىمەن كۇلە قارايدى. بۇلتتان لەزدە كۇن جايناپ شىعادى، تۇتاس ءتابيعات ماساتىداي ءقۇبىلا ءقۇلپىرىپ كەتەدى. ال كەيىپكەر كوڭىلسىز بولسا، نە بۇلقان- تالقان اشۋلانسا، كۇن كوزىن قارا بۇلت تورلايدى، الاي - دۇلەي داۋىل تۇرادى، بوران سوعادى. قار جاۋادى، جاڭبىر توگىلەدى. كۇللى دۇنيە كۇرسىنە قاراپ تۇرعانداي سۋرەتتەيدى .كەيىپكەر ويلانا قالسا بولدى، شىرقاۋ اسپاندا اق يىق قىران قالقىي قالىقتايدى. نە كوك ءمۇحيتتار شالقالادى. كەيىپكەر قۋانسا، ءمولدىر بۇلاقتار سىڭق- سىڭق كۇلىپ اق باۋىر جىلانداي جورعالايدى. نە اساۋ وزەندەر وركەشتەلە جونكىلەدى، اۋا دا ايناداي تازارادى.
بۇل ادەبيەتەگى، ولەڭ ءسوز ونەرىندەگى جاساندى ، جارىمجان جارتىمسىز دۇنيەلەر. وسىنداي قولدان جاسالعان قۋىرشاق كەيىكەرلەردىڭ كوڭىل - كۇيى مەن ءومىر تاعدىرلارى ساحىنالىق شىعارمالاردا ءتىپتى دە، ءجيى ءۇشىرايدى. توق ەتەرىن ايتقاندا ءسوز سۋرەتىنىڭ سىنى مەن سيقىن قاشىراتىن فورماشىلدىق. جاتاندى ءسوز، جالعان جاداعاي سۋرەتتەر. ودان باسقا تۇك تە ەمەس. ءتۇبى بوس بوشالاڭ دۇنيەلەر.
ءتابيعات دۇنيەسى- ادام ەركىنەن تىس ، ادام سەزىمىنە باعىنا بەرمەيتىن جەكە ، دارا ءقۇبىلىس . ول ءوز زاڭىمەن ءوز قاعىيداسىمەن دوڭگەلەپ جاتادى. ادام اشۋلانسا، ءتابيعاتى بۇلت باسپايدى. ادام كۇلسە، كۇن اشىلا قالمايدى. بۇل جەردە ءتابيعات پەن ادام ەش قاتسىزسىز دەگەن ۇعىمنان مۇلدە اۋلاقپىز. ءتابيعات جالپى جاراتىلىس دۇنيەسى جىيناقتاپ ايتقاندا ۇلى جەر- اناسىز ادام بالاسىنىڭ كۇنى جوق. ءتابيعات كورنىسىنىڭ بەلگىلى دارەجەدە ، ولشەمدى مولشەردە كەيىكەردىڭ ىشكى سەزىمىنە اسەرى بولادى. سودىقتان اقىندار مەن جازۋشىلار ، دراماتورگتەر ءتابيعات سۋرەتى ارقىلى كەيىپكەردىڭ وي- سەزىمىن، سىر- سىيپاتىن اشۋدى ماقسات ەتەدى. ال ادام اشۋ شاقىرعاندا ، اشىق اسپان دا، جايناپ شىققان كۇن دە بەكەر بولاتىنى ىپ-ىستىق شىندىق. بىراق بۇل سول اشۋعا بوي الدىرىپ تۇرعان كەيىكەردىڭ جەكە سەزىمى. كەيىپكەر سەزىمىن ءتابيعاتقا وراپ وبرازدى بەرەمىز دەپ، كەلسە- كەلمەس كۇن كۇركىرەتىپ، جاڭبىر جاۋدىىپ ، قار بوراتىپ،بۇلتسىز كۇنى بوران شاقىرۋ ءۇيات، نمىس ەمەس پە. شىعارماداعى بارلىق كۇنىڭ بۇلتىن جاماندىققا بالاپ، اشىق كۇنى مەن ايلى اسپاندى جاقسىلىققا ساناپ جالعان ، بوياما جاعاتىن، جاساندى جازاتىن كۇن كەلمەسكە كەتتى. ونىڭ سىرى ءبىتتى، زامانى ءوتتى.
ءسىز ،مىنا ءبىر ولەڭە نازار سالىڭىزشى:
ءحانتاڭىرى جاتىر ەدى ءۇيقتاپ،
ايدى جاستاپ كوك كورپەسىن تۇيقتاپ.
حابارشى سۇلۋ ساعىم سىلاڭداپ،
جەتىپ كەلدى تىم اسىعىس بۇلاڭداپ.
جايلاپ جىلجىپ ءجۇردى ساعىم جاعالاپ،
ءحانتاىرىنىڭ قوينى- قونشىن ارالاپ.
كەنەتتەن بۇلت ءبىر ءۇرىپ، ءبىر ابالاپ،
توكى جاسىن، قۇيدى نوسەر سابالاپ.
( قاسىم امانجول)
قاسىم امانجولدىڭ وسى ولەڭىن كەزىندە سيمۆول دەپ تالاسقاندا، بەلگىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ داڭسالى سىنشىسى ەسمعامبەت سىمايلوۆ "كەيىپتەۋ ءادىسى قولدانعان جاي ءتابيعات سۋرەتى، اسەرلى تىلدەن ادەمى ەتىپ ورنەك سالعان" دەپ قورتىندى شىعارعانى بار ەدى. سودىقتان ءتابيعات ولەڭدەرىن تالداعان سىنشى بولسىن، ءتابيعاتتى بەينەلەپ جازعان اقىن بولسىن وعان جوقتان ويىپ، جوڭقاداي جوىنىپ ، ارزان سوزدەن، جالعان ءمۇسىن جاساپ، ونى "سيمۆول" دەۋ كوزسىز كوپسۋگە جاتادى.
سيمۆول - استارلى وي اعىنىنا ءقۇپيا سىر توعىتادى، توعىز تولعاپ، تولعاعىن تولتىرادى. پىسپەگىن قانىپ ءپىسىپ پىسىرەدى. توللقىپتىپ بارىپ توق ەتكىزىپ ايتادى. جان دۇنيەنى كوركەم ويدىڭ كولىنە كومىپ ايتارىن تۇبىنە ءتۇسىپ وقتىرادى. سۇلۋ سەزىمدى سىلاڭ قاتىرىپ ، بۇلا ءسوزدىڭ شۇڭەتىنە شوكتىرىپ ، ويىن جاسىرىپ جەتكىزەدى. ءمۇنداي كوركەمدەگىش استارلى ءسوز ءتاسىلىن ،ەكنىڭ ءبىرى ، ەگىزدىڭ سىڭارى ويدان ويىپ، قىردان قىرىپ، قىزىق ءۇشىن، ەرمەك ءۇشىن قولدانا بەرەتىن ارزان قول تەڭەۋ ەمەس. ءسيمۆول-سوزدىڭ ىشكى ءدانى، شۇلەن ويدىڭ ءمانى . جان دۇنيەنى جاسىرىن جەتكىزىلەتىن جابىق سىرى. شىندىقتى ءسوز قاۋىزنا وراپ، وبرازداپ، سومداپ سوعىپ ، ءسوز بورانىن بوراتىپ جەتكەزەتىن ءتاسىل. تۇگى بار ءتۇيىر ويدى تۇيمەلەپ ايتاتىن كوركەم ادەبيەتتىڭ ءسوز قولدانۋ شەبەرلىگى. ويدى وراعىتىپ ايتاتىن جابىق جەتكىزەتىن جاسىرىن ءتۇرى -" سيمۆول" ،"جابىق بايان" دەپ اتالادى.
جابىق باياندى وقىرمان- ءسوز تىلىنەن ەمەس، ءسوز كوزىنەن ۇعادى. وي جاپسارىنان تانيدى. وعان مىنا ءبىر مىسال دايەكتى، ءداندى دالەل بولادى.
تولە بي، قازبەك بي، ايتەكە بي اقتابان ءشۇبىرىندى القاكول ءسۇلاما زاماندا،
قالماققا قارسى سوعىس باستاۋعا بولا ما ؟ دەگەن كەڭەستى باستاۋ كەرەك پە ؟ دەگەن ءماندى مايەكتى ماسەلەنى تالقىلاۋعا جىينالادى. بىراق ارادا ءسوز جەتكىزەتىن ساق ءقۇلاق قالماق تىڭشىلارىنىڭ كوپ جۇرگەنىن سەزگەن قازاقتىڭ ءۇش ءبيى كول بويىندى وتىرىپ، بىرىنە- ءبىرى قاراپ، ءۇش - اق اۋىز ءسوز ايتىسىپ تاراپ كەتەدى. ونى باسقا ەشكىم تۇسىنبەيدى. ول ءسوز مىناۋ:
تولە بي:
- الارما ەدى مىنا كولدىڭ قۋىن اتىپ،- دەسە،
قازبەك بي:
- قۋىن اتام دەپ ءجۇرىپ ، الماڭىز سۋىن اتىپ، دەپتى. سوندا،
ايتەكە بي:
- ەكۋىڭ دە سور تارتاسىڭدار، بىرەۋدىڭ سۋعا كەلگەن قىزىن اتىپ،- دەيدى.
مىنە ، ناعىز جابىق بايان. جاپسار ءسوزدىڭ جامباسىندا جاتقان مايلى ۇعىم. سوعىس باستاۋعا بولمايدى ، "ارادا اراز ادام بار " ،-دەگەن ۇعىمدى وي تۇبىنە تۇيمەلەپ، ءسوز شۇڭەتىنە شوكتىرىپ، شوكىم سوزبەن جەتكىزگەن.
ءۇش ءبيدىڭ جاسىرىن وي بايانى " سيمۆول" دەپ وسىنى ايتامىز.
جا، ءسىز ، مەنى تاقىرىپتان القىپ، باسقا جاققا شالقىپ كەتتى دەپ وتىرعان بولارسىز.
جوق. ولەڭ تاقىرىبى " ءتابيعات- ولەڭ" سونى تەرەڭ تانۋ ماقساتىندا مىسال الىپ قايتا اينالىپ كەلدىك. ءبىز ايتىپ وتىرعان تاقىرىپ تا ، وسى "سيمۆول" توڭىرەگىنەن ءوربيدى. تاقىرىپقا قايتا ورالايىن.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءوزى جازعان ءتابيعات ولەڭدەرىندە وسى ءقۇبىلىستاردى تەرەڭ مەڭگەرەدى، سىرىن كەمىلدى تۇسىنەدى. تۇسىنگەنى سول- تامىلجىپ تامسانتىپ تۇرعان ءتابعيات قۇبىلىستارىەنان ءوزى دە ەستەتيكالىق اسەر الادى، ءوزى قابىلداعان ، ءوزى انالعان لاززاتتى وزگەلەرگە دە ،ولەڭ ونەرىمەن بەرە بىلەدى. باسقا اقىندار قاپ- قارا ءتۇندى سيىقسىزدىق بالاماسىندا الىپ جىرلاسا، مۇقاعالي ونىڭ قاراما- قارسى جاعىندا تۇرىپ، قارا ءتۇندى الدە ءبىر اقىل جەتپەس سۇلۋلىق اجارى، سىمباتتىلىق سىرى رەتىندە سۋرەتتەيدى:
قاپ- قار عاجاپ سىيقىرلى،
قاشپاڭدار قارا بويااۋدان.
قاندىرىپ ۋىز ءۇيقىمدى،
قاپ- قارا تۇننەن ويانعام.
قاپ- قارا ءتۇندى كوردىم دە،
جاپ-جارىق تاڭعا جولىقتىم.
قاراسىز ، ءسىرا، مەن مۇلدە،
اپپاقتىڭ نارقىن سەزبەپپىن.
جارىڭنىڭ ءشاشى قاپ- قارا،
كوزى دە شاما قاراسى.
سوندىقتان ءجۇزى اق قالا،
سودىقتان اسەم قاراشى.
( مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
انە، ءسوز پاتشاسى- مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءوز ءتۇستاستارى ايتا الماعان ءسوزدى تاۋىپ ايتتى. ول ءسوزدى سولىمەن سويلەتتى، نارىمەن جەتكىزندى. قابىرعالاس قالامداستارى ويلاي الماعان ويدى ويناتىپ ، ويانتىپ ، ويلانتىپ ورنىنا قويادى. قارا مەن اق ءتۇستى قاراما- قارسى بوياۋلاردان بىرلىك جاسايدى. اينالانىڭ بارىنە عاشىق كوزبەن قارايدى. مۇقاڭنىڭ مىناۋ ولەڭ ورنەكتەرىندەگى كورىكتى كوركەمدىك تۇس- تاگوردىڭ مىنا ءبىر سۋرەتتەۋ ءسوزىن ەسكە تۇسىرەدى " ءتۇن سۇلۋ. ءتۇن نەگە سۇلۋ، ءتۇن قاپ- قاراڭعىلىعىمەن سۇلۋ. ول بەينە شامدى ءوشىرىپ كەلە جاتقان ايەلگە ءۇقسايدى". مىنە ، جاقىن جاراستىق ، وي قابىستىق ، ۇلامالى ءۇقساستىق دەگەن وسى.
تاگوردىڭ قاپ- قارا ءتۇن وبرازى مەن مۇقاعالي ولەڭىندەگى قاپ- قارا ءتۇن وبرازىندا ولشەۋسىز ءومىر ءۇقساستىقتارى بار. ول ءۇقسامتىقتار ونەر ورىسىنەن ورىلگەن، ورمەك سوزدەردىڭ وزەككتى ءور بيىگنىەن تابىسادى. جان جاقىندىعىنان جاراسادى، جارقىلداپ كەلىپ قابىسادى.
نەگە دەيسىز عوي.
ءبىر جازۋشى، ءبىر اقىن ەكۋى دە قاپ- قارا ءتۇندى سۇلۋ ، سىمباتتى ايەل بەينەسىندە سۋرەتتەيدى. عاشىق جار رەتىندە سومدايدى. كوز قىدىرتىڭىز، قادالا قاراي قالىڭىز. مۇقاعالي "قاپ- قارا تۇننەن ۋىز ءۇيقىسىن قاندىرىپ ويانادى. قاپ- قارا تۇنگە جولىعادى دا، جاپ- جارىق تاڭدى كورەدى". ءتىپتى قاراسىز اقتىڭ نارقىن مۇلدە سەزبەيدى. سول تۇندە جولىققان ايداي اپپاق ارۋىنىڭ دا، جارقىلداعان اششىق اجارى،قاپ- قارا قاسىنىڭ، قارا ءمولدىر كوزىنىڭ قۇدىرەتىمەن قۇندى ،قارا قاسى، قارا ءشاشى ، قارا كوزى ارقىلى اجارلى بولىپ كورىندى. ال تاگوردىڭ سومداعان قاپ- قارا ءتۇن وبرازى " شامدى ءوشىرىپ كەلە جاتقان ايەلگە " بالايدى.
عاجاپ ، عالامات سالىستىرما.
ەكى قاپ- قارا تۇنگە دە سىيقىرلى سىر داريدى ، ارۋ بەينە قونادى، جان ءقۇپياڭدى قىتىقتايدى. تۇنگە ىڭكار ەتەدى، وي ءتۇبىن تۇرىتكىلەيدى، قالعىپ جاتقان ويدى وياتادى.
ءتابيعات سۋرەتىنە ءمۇنداي اعىل- تەگىل سىر دارىتىپ، ادامدىق مىنەز ءبىتىرىپ، قالقىپ قاسيەت قودىرىپ، قوناقتى وبراز جاساۋ ، تۇيسىكتى تۇرتكەلەيتىن سۋرەتپەن كوز ارباۋ، كوڭىل اۋلاۋ دەگەن ۇلكەن شەبەرلىك. سيمۆول دەگەن وسى.
وسى عانا ەمەس.
وقىرمان جۇرەگىن جاۋلاۋ،سەزىمدى جاھۇتتاۋ، وبرازدى دارالاۋ، ويدى دانالاۋ دەگەن دە وسى. وسىنىڭ ارجاعىندا جامباستاپ جابىق جاتقان استارىندا اقىن مەن جازۋشى ساناسىنا- انا سۇتتىندەي ءنار بەرىپ، جىلقى مايىنداي ءسىڭىپ كەتكەن، ونەر تۋىندىسىنىڭ ەستەتيكالىق ءتۇنىق ءتۇنباباسى جاتىر.
ارى قاراي مۇقاڭ جايلى اييالداي بەرەيىك:
شىپ تەرلەپ دالا بۋسانعان،
ساعىمى قايناپ شىمىرلاپ.
بوز تورعاي ءۇشتى جۋساننان،
ءسۇيىنشى سۇراپ شىرىلداپ.
ساعىنىپ نوسەر جاڭبىرىن،
اۋلاقتا قالعىپ ب ا ق تىندى.
اق بۇلتتار مامىق جاۋلىعىن،
اسپاننان تومەن لاقتىردى.
( مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
جا، مىنا ولەڭدى وقىدىق تا قىزىق دۇنيەگە ەنىپ كەتتىك. دالا شىپ- شىپ تەرلەگەن، ساعىمى قايناپ شىمىرلاپ، بوز تورعاي ءسۇيىنشى سۇراپ، جۋساننان ءۇشىپ جالپاق دالاعا جار سالادى. جاڭبىر مەن نوسەرىن ساعىنعان ب ا ق الىستا قالعيدى. اق بۇلتتار مامىق جاۋلىعىن اسپاننان جەرگە لاقتىرادى. ايتەۋ، دۇنيە سان تۇرلەنەدى، مىڭ ءقۇلپىرادى. انەۋ ، ءسۇيىنشى سۇراپ شىرىلداعان بوز تورعاي قۇمارلىقپەن اسەم ۇندەسكەن اسپان مەن جەردىڭ سىرىن شەرتە مە، جوق، اساۋ قۇمارلىقپەن قوماعاي سۇيىسكەن باسقا ءبىر قۇشتارلىقتان سىر ءۇرلاپ ءۇشاما ، كىم ءبىلسىن، بۇل جاي سۋرەت ەمەس. ادامدىق قاسيەتكە ورانعان ، سۇيىسپەنشىلىككە توعىتىلعان ، قۇلپىرىپ قۇبىلعان كوركەمدىك اتموسفەراسى سەكىلدى. كوزدى اربايدى، كوڭىلدى تولعايدى ،قاراشىعىڭىزدى قاداپ قاراپ تۇرعىڭىز كەلەدى. كوزدى كوركەمدىككە سۋارۋ ، كوڭىل لاززاتىن كوكجەيەك ويدان الۋ، تەڭىز تەرەڭىندە جاتقان سىردى تابۋ، جاڭىلماي جازباي تانۋ دەگەن دە وىس.
مۇقاعالي ولەڭدەرىندەگى ءتابيعات سۋرەتتەرى ادامنىڭ ماحاببات سەزىمدەرىنىڭ جاراتىلىس كۇيىمەن تەرەڭ قاۋ ءۇشىپ استارلاسادى. عاجايىپ گارمونيا تىلىمەن سويلەسەدى. ءۇمىتتى دۇنيەنى ۋىلدەپ ، دىرىلدەپ كەلىپ ەلەستەتەدى. ىرعاقتى تەربەلىسپەن جۇرەككە جەتكىزەدى. سول ارقىلى دارحان دالانىڭ سۇلۋ سازدارىن ويناتىپ جاتادى، ويلانتىپ جاتادى.
ول دا ەمەس، ودان سۇلۋى ، ودان دا جىلۋى بار.
مۇقاعالي جالپاق جاھانعا، اپاي ءتوس دالاعا بارا قالسا بولدى، كوزى شالعان جاسىل ورمانعا دا، جايناعان گۇلگە دە، توگىلگەن ءنۇرعا دا، تاۋ مەن تاسقا دا، ءتىپتى اسپان مەن جەرگە دە ءتىل بىتەدى ءتىرىلىپ تۇرەگەلەدى. ءبارى جامىراپ، ءبارى جادىراپ جابىلا سويلەپ كەتەدى. سويلەگەندە دە جاي ءسوز ەمەس، ولەڭدەتىپ ، اندەتىپ ،اۋەندەتىپ كەتەدى. ءبارى تالاسا- تارماسا مۇقاعالي ءقۇلاعىنا سىبىرلايدى. كەرەك بولسا ، ادىنداعى كولەلەڭ جاتقان قارا تاسقا دا ءتىل بىتەدى، سىلكىنىپ تۇرەگەلەدى. سەزىم تولقىنىنا بالقىپ ، شابىتى شالقىپ بيلەي جونەلەدى.
يا، وسى مىلقاۋ قارا تاستى ولەڭ ونەرىمەن ويناتا الماعان، وياتا الماعان ،وي دارىتىپ ، سىر قارىتىپ ويلانتا الماعان اقىن- اقىن ەمەس. اقىن سەزىمى -لازەر ساۋلەسىندەي. قارا تاستى ويناتقاندى قويىپ، بالبىراتىپ بالقىتىپ تا جىبەرەدى. كۇللى دۇنيەنى كوز قارشىنا سىيعىزعانداي ، قالام ءۇشىنا سىيعىزادى.
جا، بۇل جەردە ءبىر ۇعىمعا باسا نازار اۋدارۋمىز كەرەك. جاساندى ءتابيعات پەن جاساندى كەيىپكەردى ويدان ويىپ جاساپ الىپ،ولەڭ ەتىپ ،دۇرىلدەتىپ جازا بەرۋ ەمەس ، اق قاعازعا تۇسكەن ءتورت تارماق قىيسىندى ءسوزدىڭ ءبارى ولەڭ بولا بەرمەيدى. ولەڭ ەرمەك ەمەس. ولەڭ- ۇلى ونەر. ءسوز - پاتشاسى. وي داناسى، سەزىم ساراسى. اسىرەسە، بۇگىنگى تالعامى بيىك وقىرمان تىم تەرەڭ ويمەن قابىلدايدى. ءارى سول بيىكتەن جاڭىلمايدى، بارلاپ بارىپ باعالايدى.
مۇقاعالي ولەڭىندەگى تاعى ءبىر قاتپار سىر- دالا كورنىستەرىنە ءوز سەزىمىن سىڭىرە جىرلايدى. سول ءتابيعاتقا بالداي باتادى، سۋداي سىڭەدى. سول ارقىلى ءوزى دە ليريكالىق كەيىپكەرگە اينالىپ كەتىپ وتىرادى . اينالىپ كەتىپ وتىرادى دا، ءتابيعاتتى وقشاۋ وبراز رەتىندە سۋرەتتەيدى . ءوزى ونىمەن سىرلاس ، تۋىستاس بولىپ الادى. ءسوز دالەلىنە اقىن ءوزى جىرلاسىن. ءبىز ، ءقۇلاق تۇرەيىك:
جالعىز اياق سوقپاق جاتىر ىرگەسىندە ءۇيىمنىڭ،
سوعان شىعۋ قىيىنى ەكەن ومىردەگى قىيىننىڭ.
جالعىز اياق سوقپاق اكەپ جولعا سالدى شىتىرمان،
شىيماي- شىيماي سىزىعىنداي جۇرەگىمەن مىيمنىڭ.
بۇل سوقپاقپەن اكەم مەنىڭ قان مايداعا اتتانعان،
بۇل سوقپاقپەن اجەمدى دە قابىرىنە اپ بارعام.
بۇل سوقپاقپەن بالامدى دا ۇزاتىپ ساپ مەزگىلسىز،
ءبارىنىڭ جۇرگەن ءىزىن ەسكەرىتكىش قىپ اپ قالعام.
سول سوقپاقپەن ءجۇرىپ كەلەم، ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ،
جول ىزدەيمىن، جول ىزدەيمىن العا قاراي ۇمتىلىپ،
جول شىركىننىڭ جارىنىڭ دا ،ورىنىڭ دا ،كوبىن- اي،
سۇرىنەمىن، جىعىلامىن ، قايتا جۇرەم ۇمىلىپ.
( مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
انە، اقىننىڭ ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە جالعىز اياق سوقپاق جاتىر. ول سوقپاقتى جۇرت كۇندە كورىپ، سان رەت قايتالاپ جۇرگەن جول عوي. وعان تاڭداناتىن، تاڭعالاتىن دانەڭە جوق. بىراق وسى سوقپاق مۇقاعالي ولەڭىندەگى ونەر سوقپاعىنا اينالعاندا ،مۇقاعالي ءومىرىنىڭ شار ايناسىنداي وتكەن كۇندەرىنىڭ ، قاسىرەتتى تۇندەرىنىڭ " اجەسىن قابىرىنە اپارعان جول"، " بالاسىن مەزگىلىنەن بۇرىن جەرلەگەن جول"، بولىپ ، اقىننىڭ جۇرەگى مەن مىيىنىڭ شىيماي سىزىقتارىن تۇپ - تۇنىق كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ وسى سوقپاقتا اقىننىڭ ەلەگيالىق ەڭىرەگەن ەزىلگەن سىرى جاتقان جوق پا؟ وسى سوقپاقتا اق يىقتىڭ جالىنى سونبەگەن ۇمىتكەرلىك رۋحى جالىنداي لاۋلاپ جاتقان جوق پا؟ جول قانشا ۇرىپ جىقسا دا " قايتا جۇرەم ىنتىعىپ" دەگەن ازاماتىق ار- ۇجداننى جاتقان جوق پا. وسى ۇشقىنان جالىنعا اينالعان وتتى، ءتاتتى سەزىمنىڭ ءجىبى مىقتى ، تىگىسى بەرىك وزەكتى ءسوزى ومىرگە وزگەشە قۇشتارلىق سەنىم باعىشتاپ جاتقان جوقپا؟
يا، ارينە، سولاي.
سولاي بولعاندا دا، قاسىرەتتى دە بەينەتتى جول؛ قۋانىشى مەن قايعىسى بىردەي ورتاق جول؛ ءومىر جولى. ءومىر جولى احيقات جول ؛ءبۇراڭى كوپ، قالتارىسى قالىڭ ،شىيمايى كوپ شىتىرمان جول؛ قاراڭعىسى مەن جارىعى الما كەزەك اۋىسىپ تۇراتىن ءتۇراقسىز جول ؛ اقيحاتى اينىمالى ايعاقتى جول ؛ تارىلىپ - كەڭىپ تۇراتىن تايعاقتى جول. ونى اقىن ءبىر ولەڭىندە:
وتىز بەس كۇز،
وتىز بەس قىس،
وتىز بەس جاز،
وسال ءومىر ەمەس-اۋ، وتىز بەس جاس.
وتىز بەس جىل وتكەردىم،
وتىز بەس جىل قۋارىپ،
وتىز بەس جىل كوكتەدىم.
( مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
جا، جۇرتىم، مىنا ولەڭدى تالداۋدىڭ ورىنا جاسىتىپ المايىق. مۇقاعاليدىڭ ءار ولەڭى، بار ولەڭى ۇلى ءتابيعاتقا تارتىپ تۋعان ، جاراتىلىسقا جارىپ تۋعان ولەڭ. كوركەمدىك الەمى كەڭ، شابىتى شالقار، ويى بيىك ، سەزىمى شۇڭەت، قيالى قىدىر ، ايتارى ايدارلى، پىكىرى انىق ، ويى وتكىر، ءنىلى قانىق ولەڭ. ءمازمۇنى جارىق جارقىراپ جاننىپ تۇرعان وتتى ولەڭ. سەزىمى بالدان دا تاتتولەڭ. مۇقاڭ نە جازسا دا، نە ايتسا دا بۇكپەلەمەيدى. اشىق ايتادى، جارييا جازادى، جايدارى مىەزبەن جەتكىەدى.
مۇقاڭنىڭ ولەڭدەرىن مالشى - ديحان، ءجۇمىسشى، قاراپايىم ادام وقىسا دا ، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن وقىمىستى وقىسا دا، دانا ، بالا وقىسا دا بىردەن تۇسىنە كەتەدى. بوتەن بوگدە ءسوز دە ،جات تانىماس وي دا جوق. ءبار ولەڭى شام - شىراقتاي جانىپ جان- جاعىنا جارىعىن ءتۇسىرىپ تۇرادى. ونى مۇقاڭ ، مىنا ولەڭىندە ءوزىن دە، ءومىردى دە تاسقا باسقان تاڭباداي تانتىپ تاڭبالاپ كەتكەن:
قالقام،
مەن لەرمونتوۆ، پۋشكين دە ەمەس،
ەسەنينمىن دەمەدىم ەشكىمگە مەن،
قازاقتىڭ قارا ولەڭى - قۇدىرەتىم،
وندا ءبىر سۇمدىق سىر بار ەستىلمەگەن.
جات جەردى جاستانعاندا جازاتايىم،
قانىمەن جازدى، مۇمكىن، اعاتايىم.
...قاسيەتىڭنەن، قارا ولەڭ، اينالايىن،
قازاقتىڭ ءدال وزىندەي قاراپايىم.
ءتۇزۋ-تۇزۋ تىلىنگەن تاسپادايىن،
قامشى ورەمىن تاسپادان باسقادايىن.
قالاماساڭ قامشىمدى اۋلاق جۇرگىن.
قاراشا ءۇيدىڭ ەسىگىن اشپا، اعايىن!
ءتۇزۋ-تۇزۋ جىرتىلعان اڭىزدايىن،
اڭىزىما نەگە ءنار تامىزبايىن.
قارا ولەڭى قازاقتىڭ قازا بولسا،
قارا كوزدەن نەگە قان اعىزبايىن.
ىزدەمپازدىق مەنىڭ دە بار ونەرىم،
بۋدان جاساپ بيداي مەن تارى ەگەمىن.
قازان-ميىم ءبارىن دە قايناتادى.
دارا قويىپ قازاقتىڭ قارا ولەڭىن.
اقىنمىن دەپ قالاي مەن ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوزى ايتقانىن قايتالادىم.
...كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ، وزىنە قايتارامىن...
( مۇقاعالي ماقاتايەۆ)
مىنە ،ءوزىن ۇلىمىن، تاۋمىن ، تاسقىنمىن ،تۇلعامىن دەپ دارىپتەگەن جوق.كەرەك بولسا ، اقىنمىن دەپ اتاعان دا جوق. حالىقتىڭ ازاماتىمىن. قاسيەتتى قارا ولەڭىن قايتالاۋشىمىن دەپ عانا ءوتتى، ماقتانعا بوي ءۇرماي كەتتى.
راس- اۋ، التىن -توپىراققا، ۇلىلىق -قاراپايمدىلىققا جاسىرىنادى. مۇقاڭنىڭ بارلىق ۇلىلىعى ءوزى ورگەن ولمەس ولەڭىنە جاسىرىنىپ ، ولەڭىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. مۇقاعالي حالىقتى قايتالادى. قايتالاعاندا دا، قازاق قارا ولەڭىن قايتالادى. ەندى مۇقاعاليدى ەشكىم دە قايتالاي المايدى. تەك ولەڭ قالپىندا قاز قاتار جاتتاپ الىپ، ءمازمۇنىن جويىپ، جوعالتىپ الماي ، ادەمى مانەرمەن وقىپ بەرسەڭ ، اقىندى دا ولەڭ تىڭداۋشىنى دا ءدان ريزا ەتەسىڭ...
اباي اتامىز ايتقان" ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىنان " جارالعان ناعىز شىنايى ولەڭ ادام ساناسىنا ءدال وسىنداي ءىز قالتىرادى دەمەكپىن.
(ءشىنجاڭ جوعرى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان عىلىمي ماقالالا جىيناعى جۋرنالىنىڭ 1991 جىلى 3 ساندا جارىق كورگەن ).
02.02 .1991 جىل. ءۇرىمجى قالاسى.
بولات بوپايا
6الاش ۇسىندى
