Tús
Qaraǵaıdyń túbinde uıyqtap jatyr edim, bir shal kelip túrtip oıatty. «Tur, bala, jazýyńdy jaz. Qaraǵaıdyń túbine uıyqtap qalatyn ádetińdi áli qoımaǵansyń ba?» dep qaryq-qaryq kúldi. Jyǵa tanı almaǵanymmen, daýysy tanys sıaqty. Teńdik eken dep basymdy jastyqtan julyp aldym. Oıansam qaraǵaıdyń túbinde emes, óz úıimde, óz tósegimde jatyrmyn. Jan jaǵyma qaradym. Úıdiń ishi ala-kóleńke. Arqanyń aqpandaǵy erinshek tańy endi atyp keledi eken. Jyly tósekti qımaı qaıta jantaıǵanymmen, uıqym shaıdaı ashylyp ketti.
«Jańaǵy shal kim boldy eken?» dep oılap jatyrmyn. Teńdik emes, biraq daýysy tanys adamdy tanı almaǵanym qalaı? «Qaraǵaıdyń túbine uıyqtap qalatyn ádetińdi áli qoımaǵansyń ba?» deıdi, ıá? Meniń qaraǵaıdyń túbinde uıyqtaıtynymdy qaıdan biledi? Esime sap ete tústi. Jábeı ata, Jábeı ata ǵoı jańaǵy shal.
40 jyldyń aldyndaǵy shal, álde qashan baqılyq bolyp, sonaý Boǵda taýynyń eteginiń qara topyraǵyn jamylyp jatqan aqsaqaldyń Arqanyń tósinde, 3000 shaqyrym alysta jatqan meniń túsime enip, bala kúnimdi eske salǵanyna qaıran qaldym.
Bizdiń aýylda Jábeıdi tanymaıtyn adam joq. Qashan kórseń, ústine syrmaly uzyn shapan kıip, belin jip belbeýmen shart baılap alatyn ol aıadaı aýyldy qaq jaryp, qara taýdyń etegine sińip joq bolatyn qara jolmen órlep- quldasa, búkil aýyldyń ıti úrip qoıa beretin. Biraq qandaı qabaǵan ıt te ony qapqan emes. Arsyldap atylyp barady da, «ıe, Jábeı eken ǵoı» degendeı, qyńsylap, quıryǵyn bulańdatyp keri qaıtatyn. Jaryqtyq durystap kıim de kımeıtin, balalary «elden uıat bolady» dep úıden jańa kıim kıgizip jiberse, bylaı shyǵa ony sheship, jol shetindegi qaraǵaılardyń butaǵyna ilip ketetin.
Jábeıdiń qandaı asyǵys jumysqa ketip bara jatsa da joldyń tasyn terip júretin bir ádeti bar. Ol týraly el aýzynda ár túrli áńgimeler aıtylady.
Jábeı atanyń bir kózi soqyr ma, joq pa, ol jaǵyn men anyq bilmeımin, biraq jurt arasynda «Jábeıge Qydyr kezikken» dep bastalatyn mynadaı bir áńgime esimde qalypty.
Jábeıdiń jastaý kezi eken, jaılaýdan álde kimniń malyna erip ketken laqty eshkisin jetektep kele jatsa, bir aqsaqaldy shal kezdesipti. Ekinti men aqshamnyń arasynda kezdesken álgi aqsaqal Jábeımen biraz áńgimelesip, keterinde «balam, kógen alasyń ba, kitap alasyń ba?» dese, onsyzda laqty eshkisin ázer súırep kele jatqan Jábeı «ekeýin de almaımyn, ózim laqty eshkimdi júrgize almaı júrip ony ne qylam» dep qyrsypty. «Solaı ma?» dep keńkildep bir kúlip alǵan aqsaqal, «endeshe etegińdi tos, mynadan biraz salyp bereıin» depti de, qolyndaǵy aq taıaǵyn jonyp, Jábeıdiń etegin jońqaǵa toltyryp jolǵa sapty. Biraq Jábeı az júrgen soń, eshkisin júrgize almaı, «ózim qınalyp kele jatqanda, qaıdaǵy bir shaldyń taıaǵynyń jońqasyn kóterip jyndy boldym ba» dep jol shetine tógip ketipti. Ertesi táńerteń Jábeı ózen sýǵa betin jýyp otyrǵanda, kózi aǵyp alaqanyna túsipti. Al etegine jabysyp kelgen taıaqtyń jońqasy altynǵa aınalyp, jylt-jylyt etip jarqyrap tur eken deıdi... Ony estigende biz «Áı, Jábeı ata jońqany tókpegen bolsa, shirigen baı bolar edi» dep tamsanatynbyz. Biraq bul shyn ba, el ózi jasap alǵan ótirik pe ol jaǵy beımálim. Degenmen, sol bir qarapaıym qazaqtyń qara shalynyń boıynda bir qasıet bar ekenine óz basym múlde shúbálanbaımyn.
Jábeı ata bireýdiń úıine bas suǵyp, dám tatqan jan emes. Bir jyly bizdiń úı Qyzylqaraǵaıdyń etegindegi Pántilgen jazyǵynda Jábeı atanyń úıimen kórshi otyrdy. Sheshemniń aıtýynsha sol kisini úıge kirip shaı ishińiz dep talaı shaqyrsa da, «erteń ishem balam» dep ketip qalady eken. Osylaısha bir jaz kórshi otyrǵanda Jábeı ata úıge kirip, keseniń shetine ernin tıgizip, dám aýyz tımepti. Meniń qaraǵaıdyń túbinde uıyqtap qalatynym da sol kez.
Ol kezde bizdiń úı eshki baǵatyn. Arqyraǵan aq ózen qaq jaryp aǵatyn eki taýdyń arasyndaǵy ormandy alqapta tastan-tasqa sekirgen eshkini baǵý da ońaı emes. Ákem men sheshem kúni boıy sol eshkiniń artynda. Menen bes jas úlken aǵam da úlken qolǵanat, ol da maldyń bir shetine shyǵysady. Eshki qýyp júrip bala kóterip júretin emes, 2-3 jas shamasyndaǵy maǵan qaraıtyn eshkim bolmaǵan soń, anam meni qolyma nandy ustatyp, júkaıaqtyń aldyna baılap ketedi eken. Sol kezde jiptiń baılaýyn sheshetin mı da joq bolǵany ǵoı, kıiz úıdiń irgesinen joldan ary, beri ótkenderge «Álgi qara qatyn meni baılap ketti, meni sheship jiberińdershi» dep aýzymnan sý aǵyp aıqaılap otyrady ekenmin. Eger alda-jalda bireý maǵan jany ashyp, sheship jiberse, esiktiń aldynda jatqan kir jýatyn jýan dáý temir elegendi(legendi bizdiń jaqta solaı ataıdy) súıretip, qaraǵaıdyń ishine kirip ketedi ekenmin. Nege olaı isteıtinim, ne úshin dalaǵa qashatynym esimde joq, biraq sol temir elegen kúni búginge deıin kóz aldymda. Elegendi súırep qaraǵaıdyń ishine kirip ketkende bar isteıtin jumysym, bopyry qalyń nán qaraǵaıdy taýyp alady ekenmin de, sonyń túbine baryp, aıaqtaǵy baıpaqtan tartyp, barlyq kımimdi sheship, elegenniń ishine salyp, qaraǵaıdyń tamyryn jastanyp, shalqadan túsip, tyr jalańash uıyqtap qalady ekenmin. Men dál solaı qaraıdyń túbinde uıqtap jatqan jerimnen Jábeı ata da talaı ret taýyp ákelipti. Túsimde «Qaraǵaıdyń túbine uıyqtap qalatyn ádetińdi áli qoımaǵansyń ba?» dep qaryq-qaryq kúlip turǵan sebebi osy. Ákem men sheshem de keshke deıin eshki qaıryp sharshap kelgende «sheshilip» ketken meni qaraǵaı aralap talaı izdepti. Bir táýiri elegenniń súıregen izimen meni tez taýyp alady eken. Ótkende 2 jasar balamdy qaraı turatyn adam tappaı, jumystan qalatyn bolǵanda, sheshem sıaqty men de ulymdy baılap ketsem qaıtedi dep bir oıladym da, jipke býynyp ólip qala ma dep qoryqtym...
Jábeı atanyń tiri kezinde bizdiń aýyldyń joldarynda kóldeneń tas jatpaıtyn. Qyzyl qorym tastyń etegindegi at joldyń shetinde Jábeı ata tergen tastar qyzdyń jıǵan júgindeı bertinge deıin jınaýly turatyn.
«Botash degen qyzy aıtty» dep sheshem aıtady. Ańǵary sol bizben kórshi otyrǵan kezi bolsa kerek, keshki as kezinde Jábeı ata úıge kirmeı taǵy da joldyń tasyn terip ketipti. Sodan qyzy Botash tamaqqa shaqyra barǵanda Jábeı ata jolda jatqan bir jalpaq tasty kóterip joldyń shetine qaraı bettegende tasta qyzyl-jasyl saǵym oınap, jarqyldap ketti deıdi. Artynan baspalap kelip qarap turǵan Botash: «ata, ata ana tas nege jarqyldap ketti?» dese, artyna jalt qaraǵan Jábeı ata qarq-qarq kúlip, tasty joldyń shetine tastaı salyp, «eshteńe, eshteńe de emes, júr úıge kettik» dep jaýap bermeı qoıypty.
Jábeı atanyń Jamlıqa degen jalǵyz uly bar. Taýdyń ishinde, orman arasynda japadan jalǵyz júrip, «Káýken eı, Botash eı, Jýshik oý (Jamlıhany solaı ataıtyn), o, o-o, qulyndarym sol. Ha, ha» dep aıqaılap, qarqyldap kúlip júretin Jábeı atanyń sol jalǵyz uly toı jasaǵanda qýanǵanyn kórseń. Men ol kezde birinshi synyp oqıtyn kezim. Oqýdan kelip, apamnyń úıinde shaı iship otyr edim, «Áı, Qadısha barsyń ba, shyq beri» dep bireý aıqaı saldy. Júgirip shyqsam, Jábeı ata eken, jalbas úlken qara attyń ústinde erge janbastaı otyryp, qamshynyń sabymen búıirin taıanyp tur eken.
-Amansyń ba Qadısha, meniń Jýshigim kelinshek alǵaly jatyr. Sársenbi kúni toı jasaımyn, soǵan búkil eldi toıǵa shaqyryp júrmin. El qusap bir japyraq qaǵaz jibermeı, ózim shaqyryp keldim. Balalaryńdy ertip qalmaı bar, Aha, ha, ha,- dep qarqyldap kúlip alyp, atyn uryp jiberip kórshiniń úıine qaraı bettedi. Apam da «attan túsip shaı ish, shaı daıyn» dep edi, jaryqtyq «erteń ishem Qadısha, erteń» dep qaryq -qaryq kúlip shaba jóneldi.
Sársenbi kúni men oqýǵa kettim de toıǵa bara alǵam joq, apam bardy. Keıin estisem, Jábeı ata toı kúni úıdiń mańyndaǵy terekterdiń basyna jaman-jutyq eski kıimderdi samaladaı samsytyp ilip tastapty dep el kúlip júrdi. Sóıtip, ol meniń Jábeı atany sońǵy ret kórýim boldy. Qashan qaıtys bolǵanyn da bilmeımin, ákesi qaıtys bolǵanda qyzy Qatıpa:
Esiktiń aldy baldyrǵan,
Jolaýshy atyn shaldyrǵan.
Imandy bolǵyr ákem-aý,
Taý-tasqa úlgi qaldyrǵan,- dep joqtaý aıtypty dep júretin...
Mine, qudaıdyń qudiretin kórmeısiń be, 40 jyl kórmegen Jábeı atany 3000 shaqyrym alysta jatyp, túsimde kórdim... Qarq-qaryq kúledi marqum...
Teńdik te qyzyq adam. «Teńdik kele jatyr» dese, bizdiń aýyldyń balalary janyn qoıarǵa jer tappaı qatty qorqatyn. Bala kórdi boldy, «qulaǵyńdy kesip alaıyn ba?» dep tap beretin onyń túri biz quralyptas sý júrekterge erekshe qorqynyshty kórinetin. Butyna balaǵyn syrtyna qaıyrǵan aq teri shalbar kıip, basyna aq shyt baılaıtyn onyń betindegi ajymdary da aıǵyz-aıǵyz edi. Syǵyraıǵan kózderin jumyp, betin tyrjıtyp tap bergende bala bitken bezip joǵalatyn. Keıde bizdiń mektepte kenit komıtetiniń jınalysy ashylady. Oǵan kóbinde aýyldyń er azamattary jınalady. Solarmen erip teńdik te keldi. Biraq onyń qaqpadan kirgenin sabaq oqyp jatqan balalardyń bireýiniń kózi shalsa bitti, túlen túrtkendeı túp qotarylyp, muǵalimdi basyp, janshyp, úlgergenimiz esikten, úlgergenimiz terezeden sekirip, mekteptiń qasyndaǵy tóbege qaraı qashatynbyz. Ótip turǵan sabaǵynyń aıaqsyz qalǵanyna yza bolǵan oqytýshylar keıde Teńdikke ursyp, «balalardy qorqytpaı tezirek ishke kirip ketińizshi» dese de, ony tyńdaıtyn Teńdik joq, tóbeniń ústinde aıý kórgendeı adyraıyp turǵan topty balaǵa tap-tap berip qoıatyn. Teńdikten balalar nege qashady? Balalar nege qorqady? Ol jaǵyn men jaqsy túsinbeımin. Áıteýir óz basym, Teńdikti kórsem, aıaq-qolym dirildep qashýdyń amalyn izdeımin. Bala kúnimdi qoıyp, aqyl-esim kirip, júrek toqtatqan kezimde de Teńdiktiń qasyna jolaǵan emespin. Onyń shyn aty Taqyr ekenin, Teńdik degen atty «teńdikke jetkizemiz» dep komýnıser qoıǵanyn da keıin bildim. Bala kúnińde bir nárseden qatty qoryqsań, sol óle-ólgenshe esińnen ketpeıdi degen ras eken. Teńdikti kóz aldyma keltirsem, qol-aıaǵym qazir de dirildep ketedi. Uıyqtap jatqanda oıatqan shaldan «Teńdik eken» dep shoshyp oıanǵanymnyń syry da osynda.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
