Alashtyń " Aq araly"
Orkestrde: Taıyr Belgibaı ulynyń kúıi"Aqaral "
Aıtýly kúıshi taıyr belgibaı ulynyń barsha jurtqa tanylyp ketken ataqty kúıi «Aqaral» jaı ǵana kúı emes-aý, aı túnegen altaı asqarynyń jasyl Buıra apaı tósin dúnıege alyp ushqan, qulaqtan kirip, júrekke tunyp, jan dúnıeni balqytyp, máńgi sarnap jatqan tabıǵat sımfonıasy ispetti.
Estigen jandy eziltip, kórkem tabıǵat kórinisteri kóz aldyńyzǵa ekrandaı tartylyp, elegize jónelesiń-aý, shirkin! ásem aqaral álde tabıǵat ta emes, asa bir óner qudyretymen dombyranyń betine kóship kelgenin qarańyz! ózender týlap, qustar shýlap, alaqandaı aǵashtyń betinde óz aıshyǵymen kóship jatyr. Altaı aıasyn sezim kózine, jan kózine kórsetip otyrǵan bul kıeli kúıshiniń kiltin taýyp jasaǵan óner qudyreti, kúı qudyreti. Áne sheber kúıshi álemdi aralap shertip barady… endi qaıda mundaı ónerpazdárdiń qaıta oralýy!
Taıyr Belgibaı uly 1920-jyly naýryzda qazirgi Altaı qalasy, Ábıtán aýylynyń aqaral degen jerinde dúnıege kelgen. Bes jasynda shesheden, toǵyz jasynda ákeden aırylyp, aǵasy jumadyl, jeńgesi zaǵılanyń Qolynda erjetti.
Taıyrdyń ákesi belgibaı aǵashshy jáne azdap dombyra shertetin adam eken. Án-kúıge áýes bala taıyrǵa naǵashysy nurtaza kıikbaı uly (kórnekti dombyrashy) ónerdiń sara jolyn nusqap, onyń mýzıkaǵa bolǵan máńgilik mahabbatyn oıatty. Alaıda, joqshylyq óner qýǵan jasty óz ámirine kóndirdi. Taıyrdyń balaýsa shaǵy malaılyq, baqtashylyq, altyn qazý qatarly aýyr jumystyń tepershiginde ótedi. Biraq kúı dese kóńili buzylyp, án dese alaǵyzyp turatyn albyrt azamat óziniń sálıqaly ónerge degen ystyq yqylasyn áste sýytqan joq, qaıta mazdata berdi, jalyndaı berdi…
Kúıshiniń 20 jasynda dúnıege kelgen tuńǵysh týmasy «Aqkot torǵaı» . Osydan soń Qaıraty tasyp, óneri alyp ushqan atpal azamat kúı qýyp, kúı saıystaryna túsip, júrgen jerin kúmbirlegen kúıge bólep, tabıǵatynan taza taý eliniń qurmetyne bólense, darqan dalanyń bar qudyretin óz boıyna darytyp, aq jelkendi asaý jastyqtyń ánin ándep, kúıin tartty.
Ol 1946-jyldan 1948-jylǵa deıin Altaı aımaqtyq ýálı mekemesinde shabarmandyq Qyzmet istedi. Odan 1950-jylǵa deıin Jemeneı aýdandyq Halyq úkimetinde qambashy, kássr boldy.
Ár kún araıly tań. Azattyqtan keıin óner ıesi óz qalaýy boıynsha Altaı aımaqtyq oıyn-saýyq úıirmesinde aldyńǵy qatardaǵy dombyrashy jáne akter bolyp, mýzıkaǵa qatysty bilimderdi ıgerip, qazaq halyq kúıleriniń ǵajap qudyretyne boılap, mashaqatty óner saparyna qýana-qýana at basyn burdy. Osy oıyn-saýyq úıirmesindegi kezinde, 1951-jyldan 1952-jylǵa deıin ólkelik pártkóm qaramaǵyndaǵy bıýro kádrlár mektebiniń 3-qararynan bir jyl oqyǵan.
1954-jyly elimizde tuńǵysh alynǵan qazaqsha kıno – Fılm «Qasen-jamılada» tákeń akterlyk jaǵynan da úlken yzdenis jasap, negizgi roldardyń biri jaqannyń beınesin sátti somdap shyǵardy ári mýzıkalyq súıemel úshin «Sálkúreń» kúıin jazyp, ózi oryndaıdy. Mahabbattyń qýǵyny bolǵan qyz – Jigit ormanmen kómkerilgen ózendi boılap: «Shirkin, el-aı! shirkin, jer-aı! » dep artta qalyp bara jatqan qasterli mekenge qımaı qarap, kókirekteri qarys aırylǵanda, Mine osy sazdy «Sálkúreń» kúıi kóterildi.
1955-jyly endi ǵana qurylǵan ile oblystyq án – Bı úıirmesine aýysyp baryp, elimiz qazaqtaryna tanymal óner adamdarymen birlikte jumys júrgizgen taıyr ózi áli de bile bermegen kúı óneriniń alýan arnasyna qulaq qandyryp, saz saryndaryn boıyna sińiredi. Onyń óner jolynda tabysqan qadyrles dostary kóbeıip, boıyndaǵy býyrqanǵan talantyn sol jandardyń talǵampaz sarabyna salady. Ne bir sálıqaly sahnalarǵa shyǵyp, kúıshiliktiń eń bir qıyn syndarynan ótti. Kúıshiniń osy kezde «Jańa shabyt», «Áriptes» degen tamasha kúıleri týyndady.
1956-jyly jaz, tákeń ómirindegi esten eki eli kóterilmes eń bir esil kezi boldy. Ol osy jyly shınjáń án-bı úıirmesiniń quramynda málik júnis uly, dánesh raqysh uly, baıaqyn qatarly óner juldyzdarymen birge burynǵy Sovet odaǵynyń bes odaqtas respýblıkasynda eki aı boıy óner saparynda bolady.
Ásirese, ol osy saparynda akademık Ahymet Jubanovpen kezdesip, áńgime dúkenin qurdy. Ahymet taıyr tartqan kúılerge dán Rıza Bolyp, úıindegi úkili dombyrasyn taıyrǵa estelikke bergen eken.
Ol jaqtaǵy kúı kóńil jandar da taıyr belgibaı ulyna óskeleń baǵa berip, sol tustaǵy «Sosıalıstyk Qazaqstan» gazeti tákeńdi árlep turyp, ádemilep tanystyrdy. Osydan soń kúıshiniń jany súıgen ónerin óristetýge oraı bolyp, juldyzy janyp, «Jańa shabyt» qatarly tyń týyndylarǵa júkti boldy.
İzgilik dep úzdikken, jaqsylyqqa jany qushtar adam balasy kóńilden semiredi emes pe. Baqytty ómir, baıandy tirlik taıyrdyń baǵaly ónerdiń baǵyn ashýyna tamasha shabyt syılady. Alaıda taıyrdyń Qaıraty tolyp, qanaty jetilip, qanyna sińgen qasıetti ónerdiń qaryǵy endi ashyla bergende ónerpazǵa solaqaı shurqannyń soıyly tıip, 1961-jyly baqylaýǵa alynady.
Kúńirengen kúı kóńili kúlge aınalyp, shanaǵyna muń tunǵan dombyrasynyń qos ishek, toǵyz pernesinen tynys tilegen esil er en oılardyń qushaǵyna súńgidi. Tiri adamǵa tózimnen basqa tirek bar ma? ! alasapyran qıal qanatynda tolqyǵan Qaıran kúıshi mynaý ádiletsiz soqqyǵa kúı tilimen ún qatqysy keledi. Úmitpen uıyqtap, qaýippen oıanǵan dańsaly daryn en Ertisty, etegin japqan elin, aq mekeni aqaralyn saǵyndy. Jadaý shaqta saǵynysh ta adamǵa úlken medet qoı, tákeń dárıǵa júrekke daýany, kúıgen kóńilge jubanyshty áne sol kindik kesken kıeli mekeninen izdedi. Aqaral alqabynan óziniń qymbatty balalyq shaqtary elestedi. Marqum áke-sheshesiniń aq shyty men aq shylaýyshyn araldaǵy aq terekter aspanǵa bulǵap, alystaǵy azap shekken aq qulynyn qushaǵyna shaqyrǵandaı sezildi. Úırek ushyp, qaz qonǵan, yrysy bir ortaımaǵan, daýyldarda, jaýyndarda janyna saıa bolǵan ata qonystyń saýmaldaı sýy, salqyn samaly, saıaly ormany nar keýdede nárlenip kúıge aınaldy.
Shirkin! aqaral dese aqaral ǵoı! kúı emes-aý, kúlli álemge til qatqan ǵajap bir sıqyrly sazdy saryn kókirek bitkennen oryn aldy. Eger dúnıe shirkinniń dıdarinda osynaý pánı jalǵanǵa jylap kelip, jylap ketetin adam qudyretiniń kóńilin jubatatyn, sanasyn sergitetin bir qubylys bolsa, ol-taıyrdyń «Aqaral» kúıindeı-aq bolar.
Aıryqsha talǵammen, erekshe sulýlyqpen somdalǵan «Aqaral» kúıi tabıǵattyń ózindeı tabıǵı qalpymen, ásem sazymen, oıly da syrshyl sezimmen, kirpıáz syrbazdyǵymen estigen jandy Qaıran qaldyrady. Sonymen «Aqaral» kúmbirleı berdi, taraı berdi…
Jyǵylǵanǵa judyryq degendeı, 1962-jyly taıyr belgibaı uly ile qazaq avtonomıaly obylsynyń án-bı úıirmesindegi qyzmetynen qýdalanyp ata mekeni altaıǵa qaıtty.
İle-shala kelgen alasapyran jyldar onyń basyna áńgir taıaq oınatyp opasyz ómir degdár tulǵany degenine kóndirdi. Sonymen kúıshiniń 17 jyldyq qoıshylyq ómiri óziniń Týǵan aýyly ábıtánda bastaldy.
Sózdi uqpaǵan sodyrlar kúıdi uqsyn ba? ! jan serigi dombyrasynyń qos ishegi qıylyp, kúıshi alapat zamannyń qurbandyǵyna atalyp, dombyra ustaǵan Gúl saýsaqtary aq taıaqqa jabysty. Qoıshy ómiri belgili sary dalany sahna etip kún keshedi. Biraq kúı keýdede mazdaǵan naǵyz óner qoóshsin be? ! joq, óshýi múmkin emes. Uzaq kún qoı sońynan talyǵyp kelgen tákeń Qolyna dombyrasyn alsa boldy sergip sala beredi. Jan lázzátin sol muń ishek qońyr dombyradan tapty. Shanaǵyna kúı tyǵylǵan Qaıran dombyra ár kúni solaıdan solaı qystyǵyp baryp ishte tynatyn! kúıshi osy mezgilde:
«Altaıdyń asqarynda qoı baǵamyn,
Jumsaımyn halyq úshin oıda baryn.
Taıaqty dombyra qyp, taý basynda,
Kári dos kúı týraly oılanamyn»-dep tirshilik taýqymetin tartyp júrse de kóńilin múkke bastyrmaı kósildi. Ol birde:
«Meni de qyzyqtyrdy turmys osy,
Ózine tarta bered bir kúsh osy.
Oıymda armanym bar, bolsam degen,
Sol qyzdyń gúńshisiniń bir múshesi»-ánine basty.
Ia, sańlaq sazger osy gúńshili aýylda júrip-aq, «Shyrqaıdy malshy shattyq án», «Jaýynger jyry», «Qyrman áni», «Jasyl alqap» degen ánderi men «Jaraly jan», «Arman», «Toqal buqa», «Ala baıraq», «Eńbek dýmany», «Mergen» qatarly tirshilik, taǵdyr jaıly tereńnen syr shertetin, óz zamanynyń naqty kórinisterin kúńirene málimdeıtin súbeli kúıler jaratty.
Bir jyly el jaılaýdan kósherde balaly-shaǵaly taıyr duıjańdarynan kólik surap barsa, gúńshiniń kóp jylqysyn óz malyndaı kóretin dańǵoı duıjań ol kisige aıaq artar bir taıdy qımaı, sıyrshyǵa qaǵaz jazyp beripti. Álgi sıyrshy ógizdiń Bárin úkimet shópke áketkenin aıtyp, bas bilmeıtin toqal buqany tákeńe ustap beripti. Kósh jónekeı toqal buqa birese qaraǵaı, birese qaıyńǵa kımelese, birde jol boıy jaıylysta júrgen sıyrlarǵa qaraı bura tartyp, tákeńniń mazasyn ábden ketirip, qatty tıtyqtatypty. Keshke qaraı qonalqy qosyna áreń jetken tákeń: «Kótergeni altyn bolsa da túıeniń tamaǵy tiken-aý» degen aýyr oıdyń jetegimen qatty shıyryǵyp «Toqal buqa» kúıin shertipti.
Shırek ǵasyrǵa jýyq tunshyqqan taıyr 1980-jyly jalǵan jaladan aqtalyp, qyzmetke qaıta shaqyrylyp, Qytaı mýzıkanttar qoǵamynyń shınjáń bólimshesine jora bolyp saılanady. Eskeýilden es jıǵan halyq ta tarlan sazgerdiń qadyryne jetip, tákeń júrgen jer keleli suqpattar men saltanatty saýyqqa aınaldy. Ol oblys kóleminde bas qosqan jıyndarda Qurmet tórine shyqty.
Ol 1981-jyly Altaı qalasynyń aral jaılaýynda ótkizilgen aqyndar aıtysyna jol boıy jasaǵan «Sumdaıryq» atty jańa kúıimen shashý shashty.
Sulý araldyń saýmal samalyn simirgen, sary qymyzyn qanyp ishken, saltanatyna kóz sýarǵan tákeń qatty tolqıdy. Kóp jyldar kórispeı ketken úsh aımaqtan kelgen zamandas óner ıelerimen júzdesip, áńgime tyıegin aǵytady. Dúbiri jer jarǵan jel qanat júırikterdiń kósile kómbege kelgenine kóz aıdyn bolady. Aqyry «Sahara sańlaǵy» kúılerin kókiregine túıip araldan attanady. Osydan soń oraıy kelip birde qasıetti Qanas kóli boıynda seıilde bolǵan qart kúıshi «Aspan kólim Qanasym» degen ádemi áni men shynaıy shabyttan týǵan taǵy bir ataqty kúıi «Qanas tolǵaýyn» dúnıege ákeldi.
1982-jyly naýryzda ortalyq halyq radıo stansıasynyń arnaıy shaqyrýymen Astanaǵa jol alǵan sazger arqyraǵan póıezdá otyryp, qartaıǵan shaǵynda qaryǵy ashylyp, qasterlengenyne aıryqsha qýanyp, ótken ómir keshýlerine kóz jiberedi. Adam balasy bul jalǵanda ne kórmeıdi, Osy ǵumyrynda ol ne kórmedi deseńizshi! osy ómir altaıdyń qysy men jazy sıaqty almasyp turady-aý deımin. Al bul ne kún kórse mynaý kompys qońyr dombyrasy birge kórdi. Kesepátqa da, keremetke de osy dombyrasy kýá!
Dombyra taǵy sóılep ketti, sarnap jatyr, bezek qaqqan saýsaq dombyranyń saǵalyq pernelerinde birde shalqysa, birde qudıady. Adam bolmysyna tán sezim ataýly alaqanda oınap kúı tilmen sarnap ketti. Ózin-ózi umytqan kúıshi Astana vógzáliná jetkende esin jıdy. Úsh kúnnen keıin ol ortalyq halyq radıo stansıasynyń stýdıasynda «Shalqyma» degen jańa kúıin taspaǵa túsirdi.
Astanaǵa barǵan osy joly taıyr belgibaı uly óziniń, halyq kompozıtorlarynyń kúılerinen jáne halyq kúılerinen bolyp, tup-týra 48 kúı oryndaǵan eken.
Amal ne, tákeńniń eńbegi endi janyp, sańlaq sazger endi serpile bergende aýrý kelip tyrnaǵyn iledi. Urpaqqa úlken boryshtan ada bolý úshin kókiregi kúı sandyq qarıa Altaı qalalyq mádenıet mekemesinde júzge jýyq halyq kúıin taspaǵa túsiripti.
Netken qyzyq myna jigit demeshi.
Siz ósseńiz sýyn iship Ertistyń,
Meniń de ákem ilede ósken kemeshi» .
Bul kompozıtordyń 1985-jyly shyǵarǵan áni «Jeńeshem» . Qazir shınjáń halyq radıo stansıasynyń altyn qorynda osy «Jeńeshem» qatarly ózgeler oryndaǵan 12 áni, ózi shertken 15 kúıi bar. «Jańa shabyt», «Qanas», «Eńbek dýmany» kúıleri ile oblystyq án-bı úıirmesiniń ult aspaptar órkestiriniń oryndaýynda tele ekrany arqyly jurt júreginen óz ornyn aldy. Ataqty «Aqaral» Qazaqstannyń «Jazıra» ansámbliniń repórtýarinda búkil dúnıeni aralap ketti. Ókinishke oraı, 1984-jyly maýsymnyń 25-juldyzy sum ajal óz degenine kóndirdi. Halyqtyń ilýde bir kezigetin qalaýly ulyn, kóneniń sarqyty, jańanyń jarshysy retinde kózge túsken sańlaq sazgerin qara jer qoınyna aldy. Týǵan jurty tákeńniń eńbegin ardaqtap, Altaı aımaqtyq qurbandar baqshasynyń torynen oryn berdi. Tákeń dúnıe salǵanymen onyń shákirtteri, tákeńdi kóre qalǵandardyń kózi tiri, sol úshin urpaq ulaǵatty kúı atasyn tóbesine kóteredi.
Jeńisqan NÚSİPULY
6alash usyndy
