Talas alqabyn jaılaǵan qyrǵyzdar arasynda bir ańyz bar. Shildeniń sarsha tamyz ystyq kezi. Bir jigit Talas ózenin keship ótpek bolady. Ózenniń arǵy betinde sarǵaıa kútip qalyńdyǵy otyr. Jigit sony tún jamylyp alyp qashpaq. Keshqurym jigit ózen jaǵasyna kep, aıran-asyr qalady. Kemerinen asa shalqyp ózen jatyr! Ótkeldiń iz-túzi de joq. Sulý qalyńdyqtan aıyrylyp qalam-aý dep qapalanǵan jigit jaǵany boılap, jan ushyra árli-berli júgiredi. Aqyry atym alyp shyǵar degen táýekelmen ózenge qoıyp ketedi. Sol sát at súrinip ketip, qalpaqtaı ushady da, asaý aǵyn ilip ala jóneledi. At sýǵa ketedi, al jigit tal qarmap júrip, áreń degende qutylady. Súıretilip sýdan shyǵady. Záre-quty qalmaǵan. Tisi tisine tımeı saq-saq etedi. Sulý qalyńdyq jaıyna qalady. Betin kúnbatysqa berip tizerlep otyra ketedi de, alaqanyn jaıyp jiberip jalbaryna bastaıdy.
–Ýa, jasaǵan! Rahym oıladyń. Bir aq sary bas qurbandyq aıtam taǵy da! Shúkir, tiri qaldym, áıteýir!
Biraz kún ótkesin baıǵus neme ózenge taǵy kelip, ań-tań bolady. Sýy tartylyp, ózen qaırańdap qalǵan. Sol mańnan jaǵaǵa shyǵyp qalǵan atynyń ólimtigin taýyp alady. Er-toqymyn bosatyp, ıyǵyna salyp ap, keıin qaıtpaq bolady. Sóıtse, anada ózi sýǵa ketip qala jazdaǵan jerde esek mingen ólmeli bir shal keledi. Oıynda túk joq.
– Áı, qý shunaq! – dep ashýǵa býlyǵa aıǵaılap jiberedi jigit. – Tap senen, mynaý esegińnen jaman bolǵanym ba meniń? – Sony aıtady da aǵyl-tegil eńirep, jer qushyp qulaı ketedi. Ýádeli túnde bara almaǵasyn munyń qalyńdyǵyn basqa bir jigit alyp qashqan eken.
Beknazar sypaıshy osy bir hıkaıany aýzynan tastamaıdy.
– Bizdiń bul ózenmen oınama, shyraq! – dep murtyn shıratyp qoıyp, aqyl aıta bastaıdy. – Búgin sýy tizeden kep, jylap aǵyp jatsa da erteń astan-kesten bop doldanyp, kópirge deıin tas-talqan ǵyp alyp ketedi. Jandy sý ǵoı, syryn bilmeı bola ma...
Alqap ústi jap-jaryq. Al shatqaldyń boıy áli qara kóleńke, birtúrli yzǵarly. Ústin múk basqan jyqpyl-jyqpyl tastar býsanyp jatyr. Ózen ústinen kóterilgen kókshil tuman qýys-qýysqa tyǵylyp, quz-jartastardy boı lap, joǵary órleıdi. Odan ári kóz jeter emes. Aspanda mańyp júrgen bultqa ulasyp jatqandaı.
Shatqal ishi tolassyz astan-kesten bir aıqas. Qıa tastardyń arasynan qysylyp shyqqan Talas jazyla aqqysy kep bulqynady, alaı-túleı kúshpen jartastardyń jıegine soǵy lyp, joǵary shapshıdy. Eshteńe óndire almaıdy biraq! Zil bop qatqan jartastar miz baqpaı, melshıedi de turady. Ashý qysyp, amaly quryǵan ózen kópirshik atyp, shalqalap kep qulaıdy da, oq jylandaı keıin shapshıdy. Onyń yshqyna gúrildeı shyqqan saryny birese úreıińdi alyp qorqytqandaı, al endi bir sát jalynyp, jalbarynǵandaı bolady. Mine, kúshin jıyp ap ózen shatqaldyń quj-quj tasyna taǵy da soǵylady. Sóıtkenshe bolmaı, yńyrana kúrsinip taǵy da keıin sheginedi. Tolastaý degendi bilmeıdi. Shatqaldyń qushaǵy nan shyǵyp alǵasyn Talas momaqan tartyp jýasyǵan daı bolady. Biraq bul onyń ashýy basylǵany emes. Oń jaq jaǵalaýda aǵysty qyryndaı salynǵan, uzynnan-uzaq sozylǵan sypaı. So jaqtaǵy úsh birdeı kolhoz osy tustan sý alady. Ózen toǵannan asyp tógilip, alas urady. Sýdyń biraz bóligi bas aryqty boılap baryp, en dalaǵa taraıdy.
Kún saıyn tań qylań bere Beknazar osy jerge salyp uryp jetip keledi. Shatqal jaqtan ózenniń tunshyǵa shyqqan gúrili estiledi, dymqyl jel esedi. Sý shaıyp, jel qaqqan Beknazardyń júzi teńizshiniń óńindeı bop totyǵyp, qalyńdap ketken. Qyzarǵan kishkene kózderi túksıgen qabaqtyń astynan qadala qaraıdy.
Atyn tusaı sap, Beknazar óziniń úırenshikti jerine qaraı betteıdi. Ol bir sýǵa qulaı tóngen úlken jaıpaq tas. Beknazar aıaǵyn sál oraı basyp, asyqpaı-saspaı aıańdaıdy. Ústinde jeńil shapan. Nasybaı shaqshasyn salyp qoıatyn tós qaltasy bar. Kóıleginiń qaýsyra túımelengen jaǵasy jýan moınyn qysa túsken. Másisiniń qonyshynan qamshysynyń tobylǵy saby shyǵyp tur. Júrelep otyrǵan kúıinde Beknazar shatqaldyń apandaı aýzynan gúrildeı shyqqan sarynǵa qulaq tigip, týlap aqqan tolqynǵa kózin súze, uzaq ýaqyt boıy qadala qaraıdy. Onyń jiti kózi eshteńeni qalt jibermeıdi. Ózen syryn hattaı tanıdy ol. Sý betinde aǵyp bara jatqan nárseniń eshqaısysy da onyń kózinen tasa bolǵan emes. Tastyń astynda shóp-shóp etip sholpyldaǵan sý maıda qum-qıyrshyqtardy shaıyp áketedi de, álgindeı bolmaı qaıta ysyryp shyǵarady.
Beknazar túp-teginen sypaıshy. Ol sypaıshylyqty qarsha daı kezinde atasynan úırengen. Sodan bergi bar ómiri osymen ótip keledi. Ákesi Bólek osy Talasta sý tasyǵan kezde alysyp júrip opat boldy. Ózi de talaı ret ajaldan qaldy. Talas sýyna súńgip júrip tasqa soǵylyp, mańdaıynda úńireıgen tyrtyq qaldy. Áıeli de osyny qoısańshy dep aıta-aıta ábden sharshady. Bizdiń tuqym tek sypaıshy bolýy kerek degenge Beknazar oıy aınymastaı bolyp daýalaǵan. Onyń oıynsha naǵyz dıqan, erkektiń erkegi – sol sypaıshy. Beknazar ata-babalarynyń arýaǵyn syılaýdaı-aq syılaıdy. Olardyń ósıetin tárk etken jeri joq. Ol – ol ma, tipti, qazir ol altyǵa kelip qalǵan uly Álimbek týǵannan bergi esil-derti ony da sypaıshy ǵyp shyǵarý. Áıeliniń baqyryp-shaqyrǵanyn qulaǵyna da ilmeıdi. Eń abzal armany – osy. Munsyz ómirim zaıa dep biledi ol. Óziń ólgende artyńda mynaý degen sypaıshy qalsa – ómiriń bosqa ótpegeni, jurt súısiner birdeńe istegeniń ǵoı. Balasynyń bolashaqta sypaıshy bolaryn sezip Beknazar ishteı máz bolyp júrýshi edi. Tipti mektepten qoly bosap ketse-aq, qarshadaı Álimbekti ertip ap Beknazar ózen qaıdasyń dep tartyp otyrady, «sýdyń syryn» bilýge úıretedi.
Beknazardyń balasyn jaqsy kórgeni ózgeshe. Qatal. Aıtqanyn eki etpeýdi qalaıdy. Áıtpese, qur sendelip, bala buzylyp ketedi dep oılaıdy.
Álimbek eti tiri bala bop ósti. Ákesi sıaqty tyǵynshyqtaı, myqty. Al sharaly sulý kózderi sheshesine tartqan. Baıypty, tuńǵıyq júzi ony eresek adam tárizdi etip kórsetedi. Tek dúrdıgen erniniń ústindegi jańadan tebindegen murtyna qarap qana áli jas ekendigin ańǵarýǵa bolarlyqtaı. Álimbektiń buryn-sońdy ákesine qarsy shyqqan jeri joq edi. Biraq, jýyrda bir kúni mektepten qaıtqan betinde Álimbektiń kenetten:
– Bizdiń sypaılarǵa shlúz ornatsa, qandaı jaqsy bolar edi, ata, á. Bilesiz be, dál bas aryqtyń aldyndaǵy oıpańnan, – dep salmasy bar ma.
– Shlúz deımisiń? – Beknazar qaıtalap surady. – Shlúz degenniń ne ekenin bilemisiń óziń?
– Bilmegende she! Fızıka muǵalimi bizge túsindirip aıtqan. Qazir bolmasa da, soǵys bitken soń sypaı ataýlyda shlúz bolady deıdi ol.
– Iá, áńgime sonda ǵoı, balam. Qazir shlúzge qaraıtyn kez be? Soǵys bolsa mynaý. Shlúzsiz de bir jóni bolar.
– Aǵashtan jasaýǵa bolady ǵoı. Úsh kolhoz birikse, jasamaıtyn nesi bar? – dep Álimbek te qoımady.
Beknazar balasynyń syńaıyn unatpady.
– Aqyldymsı berme, Álimbek! Senen basqa da oılaıtyn adamdar bar. Mektepke barýdy bil. Odan soń kózi tirisinde ákeńniń ónerin úıren. Jetijyldyq mektepti bitirgen soń óz qolyńa alasyń. Sý sharýashylyǵynda murap bolasyń. Balam, bizdiń jumysta tapqyrlyq, uqyptylyq kerek, jitilik kerek. Qudaıǵa shúkir, ata-babalaryń osy Talasta shlúzsiz-aq tirshilik keshken.
Álimbek lám demesten, ákesine tańyrqaı qarady.
Tańerteń Beknazar sypaıǵa qaraı bet alǵanda kórshileri ázildep:
– Bizdiń Beknazar Talastyń «tamyryn ustaýǵa» ketti, – dep qoıýshy edi.
Rasynda da, Beknazar úırenshikti tasyna shyǵyp ap, taýdan aqqan ózenniń tynysyn kánigi bolǵan emshideı tyńdaıdy. Talas bir arnamen aqpaıdy. Tasqyn kezinde ol arnasyn talaı ret ózgertedi. Birese bir qyryndap aǵyp, tas pen qumdy, laıdy jaǵaǵa shyǵaryp tastasa, endi birde aýnap túsip, basqa arnamen tartady. Alǵashqy arnaǵa kelseń, kún qaq tap keýip qalǵanyn kóresiń. Bas arna qaı jermen óterin taýyp kór sodan soń. Keıde, baıqamaı, qapy qalasyń. Sý sypaı ornatqan jerine jolamaı, basqa jaqpen ketedi. Sýdyń ornyn sıpap qalǵan soń – toǵan salǵan eńbegiń de esh bolǵany. Nemese keıde sý az kezinde sypaıdy bıik qyp jasaısyń. Sóıtkenshe bolmaı sý kóterilip, ańdap kelip qalady da, aryqtarǵa quıylyp, jym-jylas qyp ketedi. Mundaıda tasqynǵa tótep bere almaı, sypaıdyń aǵyp ketkeni ózi jaqsy. Áıtpese azap shegip ári uzaq ýaqyt boıyna jasaǵan toǵandy óz qolyńmen buzýǵa týra keledi.
Sol jaq jaǵalaýda turatyn kórshiler Beknazardy árdaıym bolysýǵa shaqyratyn edi. Onyń da kóńil qaıtarǵan jeri joq. Tek bar jumys ózi aıtqandaı bop istelýin talap etedi.
Kún kóterilgeli qashan. Biraq shatqaldyń qýys-qýysyna kún sáýlesi endi-endi ǵana túse bastap edi. Joǵary jaqtan kekiliktiń bezildegen úni estiledi. Sirá, balapandarynan kóz jazyp qalsa kerek. «Kek-lik, kek-lik!» degeni jańyltpash tárizdi bolyp shyǵady.
Beknazardyń júzinde úreı bar. Búgin ózen laılanyp aǵyp jatyr. Beknazar alaqanymen sý ilip aldy. Kishkentaı qum túıirshikteri shyr kóbelek aınaldy da, alaqanǵa laı shógip qaldy. Túp-tamyrymen qosa julynǵan butalar tolqynda teńselip barady. Bul – sý molaıa bastaǵannyń belgisi. Kóp keshikpeı ózen tasýǵa tıis. Beknazardyń qulaǵy toǵanǵa salynǵan mosy tireýdiń syqyrlaı bastaǵanyn shalyp qaldy. Sý tipti molaıa tústi. Shaldyń degbirin qashyryp bara jatqan da osy. Ózenniń aǵyny birte-birte oń jaǵaǵa qaraı burylyp bara jatqanyn baıqap qaldy ol. Ózen ábden tasyǵanda ne bolmaq? «Qudaı saqtasyn! – dep oılady Beknazar. – Sypaıdy aǵyzyp alyp ketse, qaıta jasaı alarmysyń. Er-azamat joq. Qatyn-qalashtyń qolynan ne keler dep eń».
Temeki plantasıasynyń ústi qoıý munar. Quj-quj qaınaǵan shirkeı. Bulyńǵyr aspannan kún kózi de jóndi kórinbeıdi. Qapyryq ystyq. Sýǵa túsip qana boı saqtaısyń. Biraq sýdyń kózi de – kúnniń qyzýy ǵoı: Alataýdyń shyńdaryndaǵy muzdar aǵyl-tegil erıdi de Talastyń arnasyn sý basyp ketedi. Aryq toly sý, tek sýǵaryp úlger jerińdi. Biraq oǵan kóńi li jaılanyp júrgen Beknazar joq. Talasta sý qansha mol bolsa da, dalanyń sýsyz qýrap qalýy ábden yqtımal.
Beknazar bosqa qaýiptenbegen eken. Túnde kún kúrkirep, najaǵaı oınady.
– Tur. Álimbek, tur! – degen sheshesiniń úreıli daýsynan oıanyp ketti balasy. – Kún jarqyldap tur. Ákeń atyn erttep jatyr. Sypaıǵa barasyńdar. Tún ǵoı. Abaı bola kórińder. Qudaı saqtasyn, sýǵa túsem dep júrmesin ákeń!
Terezelerdiń qaqpaǵy jabylyp, sham jaǵyldy. Shamnyń sarǵysh sáýlesi dir-dir etedi. Ákesi atqa qonyp, balasyn mingestirip aldy. Qulap qalmaıyn dep Álimbek ákesin qatty qysyp jabysa tústi. Beknazar aldy-artyna qaramaı tópep keledi. Atyna qamshyny da aıamaı basady. Keı qamshysy Álimbektiń aıaǵyna da tıip ketedi. Álimbek ún shyǵarmaıkeledi. Oǵan qarap jatýǵa mursha bar ma, táıiri. Qıalaı jaýǵan jańbyr betke urady. Aǵashtardy maıystyryp, uıpa-tuıpa ǵyp, ishin tartyp yshqyna jel soǵady. Kúrkireýden aspan qaq aıyrylyp, jerge túskendeı. Birtúrli qońyrsyǵan ıis bar. Búkil kolhozdy aıaǵynan tik turǵyzsa da, eshteńe ónbesin Beknazar bilip keledi. Biraq osyndaı qysylshań shaqta úıden shyqpaı otyra bere alar ma! Kúni erteń kolhoz sýsyz qalady-aý degen oı tynym bermeı, jeti túnde sypaı qaıdasyń dep tartyp keledi. Álimbekti de ózimen birge bosqa ertip kele jatqanyn biledi. Biraq ol janynan artyq kórgen balasy osyndaı qıyn-qystaý kezde ózimen birge uıqy bólip, qaıǵy alsyn, doldanyp jatqan ózendi óz kózimen kórsin, mańdaı terin tókken eńbek, baqytsyzdyq degen ne ekenin biler bolsyn dep oılady. Álimbek jigerli, júrekti jigit bop shyǵýy kerek. Sondaı batyl, qaısar jandar ǵana sypaıshy bola almaq. Beknazardyń ózi sóıtip ósken. Álimbektiń de sondaı bop shyqpaǵy lázim.
Olar jaǵaǵa kep attan tústi. Qarańǵyda ózenniń neǵyp jatqanyn bilip bolar emes. Sýdyń sarqyraǵan gúrilinen qulaq tunady. Áldeqandaı doly kúsh dóńbekship alas uryp, tastardy qańbaqtaı ushyryp, bulqynyp kep jaǵaǵa soǵady. Nóser lep quıǵan jaýyn kúrkiregen aspan men ózenniń arasyn astastyryp jibergendeı. Beknazar júreleı otyryp, qadala qarap ap:
– Álgi aǵyzyp kete qoıǵan joq-aý deımin. Baıqaımysyń anaý úıdeı tolqyndy. Sypaı qulamaı tur eken, – dedi.
Shatqal ústinde taǵy da najaǵaı oty jarqyldap, kún kúrkirep qoıa berdi. Taý ishi jańǵyryǵyp ketti. Shatqaldyń aýzynan aq topan bop qaınap shyǵa kelgen tolqyndy kórip Álimbek selk ete tústi. Jańa ǵana Beknazar kórsetken tolqyn týlap kóterilip baryp, basyla qaldy.
– Ata-a! – dep daýsy qarlyǵa aıqaılap jiberdi Álimbek.
Ózi ákesiniń qolynan tartyp jabysyp qalǵan.
– Qurydy degen osy, – Beknazardyń qaljyraı shyqqan úni birtúrli jat estildi.
Najaǵaı ottary aspandy taǵy da osqylap ótti. Kún jarq etkende qarańǵyda ózen jaǵasynda únsiz otyrǵan eki adamnyń beınesi de kórinip qalady.
– Bir jóni bolar, balam, – Beknazar balasyn qushaqtady. Balasy ákesiniń baýryna tyǵyla túsedi. Onyń týlaı soqqan júreginiń dúrsiline deıin esitip tur. – Talasqa esemizdi jibere qoımaspyz. Áıtpese nesine jer basyp, adam bop júrmiz.
Sýyq habar búkil aýdanǵa tarap ketti. Oń jaq jaǵalaýdaǵy kolhozdar sýsyz qaldy. Tańerteń kolhozdardyń bastyqtary men Beknazar aýdandyq atqarý komıtetine kelip te jetken edi. Aıaldaýǵa bolmaıtyny árkimge-aq aıan.
Sypaıdy neshe kúnde qalpyna keltirýge bolady dep surady olar Beknazardan.
– Adam kúshi men kerek-jaraq tabylsa, eki kún jetedi! – dedi ol senimdi túrde.
Beknazar muny oılanbaı aıta salǵan joq edi. Túnde sý sol jaq jaǵalaýǵa qaraı oıysypty da, buryn sypaı turǵan jer qaırańdap qalypty. Bul jaǵdaı haldi biraz jeńildetkendeı. Adamdardyń qaýip-qater oılamaı-aq alańsyz jumys isteýine bolady.
Keshke taman jaǵada jurt quj-quj qaınady. Beknazar ádetinshe tastyń ústine shyǵyp ap, ernin tistegen kúıi Talastyń laılanǵan kók-sur tolqynynan kóz almaı otyr.
– Álimbek, sen baryp brıgadırden bilshi, – dep buıyrdy.– MTS-ten temir arqandar jiberýleri kerek edi...
Álimbek kete bergende ákesi taǵy daýystady:
– Toqtaı tur! – balasynyń qasyna kep, óziniń zip-zildeı qolyn onyń ıyǵyna saldy. – Ońaı jumys emes. Erteń basqalarǵa úlgi bol...Bul seniń úırengen nárseń, al olar, bálkim, birinshi ret kelip turǵan shyǵar... Meniń balamsyń ǵoı sen... sypaıshynyń balasysyń ǵoı...
Jaǵada laýlap ottar jandy. Býdaq-býdaq tútin shalqıdy, ushqyn jarq-jurq etip atylyp baryp, sóne qalady. Talastyń tolqynyna ulasa, ózen ústinde Toqtaǵul áni qalyqtaıdy:
Qıada qyran samǵaıdy,
Qanaty bir talmaıdy...
Tún. Jurt jym-jyrt. Sonaý bıikten ózen ústine tóngen juldyzdar birtúrli sýyq kórinedi. Shatqaldyń tusynan aı týyp keledi. Talastyń ókirip jatqan gúriline o da qulaq tosyp qalǵandaı. Álimbek jarqabaqtyń ústindegi qarańdaǵan kisilerge qaraı bettep keledi. Aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli men Beknazar ekeýi áldene jaıynda kúbir-kúbir sóılesip tur. Bir juldyz aspanǵa atylyp shyǵa keldi de, ıilip baryp shatqal jaqqa sińip ketti. Áldeqandaı bir qus ý-shýsyz, kóleńke qusap ushyp ótti.
Tań ata Talastyń boıyn qarsh-qarsh tıgen balta úni, dabyr-dubyr daýystar kernep ketti. Jaǵada jaqtaýlary daıar bolyp qalǵan sypaılar tur. Bul – myqty bórenelerden qosylyp baılanǵan kádimgi mosylar.
– Joǵarǵy jaǵyn shandyp tasta! Temir arqandy qysyńqyrap tart! – degen Beknazardyń daýysy ár tustan bir estilip qalady. – Ne kórip tursyń? Arqalyqty tómenirek baıla! Áı, tasty bermen qaraı domalat!
Shyǵa kelgen kún kózi mynaý qyzyqqa tańyrqaı qarap, jymyń-jymyń etedi.
– Tart! – dep buıyrdy Beknazar.
– Tart! – dep qosyla jamyraǵan jurt alǵashqy mosyny sýǵa ákeldi. Álimbek bar kúshin sap ıyǵymen arqalyqty kóterip keledi. Jaǵadaǵy malta tastar tabandy qytyqtaıdy.
Alǵashqy sypaı aryqtyń ózenmen jaǵalasqan jerine qoıyldy. Keıingileri jaǵadan alystaı berdi. Aralarynyń qashyqtyǵy birdeı. Mosylardyń arasynda toǵan baılaýdyń basy-qasynda Beknazardyń ózi boldy. Býylǵan baý-baý saban men butaqtardy atqa teńdep ákelip jatyr. Tas qoldan-qolǵa tımeıdi. Bórene súıretip júrgender de bar. Sóıte-sóıte toǵan da baılanyp keledi. Baqyryp-shaqyryp júrgenmen, ishteı Beknazar da máz. Qaınaǵan jumysqa kózi toımaı qunyǵa qaraıdy.
Tús aýa sý aryqtyń deńgeıine deıin kóterildi. Keshke qaraı aryqtyń boıyn sý qýalaı bastady. Biraq jumystyń eń aýyry, eń qıyny áli alda edi: sypaıdy ózenniń orta tusyna deıin sozý kerek. Áıtpese aryqqa sý tolmaıdy. Kelesi kúni jumys onsha ónbedi. Aǵysy kúsheıgen sý shetki qos sypaıdy ákete berdi.
– Eshteńe etpeıdi! Jasymańdar. Taǵy bir baıqap kórelik,– dep Beknazar jurttyń eńsesin kóterip qoıady.
– Jigitter aıtyp júrgen maıdanda bir shabýyldan túk ónbese, shabýylǵa qaıta-qaıta shyǵady dep...
Ózenniń tereńdeý tusynda úlken-úlken tastar dóńbekship aýnap jatyr. Bir jigit soǵan aıaǵyn soǵyp aldy. Álimbek pen Beknazar ony kóterip jaǵaǵa shyǵardy. Jigittiń aıaǵy dolyryp kógerip ketken eken.
Aryqqa sý toldy, jurt júregin qýanysh kernedi. Dalaǵa qaıtadan sý bardy. Biraq jumysty toqtatar Beknazar joq. Onyń ámirimen endi aǵystyń joǵarǵy tusynan oraǵyta ıip toǵan baılap jatty.
– Qapy qalmaý kerek, – dep qoıady Beknazar. – Sý sol jaǵalaýǵa qaraı aýysty, al bul jaqta sý áli az. Tasqynnan soń ózen tartylady. Sonda sý jetpeı júrer. Bastaǵan ekenbiz, ábden aıaqtap shyǵaıyq. Ekinshi ret taǵy da beınettenip júremiz be?
Eshkim qarsy bolǵan joq. Sypaı salýǵa kelgende Beknazardyń sózin eshkim eki qylǵan emes. Ákesin saqtandyrǵan tek Álimbek qana boldy:
– Ata, osy da jetpes pe eken endi? Sý aryqtyń aýzy-murny nan shyǵyp tur ǵoı. Tasqyn kúsheıse, qıyn bop júrmesin. Osy sóz Beknazardyń esine balasynyń anada shlúz jaıynda aıtqanyn sap ete túsirdi. Burynǵy Álimbek emes. Balasynyń boıynda bir ózgeris bardaı. Biraq ne ekenin ákesi tap basyp bile alǵan joq.
– Munyń ne degeniń, balam? Óskende osylaı jasy úlkendi syılamas bolar ma! Birese shlúz, birese taǵy birdeńe...
Ákesiniń ókpelep qalǵanyn Álimbek onyń daýsynan anyq baıqady. Shaldy renjitip aldym-aý degen ókinish pen uıat órtep jibergendeı boldy. Biraq ákesi shlúzdi aıtqanda qaıtadan esin jıyp aldy.
– Shlúzsiz túk shyqpaıdy, ata-eke! Aryqty da, sypaıdy da aman saqtaý úshin qaıtse de shlúz kerek.
– Joǵal, – dedi Beknazar daýysy qaltyrap, – Men jaýap berem bul jumysqa.
Beknazar sazaıyn tartpaı qalmady. Kún bata, jumystan jurt ýlap-shýlap qaıtýǵa aınalǵanda Talastyń sýy kóterile bastady. Qum men laı aralasqan asaý tolqyn shatqal jaqtan alasuryp shyǵa keldi. Sol jaq jaǵalaýǵa soǵyp, endi ózenniń orta tusyna qaraı lap qoıdy. Jurt jarqabaqqa shyǵyp ap, ózenge úreılene qarap tur. Kóz aldynda aǵystyń arnasy oń jaq jaǵalaýǵa qaraı aýnap barady.
Jurttyń bári únsiz. Ne isteý kerek ekenin bilip turǵan eshkim joq. Álgindeı bolmaı toǵandy sý basyp ketti. Tek mosylardyń tóbesi ǵana qyltıady. Aryqtaǵy sý kemerinen asa bastady. Eń bolmasa aryqty aman saqtap qalý kerek. Ol úshin sypaıdy buzbaı bolmaıdy. Beknazardyń oǵan táýekeli barmady. Jurtty kórine kózge ajalǵa qaıtip aıdap salmaq. Aryqtyń jarqabaqty orap ótip, Talastan ońǵa qaraı buryl ǵan jeriniń tas-talqany shyqty. Aryqtyń jıegi opyrylyp, sý ózenge qaraı lap qoıdy. Talas sý tatyrmady, sońǵy tamshysyna deıin alyp ketti. Jaı ketpedi – aryqtyń jaǵalaýyn buzyp-jaryp, tómen qulady. Osynyń bári kózdi ashyp-jumǵansha bolyp ótti. Tipti jurt esin jıa almaı da qaldy.
Kóptiń dál ortasynda Beknazar tur. Meńireý bop, tili baılanyp qalǵandaı. Ǵalamat birdeńe kútkendeı jurt ún-túnsiz Beknazarǵa qaraıdy – qansha aıtqanmen, kánigi sypaıshy emes pe. Biraq Beknazarda ún joq. Jurt ta oǵan eshteńe demedi. Ony kinálaýǵa eshkimniń de batyly barmady. Osynaý sumdyq oqıǵa op-ońaı bola salǵandaı edi. Al Álimbekke eshkim nazar aýdarǵan joq. Oǵan qaraýǵa mursha bar ma! Onyń ashý qysqan tanaýy deldıip ketken. Óńinde qan-sól joq. Jurttyń bári áli de úmit artyp, jaý tań dap qarap otyrǵan ákesine, onyń da, óziniń de dármensizdigine zyǵyrdany qaınaıdy. Eki kún boıy azapqa túsip aýyzdyqtaǵan sý Talasty qaıtadan tapty. Sonsha sý ózenge quıyp, egistik pen baq, temeki ataýly sýsyz qýrap jatsa, yza bolmaı qaıtersiń. Álimbektiń oıy sharq uryp osynaý baqytsyzdyqtyń sebebin izdeıdi. Eger shlúz bolsa, artyq sýdy aǵyzyp jibermes pe edi? Sonda aryqty da aman saqtap qalýǵa bolmas pa edi? Osyny ákesi nege oılamaıdy, basqalar nege oılamaıdy?
Unjyrǵasy túsip ketken Beknazar aınala berip, estiler-estilmes qyp:
– Jasaǵannyń jazýyna ne shara! – dep qaldy.
Jurt aýyr kúrsindi.
– Joq! – dedi áldekim sańq etip.
Mundaıdy kútpegen jurt selk ete qaldy. Qasqaıǵan qalpynda Álimbek ákesiniń qasyna keldi.
– Joq! – dedi Álimbek taǵy da qatty daýystap, – Siz kinálisiz, áke! Jurt aýzyn ashyp, ańyrap qaldy.
– Shlúz salmaıynsha, sypaıdan qutylmaıynsha kórgen kúnimiz osy!
Álimbektiń sózi Beknazardyń jetesine sonda baryp qana jetti. Qany basyna shapshyp, jelkesine, mańdaıyndaǵy tyrtyǵyna deıin kúreńitip ketti. Tynysy tarylyp barady.
– Nemene? – Beknazar tura umtylyp, ketpenin kótergen boıy tóne tústi. Álimbek miz baqpady. Ketpen kóterilgen boıy qatyp qaldy. – Joǵal, ıttiń balasy! Ákesine qarsy... Dúıim jurttyń kózinshe!.. Joqtaýyńdy asyra qoıaıyn!..
Arashaǵa túsken jurt Beknazardyń qaljyraǵan qolyndaǵy ketpendi julyp aldy.
...Talastyń qaraýytqan jaǵasy qulazyp jatyr. Tastyń astynda shóp-shóp etip sholpyldaǵan sý map-maıda qum- qıyrshyqty ysyryp ákeledi de, qaıtadan shaıyp áketedi. «Nemene, Beknazar! Masqara boldyń ba? – dep shýlaıdy Talas. – Saqal-shashyń appaq qýdaı bolǵanda óz balańnan kórdiń-aý kóresini. Mazaq qyp ketti-aý. Jaman atqa qalǵanyń ǵoı bul... Maǵan áliń kelmedi seniń, al balań bolsa ózinshe aýyzdyqtamaq meni! Biraq oǵan da bola qoımaspyn!» Tentek Talas tabalap jatyr.
Oıǵa batqan Beknazar eńkeıgen ústine eńkeıe tústi. Al Talastyń qoıar túri joq. «Áı, sypaıshy! Alqymyńnan talaı ret alyp em-eý. Áli tiri júrsiń – shúkirlik et qudaıǵa! Qoımaımyn deımisiń? Bosqa áýre bop qaıtesiń. Bas ıe qoımaspyn men. Kózi jetti de, ketip qaldy anaý balań. Al sen bolsań ony osynda qaldyryp, ózińe murager, óziń sıaqty sypaıshy etpek eń. Ol bolsa ketip qaldy, tipti qıan alysqa ketti. Túriń mynaý. Qolyń dirildep qalt-qult etken shalsyń...»
Tas astynda sý shóp-shóp etip shalpyldap qoıady.
Tórt jyl ótti. Talas ta talaıdy bastan keshirdi, Beknazar dyń ómirinde de kóp ózgeris boldy. Júdep, birtúrli tuıyq bop ketti. Úıde otyrady da qoıady. Kolhozda burynǵy jumysyńdy isteı ber degender bolyp edi. Biraq Beknazar at-tonyn ala qashty.
– Ana jolǵy ózendegi oqıǵadan soń kári sypaıshynyń kúıi onsha bolmaı júr, – dep músirkeıdi jurt.
Álimbek kanıkýl saıyn keledi, ákesimen uzaq-uzaq áńgimelesedi, qushaqtap betinen súıedi. Biraq ókpesin kesher, jibir Beknazar joq.
Kóktem. Sý sharýashylyǵynyń gıdrotehnıgi Álimbek Beknazarov ákeme jetsem dep asyǵyp keledi. Kim biledi, osynaý bir aıdaı ashyq kúni áke qabaǵy da ashylyp, meıirimi túspes pe eken. Bálkim, shal burynǵy jumysyna qaıta oralar.
– Jumysty qolǵa ala bastadyq, ata! Bizben birge júrseń netti, maǵan aqylyńyzdy aıtarsyz, – dedi Álimbek. – Bálkim, burynǵy jumysyńyzǵa bararsyz?
– Joq, balam, – dedi Beknazar qabaǵyn túıip, – mensiz de bir amalyn tabarsyńdar. Burynǵydaı emes, bilimiń bar qazir. Men ne bitirmekpin onda?
Álimbek renjip ketti. Órik aǵashynyń kóleńkesinde túksıip Beknazar otyr. Júk tıelgen mashınalar shatqal jaqqa aǵylyp jatyr. So jaqqa qaraı ándetip ótip jatqan bir halyq. Beknazardyń eki kózi solarda. Kóppen birge onyń da sol jaqqa barǵysy kelmedi ǵoı deımisiń? Biraq jurtpen birge bolýdy ańsaǵanyn, jumysty da saǵynǵanyn Beknazardyń tipti ishteı bolsa da moıyndar túri joq. Qunǵa turatyn, úlken bir qımyldy qoly da saǵynyp qalǵandaı. Ogorod ishinde osylaı túrtinip júre bermek pe? Joq, jeter. Tegeýrin tileıtin jumysty ańsaıdy ol. Kózim tiri turǵanda tentek Talaspen eń bolmasa bir ret ustasyp kórsem deıdi. Ózimshildigi, menmendigi jiberer emes biraq.
Bir kúni erteńgisin Beknazar qatty gúrsilden oıanyp ketti. Gúrsil shatqal jaqtan kelip tur. Shal asyǵyp-úsigip shatyrǵa shyǵyp, qalt-qult etken qolymen mańdaıyn kólegeılep, dúmpý bolyp jatqan jaqqa qadala qarady. Aýyq-aýyq aspanǵa qara-qoshqyl topyraq atylady. O jaqta bul túsinbeıtin keremet birdeńe bolyp jatyr.
– Bu ne boldy eken? – dep ózinen-ózi daýystaıdy Beknazar.
– Olar ne istep jatyr onda?
Júregi qysylyp ketti. Tóńirekte ne bop jatqanyn túsinbeıtin dármensiz bireý bop qalǵany esine túskende ózin-ózi aıady. Talastyń jaǵasynda jurt keremet birdeńe jasap jatyr. Biraq solardyń ishinde Beknazar joq, bári de Beknazarsyz jasalyp jatyr.
– Qoı, ne ekenin bileıin! Óz kózimmen kóreıin! – dedi de, shal tez-tez basyp, satymen tómen tústi.
Jubaıy jumysta edi. Beknazar taıaǵyn taýyp ap, urlana basyp syrtqa shyqty. Ogorodtyń arasymen shatqalǵa qaraı tartty. Jarqabaqqa jete bere toqtap qaldy. Kózge túsip, tóte júrip barýǵa batyly jetpedi. «Mazaq qyp kúlip júrer... Nesine keldi der. Jalynǵanda aıaǵyna da otyrǵyzbap edi ǵoı demeı me?..»
Beknazar urlana basyp jarqabaqqa shyqty da, tas-tastyń arasynan jasyrynyp kóz saldy. Ózi burynnan biletin óńirdi tanymaı qaldy. Jaǵanyń boıy ý-shý. Tas, qum, balshyq tıep ap, árli-berli aǵylyp jatqan mashına. « E, ekskavator degeni ánebireý shyǵar! Bosqa ańyz ǵyp júr deımisiń... Ýa, saıtan, mashına bolmaı ketkir. Qalaı- qalaı qoparady», – degen oımen Beknazar qatyp qalypty. Anadaǵy burylysqa deıin aryqty betondap tastapty. Aryqtyń eń basyna jáne oıpań jaǵyna qyzyl qysh tústes shlúzder qoıylǵan.
– Myna keremetti qara! – dep tańyrqaıdy Beknazar.
– Qalaı oılap tapqan! Talas bas ımegende qaıtsin endi.
Beknazardyń jaqyndap baryp bárin de óz kózimen kórgisi, óz qolymen ustaǵysy kep ketti. Biraq, nege ekeni belgisiz, ol kúnge kúıip, mańdaı terin sypyryp júrgen osynaý jandardan birtúrli uıalyp, jasqana beretin sıaqty. Kózge túspeı ketip qalýǵa yńǵaılana bergen Beknazar Álimbektiń daýsyn qulaǵy shalyp qaldy. Balasy basqalarǵa jón siltep, áldeneni túsindirip qoıyp, tasqa súıengen boıy qoıyn dápterin alyp jaza bastady.
Beknazar kóre sala tura umtyldy. Júgire basyp keledi. Aıaq astyndaǵy malta tastar sýdyrlap tómen qaraı syrǵıdy. Ol Álimbektiń qasyna jetip-aq keldi.
– Sen bir ıgilikti is bastaǵan ekensiń, Álimbek, – dep kúbirledi Beknazar, tershigen júzin súrtip jatyp. – Bizdiń tuqym shetinen sypaıshy edi, biraq dál mundaı joq bolatyn...
Sypaıshynyń sypaıshysy sen bop shyqtyń!..
Aýdarǵan Aıqyn NURQATOV
«Ádebıet portaly»
6alash usynady
