Qyzǵysh qus, «Qyzǵysh anam-aı»!
(Qyzyrbek Janasylulynyń «Qyzǵysh ana» kúıinen týǵan oı)
«Qyzǵysh ana» kúıi
avtory jáne oryndaǵan: Qyzyrbek Janasyluly
Anam sylaǵan qulaǵymdy, qyzǵysh tistep ketti…
– Avtor
Oıhoı Ertis, oıhoı Qyran, kindik qarasý sen áli kóz aldymdasyń! Seni kóldeneń kók attyny qoıyp, topyraǵyńa aýnap, tolqynyńa toǵyltyp ósken menen qyzǵanyp, shyr-pyr bop qulaǵymdy tistep ketken álgi bir qyzǵysh dep atalatyn, denesi tıtteı, júregi taýdaı qusty máńgi umytar emespin!
Birde pishen shaýyp, maıa jınap jatqanbyz. Qostaı-qostaı kúpáná atpen súıretip tasylatyn. Jol kindik qarasýdy aınalyp ótetin edi. Bul qyzǵyshtyń beıish mekeni. Mine, ol men ótken saıyn shyryldap, «Ary ket, alys júr» degendeı basymnan aınalyp qalmaı-aq qoıdy. Aqyry qulaǵymdy tistep tynysh tapqandaı bolǵan edi. Aınalaıyn qyzǵysh qusym-aı! Saǵyndym seni. Saǵan taýdaı júrek syılaǵan, anaý kóldi, mynaý jerdi meniki, meniń balapanymdy degizgen teńdessiz analyq meıirimiń shyǵar-aý! Seni álde kimder asa qyzǵanshaq qus desedi. Sonda, seni qyzǵanshaq qylǵan ne edi? Sen meken etken jerińe, aıdyn shalqar kólińe óte adal, opaly ediń... Sodan ony qorısyń, qyzǵanasyń. Óıtkeni, qyzǵanyshtyń boıynda mahabbat joq emes. Qyzǵanysh - mahabbat pen adaldyqqa qurylsa, mynaý adamzat asylyn «Qyzǵyshtaı qorıtyn» edi... Amal ne, kól kúzetip sen qaldyń, bel kúzetip atamnyń mama aǵashy qaldy... Qyr basynda qyzǵyshtaı shyryldap anam qaldy... Al, men tym alys kettim... Mahanbet jyraý saǵan nege muń shaqqanyn endi túsindim... Iá, ol:
«Aý, qyzǵysh qus, qyzǵysh qus
Qanatyń qatty, moınyń bos.
Isataıdan aırylyp,
Jalǵyzdyqpen boldym dos.
Aý, qyzǵysh qus, qyzǵysh qus!
El qorǵany men edim.
Men de aıryldym elimnen;
Kól qorǵany sen ediń,
Sen de aıryldyń kólińnen.
Aspanda ushqan qyzǵysh qus!
Seni kólden aıyrǵan-
Lashyn qustyń tepkini.
Meni elden aıyrǵan-
Han jáńgirdiń ekpini.
Aıtyp-aıtpaı nemene,
Qusarlyqpen ótti ǵoı,
Mahambettiń kóp kúni...- dep tolǵaǵan!
Mahanbettiń qaıǵysy men qapaly kóńili kimde joq deısiz? Qanaty bútin suńqar, tuıaǵy ketilmegen tulpar barma, bul jalǵanda? Armanǵa toly fánı dúnıeniń ózegi sap-sary kólkigen saǵynysh! Myna kúı sony aıtyp tur, soǵan kúńirenedi, soǵan tolqıdy, kúmbirleıdi, úzdigedi... Qasıetińe bas qart dombyra, aınalaıyn qyzaǵańnyń aqyldy saýsaǵy sóıle, sóıleı tús! Kúımen qanattanǵan qıal shirkin, qıandy sharlaıdy!
Qyzǵysh qus týraly oılanam. Bul ózi Azıanyń barlyq óńirinde kezdesetin qus. Ǵajaby, shóldi jerlerde tirshilik etpeıdi. Dene turqy 30 sm-deı, salmaǵy 200 g. Jon arqasy men jemsaýy qara qońyr, baýyry aq tústi. Jelkesinde jińishke qaýyrsyndardan turatyn aıdary bar jyl qusy. Naýryz, sáýirde ushyp kelip, sý mańyndaǵy shalǵynǵa jáne batpaqty jerlerge qurǵaq shóp tósep, shuqyrlap uıa salady. Qoshqyl daqty 4 jumyrtqasyn mekıeny men qorazy kezektesip shaıqap, 24-29 kúnde balapan shyǵarady. Balapanyn óte qorǵaıtyn qus. Sondyqtan da ”qyzǵyshtaı qorý“ degen sóz tirkesi osyǵan baılanysty shyqqan bolsa kerek-ti. Qazan, qarasha aılarynda qystaý ushyn Azıanyń ońtústiginen ushyp ketedi. Biraq, jylda meken etken jerine turaqty keletin qus!
Mine, mine, anaý qaǵystan Qyzǵysh qus zarlaıdy, mynaý qaǵystan qyzǵysh ana kóz jasyn kóldetetip tur. Beý dúnıe, beý tilmasatty, qudyreti kúshti kúı jaryqtyq! Birde ushy-qıry joq kók býryl teńizde shetine shyǵa almaı maltyǵyp, qarmaıyn desem atal da joq qıyn kúı keshem! Birde sol kógildir teńizden áldebir aqqanat qus aspa alyp ushyqandaı jelpinip, ıá bolmasa arǵymaq minip aryndaǵandaı bolam! Iá, ómirdiń ózi jetilý men jemirilý, jelpiný men jer tartý emespe! Kúı-qudyret sony aıtyp tur eken-aý!
Aýzyna tistegen tıtimdeı balyǵy bar qyzǵysh kóldiń betindegi baldyrly aralshany shyr aınalyp ushyp júr. Dáýisi tym zarly. «Qyzǵysh» qus parýanadaı shyr aınalyp, balapanyn izdeıdi. Osy kórniske uzaq qaraǵan dombyrashy jigit aýyr kúrsinip, sonaý bir joqshylyq jaılaǵan súreńsiz jyldarda ákeden jastaı jetim qalǵan bir top aq úrpek balapanyn «Qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqtyrmaıyn» dep shyjaq bolǵan, qandaı qıyndyqtar kórsede eleń qurly kórmegen jansebil jandy, jatsa-tursa, balalarynyń tileýin tileıtin aıaýly anasy marqum Bátil Aqúrpekqyzyn saǵyna eske aldy. Ana rýhy balasyn máńgi qyzǵyshtaı qorıdy eken-aý! Qoranyń shetinde aq jaýlyǵy jelbirep, Barlyq taýy jaqqa kún salyp qarap turǵan anasy kóz aldyna elestedi. Tula boıyn álde bir saryn terbetti, dombyrasyn qolyna aldy. Saǵynyshqa oranǵan kúı týdy. Kúıge qarshyǵa aǵasy «Qyzǵysh-ana» dep at qoıdy. Kúı tez arada keń taraldy. Óıtkeni, bul kúıde muń men saǵynshy basym adamzat ǵumyrynyń taǵdyry bar edi!
Birde, dám tartyp Qońyrobaǵa bara qaldym. Jaıyr men Barlyqtyń ortasyndaǵy, túıeniń kergen tóstigindeı keń jazyq Qońyroba dep atalady. Sazdaýtty kól kıktiń kózindeı móldirep, jıegi sábıdiń eńbegindeı bylqyldaıdy. Saryalaqaz suńqyldap, qaz-úıregi qańqyldap jatqan osynaý mekendi jaǵalaı qonǵan aqboz úı! Aýlaqta jylqy pysqyryp, jelide qulyn kisinep, sabanyń kúrpili úıden-úıge jalǵasqan bir shaqta, shetki aqordadan kúı kúmbirleı jóneldi! Tanys kúı, eleń ettim. Iá, Qyzyrbek Janasyldyń «Qyzǵysh ana» kúıi! Áne, Qońyroba kólin jaǵalaı qyzǵysh shyryldap júr. Ol óziniń kúıge arqaý bolǵanyn bilmeıdi-aý, átteń... Endi birde, ánshi qyz-jigtter «Aqaý qyzǵysh, kóńil buzǵysh, qaıda kettiń, ıapyrym-aý, qymyz quıǵysh» dep ándetedi! Janyńdy shabyt kerneıdi. El men jer haqynda tolǵanasyń!
Barqyt bel, úsh qulstaı púlis japqan,
Aýmaıdy Tarbaǵataı kúmis taqtan.
Barlyq taý batystan qol bulǵasa,
Orqashaqar boı sozady shyǵys jaqtan.
Erke emil órme arqandaı shıyratylǵan,
Jaǵasy baqyt, baılyq, yrys jatqan.
Qulystaıdyń quıqaly bólshegindeı,
Qońyroba bylqyldap burys jatqan.
Esil el arman qýa aınalyp kep,
Qut meken Qulystaıdan tynys tapqan!
Iá, Barlyq taýynan quldap, Tastydan shyǵyp batysqa qaraı az júrseńiz Qońyroba sazyna jetesiz. Ólkelik 318 jol boıynda bul ultandy jaılaýdyń masaty kilem jamylǵandaı betegeli jazyq belderi alystan kóz arbaıdy. Batys óńirdegi Jibek joly boıyndaǵy ańyzǵa aınalǵan bul meken shybyn, shirkeısiz qońyr salqyn janǵa jaıly keledi. Osybir úlken sazdyqty maıly men barlyqtyń kók jumyr adyrlary qaýmalaı qorshaǵan. Ortasy kól, tóńiregi solqyldaǵan sándi sazda aqqý qonyp, qaz ushyp dýǵa bassa, tóńiregi shaǵaladaı úılermen juryndalyp, aqbas taýlarymen qup jarasqan. Úıezdegen jylqy, irimshikteı qyzyl qoı, óristi toltyryp, qońyr basty betegeni qýat qyp myńǵyryp jatyr. Qońyrtaýdyń qushaǵyndaǵy qońyr aýylda kúrpildegen saba daýysy men kól syrpyly birigip, qońyr jelden qońyr áýen týyndap, Qońyrobada qońyr-qońyr kúı shertilýde. Ol Aqymjannyń «Qońyry», Qaıraqbaıdyń «Molqońyry», Kásimbaıdyń «Qulstaı qońyry», Bazǵalamnyń «Jolaýshysy», Ǵızattyń «Daýylpazy», Bádettiń «Qyzylqarınary», Qyzyrbektiń «Qyzǵysh anasy»... Kúı, taǵy da kúı! mynaý dala kúımen terbelip, kúımen qalyqtap turǵandaı!
Sábıdiń eńbegindeı bylqyldaǵan,
Qońyroba sazyńnan syr tyńdaǵam!
Kúmisteı balqyp aqqan tasty ózeni,
Bardam barlyq barqyttaı jyrtylmaǵan!
Emildiń gákký-nazy, aqqý-qazy,
Qaz-úırektiń qanaty sympyldaǵan!
Myńbulaq, myń armannyń kýásindeı,
Orqashardaı bıiktep tursyn dalam.
Basbaı, barlyq sıaqty bir uǵymdaı,
Júregińdeı aqshoqy dúrsil qaǵam.
Táıtkeniń bıigi, basbaı asqan,
Tarıh tasyń túgel jyltyldaǵan!
Úsh Qulystaı besigi tirshiliktiń,
Halqym da aman, bolsa eken jurtym da aman!
Attanyp baram, qońyr belden qaıta qaıyryldym. Artymnan qyzǵysh erip keledi eken shyryldap, meni uzatyp saldy. Bálkim, «Kól meniki bolǵanmen, el seniki, kindigiń qalyp, kirligiń jýylǵan jer seniki, kelip tur» dedi me eken, kim bilsin! Basymdy bir aınalyp ushty da kóline qaıta qaıtty. Al, arydan kúı kúmbirleıdi. Qyzǵysh qus, «Qyzǵysh anam-aı»!
2021.3.26
Qýanysh İLIASULY
6alash usynady
