Áýel bastan jalpyulttyq sıpattaǵy Alash qozǵalysynyń sanaýly merzim ishinde búkil qazaq dalasyna dabyly jetkeni tarıhtan belgili. A.Baıtursynuly bastaǵan Alash arystarynyń Qytaıdyń Sháýeshek qalasyna jasaǵan áıgili saparynan (1918 j.) keıin, arǵy bettegi ejelden tileýi bir, tilegi túzý aǵaıyndar da urany kók tilgen ult-azattyq qozǵalysyna taqym qysyp, at saýyrsyn bere bastaıdy.

Alash ıdeıasy ult-­azattyq qozǵalysynyń jańa oshaǵyna ushqyn tastap, Qytaıdaǵy qazaqtardyń da boıtumaryna aınalady. Alash urany qytaıdyń jas tolqyn zıaly ǵalymdaryn da beıjaı qaldyrmaıdy. Eger muqıat izdensek, Qytaı tarapynan da Alash qozǵalysyna qatysty qundy da qyzyqty maǵlumattar tabylatynyna kúmán bolmaýǵa tıis. Sózimizdiń dáıegi retinde, qolymyzdaǵy mynadaı eki derekti kópshilik oqyrmanǵa usynýdy qup kórdik.

Birinshi derek
«İle tarıhı materıaldary» degen atpen ár jyldary jaryq kórgen ǵylymı-tanymdyq jınaqtyń 15-shi tomynda (1999 j. Qulja), belgili qalamger Omaraqynuly Andastyń Qytaıdyń Kúnes aýdanynyń Taldy eldi mekenindegi Turan mektebin uzaq jyldar basqarǵan elge syıly qart pedagog Nurbekov Imammuqamet aqsaqaldyń aıtýy boıynsha daıyndaǵan «Áıgili aǵartýshy Qalımolla Bektorlın» atty shaǵyn jazbasy basylypty. Avtordyń jazýynsha, Qalımolla Bektorlın 1890 jyldary Aqmola óńirinde dúnıege kelgen, jastaıynan jetim qalǵan sherli bala shetendeı shymyr, moıyldaı qatty bolyp ósedi. Qarshadaıynan ǵylymǵa bas qoıyp, Orynbordaǵy muǵalimder mektebin úzdik taýysyp, qoǵam ómirine belsene aralasady, aqyndyǵymen kózge túsip, otty jyrlarymen halyqty patshaǵa qarsy azattyq kúreske shaqyrady. Otarshyl bıliktiń shıqanyna tıgen jalyndy azamattyń janyn alýǵa aq patsha arnaıy jarlyq shyǵarsa kerek, Bektorlın shamamen 1910 jyly Qaljat shekarasy arqyly Qytaı jerine ótip, Kúnes jerindegi kózi ashyq, kókiregi oıaý el aǵasy Satybaldy Nurbekulynyń aýylynda bala oqytady, qarańǵy halyqtyń keýdesine nur quımaq nıetpen el-jurtqa teńdikti, ádilettilikti, birlikti nasıhattap, otyryqshy ómirdiń ıgiligin úgitteıdi. 1930 jyldary Keńestik Qazaqstanǵa qaıtyp oralyp, aǵaıyn, dos­tarynyń kómegimen 2-3 jyl bilim alady. Qytaıǵa qaıtqan saparynda qaraqshyǵa tap bolyp, tórt qorjyn kitaby men at-tonynan aıyrylǵan Bektorlın Kúneske jaıaý tartqan jolynda aǵysy qatty ózenge kezigip, abaısyzda sýǵa ketedi, tal qarmap tiri qalǵanmen, úıine jete sala aýyryp, kemel shaǵynda kelmes saparǵa attanady.
Arǵy-bergi derekterdi kóńil tarazysynan ótkizgende, Qalımolla Bektorlın degen atpen hatqa túsken bul tulǵanyń Alash qozǵalysyna belsendi qatysýshylardyń biri, taǵdyr­dyń aıdaýymen ómiriniń kóp bóligin Qytaı betindegi Kúnes jerinde ótkizgen, Satybaldy Nurbekulymen úıir-aıqas bolyp, ondaǵy aǵaıyndardyń tynys-tirshiligi týraly oıly jazbalary, sırek bolsa da, «Aıqapta» jarıalanyp turǵan Bekturly balasy Mollaǵalı (nemese Bekturlın Mollaǵalı) ekeni daý týdyrmaıdy dep oılaımyz. Bul jerde, ne derek berýshi, ne jazyp alýshy kisi esiminen jańylyp otyrǵan syńaıly.
Bekturlın Mollaǵalıdyń 1913 jyly «Aıqap» jýrnalynda jaryq kórgen «Qytaı qazaǵynyń as berýi» atty jazbasy – qyzyqty derekterimen oqyrmandy ózine tartatyn qundy materıal. Maqala avtory qyzaı eline belgili Bulǵynshy aqalaqshynyń asyna bara jatqan jolynda kórgen-bilgenin jaza kelip, «…Shóljota, Kógershin, Qaıshy degen jerlerden ótip, as bergen Maıtóbe degen jerge jaqyndadyq… Aǵash hám jerdiń shóbi adam aıtqysyz… İshimnen «eger, bul jerler bir ónerli jurttyń qolynda bolsa, qalaı ózgerer edi. Jerdiń qadyryn bilmegen elde bir tıynǵa aspaı jatqany-aı!» dep, Reseıge qaraǵan qazaqtardyń jerlerinen aıyrylǵany esime túsip, «bular da bir kúni bul jerden aıyrylady-aý!» dep, kóńilim eljirep qoıdy» dep ókine jazady. Andas Omaraqynuly Qalımolla Bektorlınniń (Bekturly balasy Mollaǵalı) óleńderi dep qaǵazǵa túsirgen jyr shýmaqtarynan osy maqalamen úndes mynadaı joldardy oqımyz:
Kúnes, Tekes, Qastaǵy,
Kóshpeli qazaq balasy,
Aqyldyń kózin jiberip,
Aqýalyńa qarashy.
Qatardan qalyp qor bolmaq,
Birlik joq eldiń balasy.
Kóp edi qazaq jeriniń
Ózen, sý, adyr, dalasy,
Ornamadyq qala sap,
Joqta eshkimniń talasy.
Bul jerden qazaq aıyrylsa,
Sodan soń qaıda barady,
Joq bolyp keter qańǵyryp
Keıingi bala-shaǵasy.
Andas Omaraqynuly Bektorlın Qalımollanyń (Bekturly balasy Mollaǵalı) sózi dep, Nurbekov Imammuqamet aqsaqaldyń aýzynan jazyp alǵan myna óleńniń tarıhı qunyna baǵa jetpeıdi:
Arǵy atam – er Túrik,
Biz – qazaq elimiz.
Samal taý, shalqar kól,
Sary arqa jerimiz.
Biz júrgen Alashtyń,
Shyn kemeńgerimiz.
Egessek el bermes,
Eńiregen erimiz.
Buǵaýǵa shyrmalǵan,
Biz – doly arystan,
Qataısaq qarpymaı
Qoımaıtyn perimiz.
At minsek jeldetip,
Dý berip shabamyz.
Lep tıse erlenip,
Ot bolyp janamyz.
Erliktiń jalaýyn,
Aqyryp qolǵa alamyz,
Attandap shapqanda,
Jaýǵa oıran salamyz.
Ejelden biz qazaq,
Oqqa ólgen etimiz,
Qaımyǵyp qaıtpaǵan,
Esh jaýdan betimiz.
Uranym – er qazaq,
Abylaı – hanymyz.
Bostandyq jolynda
Qurbandyq janymyz.
Tısin oq, aqsyn qan,
Shyqsyn jan, qorqý joq,
Azattyq jolynda
Jan qımaq – nıetimiz.
Sóz be eken bizderge,
Jaýyńnyń kóp-azy.
Ólsek haq sheıitpiz,
Óltirsek – biz qazy.
Aıqasqan jaýlardy,
Óltirip saý qaıtsaq,
Bolamyz halyqtyń
Shyn uly, sabazy.
Jebesin, qoldasyn,
Aqsaqal, bata ber,
Sapardy ońdasyn!
Jasaǵan saqtasyn,
Halqymnyń ordasyn!
Ýa, halqym, ardaqty,
Qurbandyq mal men bas,
Attan kúreske,
Azamat, alǵa bas!
Kózimizge ottaı basylǵan osy jyr joldarynyń 1918 jyldyń aqpan-qazan aılarynda Semeıde shyǵyp turǵan «Abaı» jýrnalynyń №7 sanynda basylǵan, avtory kórsetilmegen, Alashordanyń ulttyq uranyna, barsha qazaqtyń azattyq jarshysyna aınalǵan «Ásker óleńi» ekenine derekterdi aqtarǵanda anyq kózimiz jetti.
Tarmaqtarynyń artyq-kemi men sózderdiń aýys-túıisin esepke almaǵanda (Mysaly, halyqtyń ordasy degen tirkes «Abaı» nusqasynda Alashtyń ordasy bolyp keledi) eki óleńniń mátininde oıǵa nuqsan keltiretindeı aıyrma joq. Mátinderge tekstologıalyq taldaý jasaýdy mamandardyń úlesine qaldyra turyp, biz, Andas Omaraqynulynyń jazýy boıynsha, Qalımolla Bektorlınniń (Bekturly balasy Mollaǵalı) bul óleńdi qazaq jerinde patshaǵa qarsy kúresip júrgen kezinde shyǵarýy bek múmkin ekenin oqyrman qaperine salǵymyz keledi.
Álbette, biz kúlli Alashtyń marsh-uranyna aınalǵan «Ásker óleńiniń» avtory Bekturly balasy Mollaǵalı dep kesip aıta almaımyz, olaı aıtýǵa qolymyzda osy derekten ózge qıyp salar aıǵaq, qıýy keler dálel joq. Degenmen, osy derektiń ózi zerdeli oqyr­manǵa, Alash arystarynyń joǵyn joqtaý­shy bilimdi jandarǵa tıtteı bolsa da oı salsa, maqsatymyzdyń oryndalǵany. Alashtyń azattyǵyn ańsaǵan, qazaq dalasynyń shalǵaı pushpaǵynda óner-bilimniń shamyn jaqqan Bekturly balasy Mollaǵalıdaı arystarymyz izdeýsiz, joqtaý­syz qalmasyn degimiz keledi.

Ekinshi derek
Qytaıda ótken ǵasyrdyń 30-40 jyldary qarqyn alǵan ult-azattyq kóterilisin Alash qozǵalysynyń ekinshi órleýi retinde qarastyrýǵa tolyq negiz bar. Dala kókjaly Ospan batyrdyń Alash kósemi Á.Bókeıhannyń «túbi telim-telim bolǵan qazaqtar basyn qospaı, qazaq qazaq bolmaıdy» degen ataly sózin boıtumar etkeni de kóp syrdyń betin ashsa kerek (Ospan batyr. Almaty: Arda, 2007 j.). Alash qozǵalysy Qytaı ǵalymdarynyń da nazaryna ilinip, qyzyǵýshylyǵyn týdyrady, olardyń qatarynda keıin qazaq tarıhyn zertteýmen aınalysqan bilikti ǵalym Sý Beıhaı da bolady.
Jýyqta qolyma Qytaı ulttyq partıasynyń (Gomındań) Shynjań ólkelik fılıalynyń janyndaǵy mádenı qozǵalys komıtetiniń bastamasymen 1947-48 jyldary Shanhaıda shyǵyp turǵan «Hanhaıchao» (Qum tolqyny) jýrnalynyń eski sandary tústi. Jýrnaldyń 1948 jylǵy №11 sanynda sol kezde Shynjań ınstıtýtynyń ádebıet jáne tarıh fakúltetiniń dosenti bolyp jumys atqaryp júrgen jas ǵalym Sý Beıhaıdyń «Qazaq halyq ánderine taldaý» deıtin maqalasy basylǵan eken. Qazaq sóz óneriniń qudiretine tamsana bas shaıqaǵan bolashaq ǵalym «qazaq jurtyna úgit-nasıhat júrgizgende, bizdiń qaǵaz júzindegi sala qulash sulý sózderimiz olardyń bir aýyz óleńine teń tura almaıdy» deı kele, ári qaraı qazaqtyń biraz án mátinderiniń qytaısha aýdarmasyn beredi. Bulardyń arasynda «Bıpyl», «Qaraker», «Dýdar-aı», «Qaıran zaman», «Árı aıdaı» sekildi halyq ánderi jáne Qaztýǵannyń jyry men batyrlar jyrynan úzindiler bar. Maqalanyń revolúsıalyq ánder degen bóliginde, «Alashordanyń joryq jyry» (nemese, «Alashorda marshy») degen atpen berilgen qytaısha mátin kózimizdi jarq etkizdi. Balǵanyń sabyndaı shymyr, artyq-aýysy joq, tipti, oıǵa keremet bir áýen oraltatyn kórkem mátinge tekstologıalyq taldaý jasaǵanymyzda, «Abaı» jýrnalynyń 1918 jylǵy №1 sanynda jarıaǵa shyqqan Júsipbek Aımaýytulynyń «Uran» degen óleńiniń aýdarmasy ekenine kúmánimiz bolmady. Úshinshi shýmaqtyń joq ekenin aıtpaǵanda, óleń sóziniń býyn-býnaq ólshemin saqtaı otyryp, asa dáldikpen, qyzý shabytpen sheber aýdarylǵany baıqalady. Ókinishke qaraı, aýdarmashynyń esimi kórsetilmegen. Deı turǵanmen, bul derek «Uran» óleńiniń Qytaıdaǵy qazaqtar arasyna «Alashordanyń marshy» degen atpen belgili bolyp, aýyzdan aýyzǵa kóship, hatqa túsip, qazaq máselesine erekshe den qoıyp júrgen Qytaı zıalylarynyń da nazaryna ilikkenin kórsetedi.
Jınaqtap kelgende, biz keltirgen osy derekter zertteýshilerdiń Alash marshy jónindegi máselege basqa bir qyrynan qaraýyna múmkindik beredi jáne Alash ıdeıasynyń Qytaıdaǵy qazaqtarǵa da jat bolmaǵanyn, keregesi – aǵash, urany – Alash ıisi qazaq balasynyń ortaq muraty retinde dala kógine án bolyp qanat qaqqanyn shynaıy aıǵaqtaıdy dep senemiz. Endigi jerde, Alash muralaryna tipti keńirek aýqymda izdeý salǵan jón sekildi dep, sózimizdi túıindeımiz.

Erlan MAZAN,
Eýrazıa ulttyq ýnıversıteti tarıh fakúltetiniń magıstranty

"Astana aqshamy" gazetinen alyndy