Bizdiń aýyl Salyqsalǵannyń ıyǵynda otyrǵan. Shildeniń dál ortasy bolsa da, bul jerde qońyr salqyn, bultsyz kúnderi tamyljyǵan tamasha mezgil bastalýshy edi. Ne ystyq emes, ne sýyq emes jaılaýdyń jaımashýaq sátinde, tóbeńnen kókpeńbek bolyp tóńkerilip turar aspanǵa qaraǵaıdyń búrshigin laqtyryp oınaısyń. Qansha qulasań aýyrsynbaıtyn, qansha qulasań japyrylmaıtyn kúltelengen kúreńse balapan tabanymyzǵa kilemdeı jumsaq tıýshi edi-aý. Teńiz betinen qanshama bıik bolǵanmen, osy Salyqsalǵannyń kez kelgen jerine jer oshaq qazsań, kólkildegen sý shyǵa keletin. Ásirese, jańbyrly kúnderi qyrdan qulaǵan laısańǵa aınalyp, shoshaıtyp-shoshaıtyp qaraǵaı bóreneden qıyp salǵan úılerdiń mazasyn ketiretin. Ol kezde kolhoz. Kolhozdyń sıyry kúnine úsh ret saýylady. Al ár saýynnyń arasynda shóp shaýyp, ony maıalaıtyn. Keshte, tipti túni boıy seperatorǵa sút tartyp, maı shaıqaıtyn. Sharshaý degendi bilmeıtin qyzkelinshekter soǵys jylynan keıingi beıbit kúnniń shýaǵyna jylynyp, syzylta án salatyn. Taý arasynda jyltyldatyp ot jaǵyp, án shyrqaǵanda, laýlaǵan jalyn baqsydaı tilin jalańdatyp kúı shertip, taý-tasty kúńirentip turǵandaı ádemi sezilýshi edi-aý. Bizder – balalar, kúni boıy ógiz úıretip, buzaý jaıamyz, úsh ýaq sıyr saýǵyzamyz. Ymyrt úıirile, altybaqan qurǵan azamattardyń mańaıynda arpalysyp, tıip-qashyp ulardaı shýlap oınap júrgenimiz. Bizdiń ishimizde menen eki-úsh jas úlkendigi bar Tortaı atty bala bolýshy edi. Áke-shesheden tym erte aıyrylyp, alystan qosylar atalastarynyń esiginde júretin. Qoı aýzynan shóp almas jýas, qulaǵynyń sál múkisi bar, bala bolyp kóp oınamaıtyn jasqanshaq edi. Bárimizden góri ereksheligi, tańerteńnen keshke deıin bas almaı kitap oqı beretin. Qolyna ne tıse, sony talǵamsyz oqıtyn Tortaı ortamyzdaǵy bilgishimiz, aýzymyzdy ashyp tyńdar abyzymyz syqyldy.
Tortaı, ásirese, meni jaqsy kóredi. Janynan bir eli qaldyrmaıtyn. Ákem ferma meńgerýshisi, úıde ishim-jem mol, ıt basyna irkit tógilip jatýshy edi. Sheshemniń qolynan – bir, jolynan – eki alyp, ár kún saıyn Tortaıǵa tasıtynmyn. Ol meni aldap, tamaq úshin dos bolmaıtyn, qaıta: «Men ash júrgenim joq, ákele berme», – dep ursatyn-dy. Óz peıili men kóńil hoshy bolmasa lám dep aýzyn ashpaıtyn, ári qulaǵy haqas estıtin bolǵan soń, áńgimege zaýqy bola bermeıtin. Tek menimen ǵana ońasha sátterde aǵyl-tegil áńgime qurýshy edi.
Bir kúni men Tortaıdy kóp izdep áreń taptym. Turǵan úıi aýzyna kelgenin aıtyp, urysyp qýyp jiberipti. Salyqsalǵannyń ushar basyndaǵy qalyń tas qorymnyń úńgirine kirip, ot jaǵyp otyr eken. Meni kórgen soń, qýanyp qaldy. Ornynan atyp turyp:
– Meni qalaı taptyń, eı? – dedi.
– Seniń úıiń – osy tas kúrke emes pe?
Tortaı tas kúrkeni uıadaı qylyp jınap, tazalap qoıypty. Budan buryn da osy jerge san ret kelip, mekenine aınaldyrǵan sekildi. Qaıran qaldym. Aǵashtan qıyp nar jasap, ústine shóp tósegen. Ózine tıesili kitaptar ábden kóp oqylǵandyqtan, jemtir-jemtir bolyp bir buryshta jınaýly tur. Tór aldyna eshkiniń terisi tóselgen. Qaraǵaıdyń jýan kespeltek shárkesinen stol jasap, maı sham qoıypty. Tastan qalanǵan jer oshaqta mazdap janǵan ot. Sirkirep jańbyr jaýdy. Úńgirge sý tımeıdi eken. Kún bultty bolǵan soń ba, ymyrt erte úıirilip, kóz baılana bastady. Úıden urlap alyp shyqqan nan men irimshikti stoldyń ústine qoıdym. Nardyń shetinde jalań aıaǵyn salbyratyp únsiz otyrǵan Tortaı: «Raqmet», – dedi. Úni bir túrli kóńilsiz, qarlyǵyńqyrap shyqty. Eshkim joqta jylaǵan sekildi, ottyń sáýlesi tıgen kózi qyzaryp, dombyǵyp tur edi.
– Áke-shesheń izdep júrer, úıińe qaıt, qoryqsań, men shyǵaryp salaıyn, – dedi Tortaı. «Áke-shesheń» degen sózdi qyrsyǵyp aıtqandaı boldy. Al áke-sheshemniń tiri, jer basyp júrgenine men kináli emes edim.
– Seniń janyńa jata ketsem qaıtedi, – dedim ottyń sha- lasyn ysyryp.
– Qaıtasyń! – dedi ol miz baqpaı. Men búgin ony múldem tanymaı otyrmyn.
– Qaıtasyń, áke-shesheń meniń basymdy jarady.
– Jarmaıdy. Sen meni qýma, dos emes pe edik.
– «Oraza-namaz – toqtyqta ǵana» degen. «Toq bala ash balamen oınamaıdy» degen.
Men jaýap bere almadym, úndemegen qalpy, myńqıyp otyra berdim. Tortaı meń-zeń. Laýlaǵan otqa tesilgen kúıi kúrsindi. Sodan keıin nardan qarǵyp tústi de, tas úńgirdiń tesiginen syrtqa úńildi.
– Jaýyn uzaq jaýatyn túri bar. Tóńirek tutasyp alypty. Qonǵyń kelse, qona ǵoı, – dedi maǵan. Ózi tizesine salyp qý butaqty syndyrdy da, otqa tastady. Men ákelgen irimshikti bir asap narǵa qaıta mindi. Sodan soń «Alastalǵan Alıtet» degen kitapty qolyna alyp ári-beri aýdarystyrdy da, irge jaqqa laqtyryp jiberdi. Jańbyr tolastar emes, qulaqqa tasqa tıip taıǵanap jatqan sybdyr-sybdyr ún estiledi. Kúrkirep, sarqyramaı urlana jaýǵan nóser, qaıdaǵy-jaıdaǵyny eske túsirip, qıal dúnıesine jeteleıdi nemese maýjyratyp uıqyny keltiredi eken.
– Bosaǵada otyrǵanyń ne? – dedi Tortaı. Baǵanadaǵydaı emes, kóńildeneıin depti. – Kel janyma, men seni tym jaqsy kóremin. Bastyqtyń balasymyn dep murnyńdy kókke kótermeısiń, qarapaıymsyń.
Tas oshaqtaǵy ottyń sáýlesi qabyrǵalarǵa túsip, qońyrqaı tartady. Tóbede tesik bar-aý deımin, tyrs-tyrs tamshy tamady bir jerden. Biz ertekti eski dúnıede otyrǵandaı edik. Meniń keńsirigim ashyp, bir túrli jylaǵym keldi.
– Tortaı, – dedim.
– Aý, – dedi.
– Áńgime, ne ertek aıtshy.
– Baıaǵyda bir jetim bala bolypty, – dep bastady... – Baıaǵyda bir jetim bala bolypty... ary qaraı kúńgir-kúńgir, kúbir-sybyr ertekke aınaldy. Búginde meniń esimde Tortaı aıtqan ertektiń kóbi qalmaǵan, tipti sol armanshyl balanyń ózin de umytqandaı edim. Tek, «baıaǵyda bir jetim bala bolypty» dep bastalýshy edi, al, qalaı aıaqtalatynyn bilmeımin, múldem esimde joq, qalaı aıaqtalýshy edi?..
Meniń jadymda tamasha saqtalǵany: ol tas úńgirde shóp tóselgen nardyń ústinde jatyp, oqyǵan kitaptary men óziniń arman-qıaly týraly tún ortasy aýǵansha aıtqan kúbirkúbir áńgimesiniń emis-emis elesi ǵana. Meni jyp-jyly qoınyna alyp, aǵalyq aqylyn aıtatyn tym zerektigi edi.
– Bul dúnıede men pir tutar, syrlasar jalǵyz-aq nársem bar, ol – kitap, – deıtin. – Ákem de, sheshem de sol – kitap. Keıbirin eki-úsh qaıtara jalyqpaı oqyp shyqtym. Jalǵyzdyǵyń, jetimdigiń, bári-bári umytylyp, basqa bir jumaqty ómirge sapar shekkendeı bolamyn. Átteń, jaǵdaı kelse, oqýymdy odan ári jalǵastyryp, Almatyǵa attanar edim. Shynymdy aıtaıynshy, kitap jazyp, jazýshy bolǵym keledi. Aq jaýyn sirkirep tur. Tas oshaqtaǵy ot qolamtalanyp, úńgirdiń ishine qorqynysh uıalap, qarańǵylana bastaǵan. Tortaı áli sóılep jatyr, sóılep jatyr... Armany taýsylar emes. Demi qulaǵymnyń túbine jyp-jyly bolyp seziledi, eptep qytyqtaıdy. Men únsiz tyńdaı beremin. Álde tońazyǵannan, álde qorqynyshtan, Tortaıdyń baýyryna tyǵyla túsemin.
Jaılaýdyń jadyraǵan ashyq kúnderiniń birinde Tortaıǵa erip buzaý baǵýǵa shyqtym. Meniki erikkenniń ermegi syqyldy edi. Tas shoqynyń ushar basyna deıin buzaýlardy órgizip bardyq ta, erkine qoıa berdik. Óıtkeni tórt aıaqty mal bul jerden uzap eshqaıda kete almaıtyn. Bıiktegen saıyn qalyń baraǵy orman taýsylyp, taýdyń taz tóbesi bastalatyn. Zańǵar taýdyń tóbesinde únemi sýyq jel soǵyp turatyndyqtan, aǵash bolmaıdy jáne shóp te boılap qalyń óspeıtin taqyr. Jazdy kúnderi únemi sezimińdi sergiter maıda lep esip turar edi. Al shoqylar órkesh-órkesh bolyp, kók kúmbezine naıza- daı kirip ushpalana qol bulǵaıtyn. Qyzdyń jıǵan júgindeı taı-taı, teń-teń jaqpar tastyń ara-arasyna tas sarymsaq ósedi. Tortaı ekeýmiz tyrtysyp, qol-aıaǵymyzdy jaralaı sol bıikke shyǵyp, sarymsaq julyp jegenbiz. Bul tustan taýdyń balaǵy alaqandaǵydaı kórinedi. Sonaý shatqalda Altaıdyń sholpysyndaı myń buralyp, aǵarań qaǵyp Buqtyrma ózeni kúmistene aǵady. Al bizdiń aýylymyz kókjalqaq munar perdesine tumshalanyp, tek nobaıy ǵana súldelenedi. Qyna basqan tasqa qulap keterdeı bolyp atsha minip otyrǵan Tortaı anaý kók munar dúnıege birdeńesin joǵaltyp alǵandaı kózin syǵyraıtyp uzaq qarady-aı. Sonsoń shyǵys jaqty nusqap, ereýildep sóıleı jóneletin.
– Eı, – deıtin maǵan, tanaýy deldıip, – eger osy turǵan jerimizden tup-týra shyǵysqa tartyp ketsek, qaıda barar edik? Bilemisiń, (men ıyǵymdy keteremin) á, bilmeısiń. Monǵolıadan bir-aq shyǵar edik. Sen bolmasań, men júre berýden áste sharshamas ta, qoryqpas ta edim. Ras aıtamyn, Monǵolıaǵa barar edik. Bizdi «o, qazaqtar keldi» dep qushaq jaıa qarsy alar edi. Appaq kıiz úıge kirgizip, taı soıyp qonaq qylar edi. Boz bıeniń sútine shomyldyryp, aldymyzǵa astaý-astaý qazy-qarta qoıar edi. İsherimiz – aldymyzda, ishpesimiz – artymyzda, qymyzǵa qyzyńqyrap shánıip jatqanda, aq otaýdyń esigin eptep ashyp, aı men kúndeı qos arý kirse átteń, dúnıe-aı, armansyz kúlip-oınasaq, sodan soń... sodan soń ekeýmizge eki aq boz at mingizip, álgi eki sulý qyzdy aldymyzǵa óńgerip elge qaıtsaq. Aldymyzdan fermanyń búkil sıyry, buzaýy, túıesi, barlyq adamdary qaq jarylyp qarsy alyp, shýlap sońymyzdan erse... átteń, dúnıe-aı, mundaı raqattan keıin ólip-aq ketseń, ne arman...
Tortaı kózi jaınap, astyndaǵy jaqpar tasty tebinip-tebinip qalǵanda, ar jaǵyndaǵy shatqalǵa qulap ketedi eken dep, záre-qutym qalmaıdy.
– Aq boz at demekshi, túnde túsimde kók ógizim arǵymaq bolyp, jer tarpyp kisinep tur. O nesi eken? – dep, buzaýlarymen birge kápersiz ottap júrgen ógizine kún sap qarady.
– Tortaı, sen túbi sol aq boz atqa minesiń, – dedim men shyn kóńilimnen.
– Qaıdan, – dedi ol tastan-tasqa sekirip, tómenge túsip bara jatyp.
– Qaıdan bileıin... Ákem marqumnyń taqymy qotyr taıǵa tımeı ketip edi, qaıdan bileıin.
Kúz jaqyndap, fermadaǵy barlyq bala jaılaýdan aýylǵa oqýǵa attanǵanda, taý basynda buzaý baǵyp japadan-jalǵyz Tortaı ǵana qalǵan. Árıne, men ony qımadym, qınaldym. Ózimmen birge ala ketetin shamanyń joqtyǵyna jynym keldi. Keterimde, ol maǵan eń súıikti kitabyn syılap turyp aıtty: «Men úshin de oqy. Bálkim, men mine almaǵan aq boz atqa sen minersiń».
– Seniń óz aq boz atyń bar emes pe?
– Joq, meniń mańdaıyma kók ógiz jazylǵan.
– Onda men aq boz atymdy saǵan syıǵa tartamyn.
Sodan beri kóp jyldar ótti. Men Tortaıdy da, aq boz atty da áldeqashan umytqanmyn. Bir ret aýylǵa barǵanymda, azamattar sóz qylyp otyr eken. Tortaı úılenbek bolyp ishkeri jaqtan jýastaý bir qyzǵa sóılesedi. Sonda qyz: «Jeke basyńdy qorlamaımyn, men kóndim, biraq jaman-jaqsy bolsa da áke-sheshem bar, solardyń yqylasynsyz kete almaımyn, óziń aldarynan ótip qaıt», degen eken. Sodan Tortaı atyna mine shaýyp, qyzdyń úıine barady. Sálem alysqan soń, qalyńdyqtyń ákesi: «Kimniń balasysyń, shyraq?» – dep jón suraǵanda, qulaǵynyń múkisi bar Tortaı uqpaı qalyp:
«Maldan keldim, ata», – dep qoıyp qalsa kerek. Ha-ha-ha... Shal: «Sańyraýǵa qyzymdy bermeımin», – dep ıt qosyp qýyp salypty.
Elge endi bir ret barǵanymda estidim. Tortaı úılengen.
Eki-úsh balasy bar. Qoı baǵady eken.
Byltyr jazda demalys alyp aýylǵa taǵy bardym. Ákemniń tórt bólmeli, baý-baqshaly úıinde erkin saırandap, toıyp jep, tasyrańdap júrmin. Sheshem báıek bolyp: «Ne ishesiń, ne jeısiń, qulynym», – deıdi zyr júgirip. Túske jaqyn jup-jumsaq dıvan ústinde shalqamnan túsip sereıip, gazet oqyp jatyr edim. Aldyńǵy bólmeniń esigi ándetip ashyldy da, áldekim kirgendeı boldy. Kórshi-qolańnyń biri shyǵar dep, asa mán bere qoıǵanym joq. Áıteýir, sheshemmen sóılesip otyrdy. Áńgime kúńgirlep emis-emis estile bergen soń, esime baıaǵy bir qońyr ún túsip, eriksiz qulaǵymdy túrdim. Kelgen – Tortaı eken...
– Táte, aıyp etpeńiz, ánsheıin. Orashqa amandasaıyn dep, ózimsinip kelip edim...
– Ol uıyqtap jatyr, – dedi sheshem. – Oıatpaı-aq qoıalyq.
Tórge shyq, otyr.
– Jo-joq, o ne degenińiz, táte, maǵan osy bosaǵa da jetedi, ánsheıin Orash keldi degen soń, amandasaıyn dep, baıaǵyda... bala kezde birge óstik... talaı ret buzaý jaıyp edik; endi, mine, el tanyǵan azamat boldy... aıyp etpeńiz, men qazir ketemin, táte... Orash keldi degen soń... jalǵyz ulyń ǵoı, qudaı qýat bersin... bizdi qoıshy... biz ondaı úlken kisilerdiń sadaǵasymyz ǵoı... raqmet, táte, tamaq aýyz tıeıin; osy qurǵyrdy jaqpasa da baz-bazynda iship qoıatynym bar... al, táte, Orashyń aman júrsin... ataǵy aspandaı bersin... qol qoıdyryp alaıyn dep, myna bir kitabyn qoınyma tyǵa kelip edim, taǵy da soǵarmyn... maldan qol tıe bermeıdi... qystaı jemdegen tory atty ýpravláúshıı alyp qoıǵan, táte, myń salsa baspaıtyn taǵy bir tyraqysyn berdi, «saǵan osy da jetedi, tory atty ozat shopan minedi» deıdi... al, kettim, raqmet, táte... keldi-ketti dep sóge jamandamańyz; ánsheıin Orash keldi degen soń, úlken kisi ǵoı... birge ósken, sálem bereıin dep... men keldi dep, tipti aıtpańyzshy, táte, uıat bolar, al saý bolyńyz, raqmet... ıtińdep baıaǵy ózińiz biletin
Salyqsalǵanǵa jetkenshe, tún ortasy bolar... ózińiz bilesiz, Salyqsalǵan alys, óte alys... Monǵolıanyń ber jaǵynda... Men sulap jatqan ornymnan belim ketkendeı tura almadym. Shynymdy aıtsam, uıaldym – Tortaıdan uıaldym. Batylym barmady. Bet-júzim shydamady. Sonda ǵana meniń esime «baıaǵyda bir jetim bala bolypty...» dep bastalatyn ertektiń qalaı aıaqtalary oraldy. E-e, osylaı aıaqtalady eken ǵoı, osylaı...
Tortaı miner aq boz at... meniń taqymymda ketkendeı edi... ıesine qaıtarýǵa kesh edi...
