Baıaǵyda, tym-tym baıaǵyda da emes, anaý bir jyldary bizdiń jaqqa pishen óte qalyń shyqty. Taý-tas, orman-toǵaı, jota-qyrat, saı-qolattyń bári-bári qulpyryp, jelkildegen shabyndyqtyń astynda qalyp edi. Úıdiń ar jaǵynda tastaqty tóbe bar bolatyn, qaqtamada jatqandyqtan sap-sary bolyp, balanyń jaıalyǵyndaı sarǵaıyńqy kespirinen aryla almaýshy edi. Bıyl sap-sary ala baqpaqtan tana taǵynyp jetisedi. Pishen orýǵa da erte shyqtyq.
Bizdiń jaqta shóp shabatyn mashınaǵa tórt at jegetin. Tórt at jegetin sebebi, jer qıa, órli-qyrly, eki-úsh jumys kóliginiń shamasy jete bermeıdi. Tórt at jekken soń, onyń mindetti túrde at aıdaýshy balasy bolady. Altynshy klasty tamamdaǵan bizder sol atshy uldarmyz.
Eleń-alańnan turamyz. Jylqyshy qıqý sala aıdap kelgen attardy ustap, júgendep, saqadaı-saı etip qoıamyz. Sodan soń qara shaıdy shıkileý pisken qara nanǵa qosyp armansyz isher edik, eki kózimiz tórt bolyp aýyldan keler «qojaıyndarymyzdy» kúter edik. Al olar áste asyqpaıtyn. Astaryndaǵy toq jaraý attaryn sıpaı qamshylap, áldeneni aıtyp, qarq-qarq kúlip, qyzara bórtip kele jatar edi. Mashınısterdiń osynaý baqytty júzi, erkin júrisin kórip otyryp, erjetip, erttelgen at minip, ezýge temeki qystyrýdy qansha ret armandadyq deseńizshi, qansha ret... Jyldar ótip... eseıe kele, sol baqytty balalyq shaqty qaıta armandap, keri oralar joldyń joqtyǵyna nalyp, tabıǵat-anaǵa ókpelep, sananyń sazdaý tartaryn bildik pe, táıiri, bildik pe... Endi, mine, endi, mine, endi, áne...
Meniń mashınıst aǵaıymnyń aty – Muhtar-dy. Ala kóz, tórtbaq deneli, gúrildep sóıleıtin, minezi shataq jigit. Maǵan deıin úsh-tórt at aıdaýshy aýystyryp, janyna jaqpaǵan, ıaǵnı aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júrmegen balany uryp-soǵyp qýyp salady jáne aýylǵa tósek-ornyn arqalatyp jaıaý qańǵyrtyp jiberedi eken. Iemniń osy qylyǵyn biletin men qaıtsem kóńilinen shyǵam degen nıetpen murnym qanaǵansha bezekteımin. Ázirshe betime qarap kórgen joq.
Degenmen, mashınısterden góri, bizderdiń, at aıdaýshylardyń jumysy anaǵurlym aýyr edi. «Balanyń istegeni bilinbeıdi» degen mátel sondyqtan shyqsa kerek. Ásirese, bizderdi qınaıtyny – attyń ústinde kele jatyp jerden kóz almaı tesilip, qalyń shalǵynnyń arasynda jasyryn jatqan ury tas, tomar, tyshqan qoryq kórinse, aıǵaı salyp, mashınıske eskerte-eskerte es-aqyldan aıyrylyp qalar qyraǵylyq edi. Aıǵaılaı-aıǵaılaı únnen aıyrylyp, qyryldap sóıleı almaı júretinbiz. Keıbir kezde, ásirese, shóp qalyń jerlerde, buǵyp jatqan jer tasty kórmeı qalyp, shóp mashınasynyń bir tetigin búldirip alsaq, bizge kún joq; ondaıda qojaıynyńnyń bıshikpen qyr jilinshikten osyp-osyp jiberip, ákeńnen túsip boqtaýǵa quqy bar. Degenmen, osyndaı qıyndyǵyna qaramastan at aıdaýshy bala bolýdyń qaıtalanbas, qashyp ketpes qanshama mol qyzyqtary bar edi. Ásirese, kún batar sátte, derteden moıny bosaǵan, ústi-basy saltaq-saltaq, ter qaqtaǵan attardy aldymyzǵa salyp tyrqyrata qýyp, qıqýlap qara qosqa qaıtý – tek bizdi ǵana emes, eresek jigitterdiń de delebesin qoz- dyryp, qaı-qaıdaǵysyn esine salar. Qaı-qaıdaǵysy esine túsken mashınıster oıqastap, baıaǵynyń batyryndaı keý- deni shalqaq tastap, shat kóńilmen bir shyrqar. Qamyt pen qamshydan qutylyp úıge qaıtqanyn at baıǵustar da sezetin, sezetin de jappaı jelip, jaıtań qaǵyp basyn ızep tastap, aýyzdyqtaryn súze pyryldap, pysqyrysyp keter edi.
Biz eń áýeli jurt aýystyrarda, ıesi jaılaýǵa kóship ketken ıen qystaqtardyń mańaıyn taqyrlap shaýyp alatynbyz. Esik-terezesi aıqush-uıqysh taqtaımen qaǵylǵan ıen úıdi appaq sandaı etip jýyp, bókterip kelgen bóstegimizdi tóseıtinbiz. Bul bizdiń bir aptalyq mekenjaıymyz bolady degen sóz. Al úlkender jaǵy qandaı shalǵaı bolsa da taý basyndaǵy ıen qystaqqa túnemeı, at sabyltyp aýylǵa qaıtatyn.
Mine, osyndaı bir qystaqtyń qysqy azyǵyn (mal azyǵyn, árıne) shaýyp, kelesisine enteleı jete bergende, meniń mashınısim Muhtar aǵa shataq shyǵaratyn. Shataq degende, pálendeı bir bas jaryp, kóz shyǵarmaǵanmen, óz óktemdigin túsiniksizdeý júrgizer edi. Mashınısterdiń kóshin árqashan da ózi bastaıtyn Muhtar aǵa:
– Al, bala, – dep daýystaıdy maǵan, – aıdaı tús astyńdaǵy atty. – Sodan soń ózi derteni salaqtatyp ortaǵa alyp kele jatqan túptegi eki jırendi shyqpyrtyp-shyqpyrtyp jiberedi de, ádetinshe, «Halalalaý!» dep aqyrady. Men osy kisiniń qas-qabaǵyna qarap, ár qımyl-áreketinen-aq ne oılap nemese aıtqaly turǵanyn sezip, bilýshi edim. Áıtpese bolmaıtyn, bolmaıtyn sebebi – kóńilinen jalǵyz ret shyqpasań: – Aıda, ket! At aıdaý ne teńiń, baqshańa túsken eshkini aıdap al! – dep jaıaý qýyp jibereri haq. Ol kisiden bárin, tipti barlyq kózjumba áreketti kútýge bolar edi. Sondyqtan da ól dese – ólip, tiril dese – tirilýge ázir turýǵa daıynmyn.
Attyń syry ıesine málim, qalyń alabota, kendir aralasa ósken shóp-shalam basyp, tóbesi men murjasy ǵana qyltıǵan qystaq sonadaıdan kózge shalynsa boldy, qamshyny basamyn. Óıtkeni ıesi joq úıge Muhtar aǵanyń bárinen buryn jetkisi keletinin, al buryn jetip alǵan soń, bıshigin sart etkizip rychagqa ilip, qobdıdan ne bizin, ne mashına boltyn buraıtyn kiltin asyǵa alyp, ıen úıge qaraı tura júgirer ádeti áli qalmaǵan, tipti ǵumyr baqıda qalmaıtyn shyǵar. Bárimizden buryn jetkende, eshqaısymyzdy mańaılatpaı, tipti attan túsýimizge tyıym salǵanda, Muhtar aǵanyń, ıen úıden ne qaraıtyny, ne istep, ne qoıatyny bizder úshin sheshýi tabylmas jumbaq kúıinde keledi.
Mine, búgin de Kóbentaýy qystaǵyna eldiń aldy bolyp jettik. Bul jer jannat sekildi ádemi taý-tekshe edi. Úlken tóbeniń dál baýyzdaýynan sup-sýyq, ishseń tilińdi zyr etkizetin bastaý aǵyp shyǵyp, kógildir tartqan kólge quıatyn. Kóldiń sheti batpaqty, qopaly emes, shymdaýyt nyǵyz. Muhtar aǵa súıekke sińdi ádetine basyp: – Dr-r-dr, – dep kólikti toqtatty da, bıshigin sart etkizip, rychagqa ile saldy. Osy joly oryndyqty saq etkizip saspaı tústi de, temir qobdıdy aqtaryp, úshkil bir temirdi taýyp aldy. Asyqpaı temekisin tutatty. Osy kezde entelep, attaryn qatty aıdap, qalǵan shópshiler de birdemeden qur qalǵandaı kelip-aq qalǵan edi. Muhtar aǵa jaqtyrmaı betin tyrjıta qarady da, oń qolyn kóterip: «Hala-laý!» – dep aqyrdy. Barlyq mashınıster komandırdiń buıryǵyn estigendeı seltıisip-seltıisip qalt tura qaldy. Attar tanaýlary pyryldap entigedi. Keıbir ashqaraǵy tizginin julqa tartyp, shóptiń basyn shalyp tyqyrshıdy. Atshy balalar bet-aýzyna úımelegen shybyn-shirkeıdi qýyp, pysynap otyr. Muhtar aǵa sol oń qolyn kótergen qalpy: «Men shyqqansha, biriń attap basýshy bolmańdar», – dep, ıen qystaqqa syp etip kirip-aq ketti. Biraq osy joly kóp aınaldy. Dóshen degen túıdeı qurdasy bardy. Muhtar aǵanyń jeti atasynan túsip balaǵattap otyrdy da: «Eı, Orash, – dedi maǵan. – Aqyryn baspalap baryp qarashy, ana ıt ne istep jatyr eken».
– Barmaımyn, qorqamyn, – dep edim, mashınıster jan- jaqtan ulardaı shýlap qoıa berdi:
– Qoryqpa da saspa, biz barmyz, – dedi Dóshen shirenip.
– Bárimizge áli jetpeıdi.
– Oda turǵan ne bar.
– Saıtannyń qyzymen qyzyǵy bolyp júrmesin.
– Shynynda da, jalǵyz ózi ne istep jatyr?
– Óstip atty da, ózimizdi de shybynǵa talatyp tura beremiz be?
– Tórt kózimiz túgel kirip barsaq qaıtedi?
Mine, osy sekildi sózder qulaqqashty qylǵan soń, attan kerenaý tústim, biraq Muhtar aǵanyń artynan ańdyp barýǵa júregim daýalamady.
– Basqa balany nege jibermeısizder, meni kóre qalypty ǵoı, – dep ári-beri qıqańdap edim, Dóshen zekip qorqyta bastady.
– Eger barmasa, biz aýylǵa ketken soń, báriń jabylyp ormandaǵy qaraǵaıdyń birine baılap tastańdar, aıýdyń jemtigi bolsyn.
Men, shynynda da, seskeneıin dedim. Bul Kóbentaýynda aıýdyń bary ras. Kúndiz shóp oryp júrgende, túnde ǵana japalap ketken qıynan attarymyz qors-qors úrkip, mazamyzdy alatyn. Tórt at jegilgen mashınany basqa balaǵa tapsyrdym da, boılap ósip ketken qalyń shóptiń arasymen baspalaı eńbektep, qystaýǵa jaqyndadym. Basqalarda ún joq, demderin ishine tartyp meniń izimdi baǵyp tur. Júregim dirildep, beıne bir jaý jaǵyna óterdeı shoshyp-aq kelemin. Eger Muhtar aǵa bilip qoısa, osy qazir asqar taýdyń basynan tómen – anaý kók munar astyndaǵy aýylǵa domalatyp jibereri ras-ty. Óldim-taldym degende úıdiń irgesine ilindim-aý, áıteýir. Qolym men betimdi shóp tyrnady. Oǵan mán berip jatar men emes, esil-dertim qojamnyń kózine túspeý. Ien úıdiń aıqastyra aǵash taqtaı shegeleı salǵan terezesinen aqyryn syǵaladym. Mine, qyzyq. Muhtar aǵa ıen úıdiń burysh-buryshyn, jabyq sańylaýyn, mátke aǵashtyń, sylanbaǵan qaraǵaı qabyrǵanyń yrsıyp, ashylyp, jarylyp, aırylyp ketken jerin, eski peshtiń saý-tamtyǵyn qaldyrmaı, bıt qaraǵandaı qarap júr... Qolyndaǵy úshkir temirmen shuqyp turyp bir nárse izdeıdi... Sodan keıin jertóleniń qaqpaǵyn ashyp astyna tústi. Men tań-tamashamyn. Muhtar aǵa ne izdep júr eken... qyzyq... belgisiz zatqa qumarlyq, áıteýir, joq dúnıeni izdeý jeńsigi meni de jeńdeı bastap, moınymdy tyrnasha soza berip edim, ol qarǵyp qaıta shyqty. Ústi-basy bylǵanyp, órmekshiniń tory jabysyp qalǵan eken, qaqty da, shyrt etkizip túkirip tysqa shyqty. Úıge kirerde kóldeneń-kóldeneń qaǵylǵan taqtaılardyń bireýin teýip kirse kerek, shyǵarda ekinshisin teýip ushyrdy. Meniń aýzym ańqıyp otyryp qashyp úlgermedim. Attarǵa Muhtar aǵa buryn jetti. (R.S. Muhtar degen esimge aǵany qosyp aıtpasam, kúni búginge deıin taıaq jeıtindeı seskenemin).
– Orash qaıda ketken? – dedi zildene.
– Men mundamyn, – dedim shóp arasynan shoshaıyp.
– Neǵyp júrsiń?.. – Kózi burynǵydan da alaıyp ketti.
– Dúzge otyryp... óz tapqyrlyǵyma ózim rıza boldym.
– Tapqan ekensiń otyratyn ýaqytty.
Shópshilerdiń bári jamyraı kúldi. Men lyp etip atqa minip úlgerdim.
– Óziń ne bitirdiń? – dedi Dóshen.
– Onda seniń sharýań bolmasyn, – dep Muhtar kesip aıtty. – Men de dúzge otyrdym.
– Sen dúzge emes, úıge otyrdyń... Balalar qalaı uıyqtaıdy. – Dóshen taıynar emes, mundaı erlikke tańǵaldyq.
– Aıda, sózdi qoıyńdar. Hala-laý! – dep daýystady Muhtar aǵa. Sol komanda estilisimen, qystaýdyń aınalasyn talqanyn shyǵara japyryp shaýyp tastadyq ta, attardy sheshtik. Osy mezette kún de uıasyna batyp bara jatqan. Taýdyń keshi qysqa bolady. Mashınıster attarynyń aıylyn tartyp, quıysqanyn salyp oıǵa – aýylǵa attanar aldynda, Dóshen meni daldalaý jerge shyǵaryp alyp, Muhtar aǵanyń ıen úıde ne istep júrgenin surady. Men bárin aıtyp berdim.
Erteńinde túste kóldiń jıegindegi pishendi shaýyp, tamaqtanyp otyrǵanbyz. Dóshen jótkirinip aldy da, áńgime bastady.
– Áı, qurdas, – dedi Muhtar aǵaǵa. – Osy sen ıen úı men qoradan shuqylap ne izdep júresiń?
– Ony qaıtesiń? – dedi ol.
– Birge izdeseıik degenim ǵoı. Jalǵyz ózińe báribir taptyrmaıdy.
– Ony kórgen kim?! Qaısy ákeń... Meniń izimdi ańdyǵan?! Zárem zár túbine ketti. Dóshenge jaýtańdap qarap edim,
ol myǵym otyr eken. Mundaı qýanbaspyn ba, jigitter bir aýyzdan:
– Bárimiz! Kórgen bárimiz! – dep shý ete qaldy.
Muhtar aǵa amaly taýsylǵandaı, jaq súıegin bultyńdata et shaınap únsiz biraz otyrdy. Sodan soń:
– Halalaý! – dedi tisi aqsıyp. – Halalaý, sender de qyzyqsyńdar! «Ne izdediń...» tak, sondaı da suraq bola ma eken. Qoıshylarda es bar ma, jaılaýǵa kósherde jaý qýǵandaı asyǵady. Iá, asyǵyp júrgen qoıshylar bir nársesin umytyp, qaldyryp ketýi múmkin. Al men ony taýyp alamyn, bildińder me?!
– Astapyralla! – dep Dóshen jaǵasyn ustady. – Ne degen timiskilegen ıt ediń.
– Áı, – dedi Muhtar aǵa, – Bas jaqqa baryspaıyq. Ózim taýyp alsam dep qyzǵanyp tursyń-aý.
– Tfý!
– Tfý!
– Tfý!
– Kim-kimniń túkirgenin bilmeımin, esimde joq, áıteýir, apaı tós Muhtar aǵam kóz aldymda óz-ózinen kishireıip bara jatty. Kishireıip...
* * *
Kóp jyldar ótti. Óstik, erjettik, qazirgi bıikke shyqtyq. Anaý bir jyldary aýylǵa qansha ret baryp júrsem de, Muhtar aǵany jolyqtyra almap edim. Bıyl kórdim. Dúkenniń aldynda avtobýs tosyp tur eken, baryp esendestim. Burynǵydaı emes, buıyǵy tartqan. Qartaıǵan. Alaqandaı ala kóziniń aınalasy torlanyp, oty sýala bastaǵan. Alpamsadaı dene qýshıyp, tek iri súıekter ǵana kıim astynan shodyraıyp-shodyraıyp shyǵyp tur.
– Halińiz qalaı, Muhtar aǵa?
– Júrgen ǵoı.
– Altynsary jeńeshemiz qýatty ma?
– Júrgen ǵoı.
– Muhtar aǵa...
– Aý, inishek. – Bir túrli qyrsyqtanyp jaýap berdi.
– Siz osy baıaǵyda... Men at aıdaýshy bolyp...
– Saǵan qol jumsaǵan joq edim ǵoı, shyraq. – Seskene qarap, ary ysyryla otyrdy. Men eriksiz kúlip jiberdim.
– Joq, aǵa, men ony aıtaıyn dep emes, sonda siz eski úı, ıen qoradan jalyqpaı, sharshamaı izdep júrgenińizdi taptyńyz ba?
Muhtar aǵa túıile oılanyp biraz otyrdy da:
– İİİyraq, – dedi maǵan týra qarap, – soǵystyń ıttiginen qara tanymaı qalǵan meni, jaman aǵańdy bylaı qoıǵanda, óziń... bilim, ataq, dáreje qýyp, jer-jahandy aralaǵan myna óziń... izdegenińdi taptyń ba? – dep, ornynan atyp turyp ketti...
Al, aǵaıyn, sizder she?.. Taptyńyzdar ma?!
6alash usynady
