Jol-jónekeı áldebir farmasevtik qoımadan dári dármek almaq bolyp, aınalyp qalǵan Baıahmet tizgin ushymen vokzalǵa jetkende, Almaty-Semeı poıyzynyń júrýine sanaýly ǵana mınýttar qalyp edi. Alań toly kujynaǵan halyq. Keshikken jolaýshylar vagonǵa kirýge jantalassa, endi bireýler júrginshilerge jemis-jıdegin, shólmektegi sýsyndaryn, tiske basar tamaqtaryn tyqpalap áýre. Aınala aıǵaı-shý, birin-biri izdegen daýystar... Baıahmet jetinshi vagondy zorǵa taýyp, bılette kórsetilgen on besinshi orynǵa jaıǵasty da, ózin attandyra kelgen balasy Saıatpen asyǵys qoshtasa bastady.
— Al, balam, endi bógelme. Poıyz qozǵalyp ketse úlgermeı qalyp júrersiń,— dedi túr-tulǵasy ózinen aınymaıtyn suńǵaq boıly, aqquba bozbalany qushaǵyna tartyp.
— Úlgermesem, birinshi Almatydan túspeımin be! — dedi jas jigit áke qasynda áli de qala turǵysy kelip.
— Qoı, artyq júristiń keregi ne? Aıtar tilegim: pále jaladan aýlaq júr. Kórdiń ǵoı — bul zamanda adamǵa senýdiń qıyn ekenin... Sanatbek pen kelinge sálem aıt!
— Maǵan endi alańdama, kóke! Mańdaıymyzǵa tıdi ǵoı, endi eshkimge jem bola qoımaspyz! — Saıat kináli adamdaı qıpaqtap, kózin tómen túsirdi.
— Sóıt, balam. Qyzmetińe muqıat bol!
Saıat - Baıahmettiń kenjesi. Kóńili qurǵyr qońqyldapaq tursa da, zeıil áke syr aldyrmaı, balasyn esik kózine deıin uzatyp saldy.
Aıtqanyndaı-aq, kóp kúttirmeı poıyz da ornynan qozǵalyp ketti. Beıne kósheniń bir qaptaly jyljyp bara jatqandaı. Jyljyǵan bular emes, qarsydaǵy ǵımarattar... Qujynaǵan halyq seıilipti. Ár tustan qosh-qosh aıtyp, qol sermegen jurt... Saıat ta kete qoımaǵan eken. Terezege tóngen ákesine birdeńelerdi aıtyp, janasa júrip keledi.
Baıahmet esik-terezesi jarqyraǵan táýir vagonǵa tap kelipti. Tek, bir tańǵalǵany, kýpede ózinen basqa adam joq. Júrginshiler qaıshylasyp jatqan mynandaı jaz mezgilinde orynnyń bos bolýy múmkin be? Keshe Sanatbek bar bedelin salyp júrip, bir bıletti bronmen áreń alǵan. Álde, munyn serikteri birinshi Almatyda kútip tur ma eken?
Jolaýshylar poıyzy eki vokzaldyń arasynda tym aǵyndap ketpeı, baıaý jyljyp keledi. Jol boıy qalyń orman, beton qabyrǵaly qoıma-skladtar. Ara-tura tal terekter arasynan aqshańqan úıler qylań beredi. Qudaýanda, bári kóńilge baılanysty eken ǵoı. Osydan on bes kún buryn osy jolmen qalaǵa kirgende, myna kórinister surqy qashqan, qıqy-jıqy, tym júdeý kúıde shalynyp edi. Endi qarasa, sonyń bári óńdenip, qulpyryp ketipti. Onda Baıahmettiń kóńili kúpti edi. Bıyl oqý bitirgen kenjesi Saıat isti bop jatyr degendi estip, janyn qoıarǵa jer tappaı kele jatqan. Endi, mine, pále-jala artta qalyp, shoshyǵan júrek ornyna tústi. Saıaty aǵaryp, bostandyqqa shyqty. Qudaıdyń munysyna da myń da bir táýba.
Poıyz birinshi vokzalǵa kelip toqtaǵan. Osynda on bes mınýttaı aıaldaıdy. Baıahmet perronǵa shyǵyp temeki tutatty. Manaǵy kórgeni eshteńe emes, jolaýshylardyń naǵyz nópiri osynda eken. Kópshiligi saýda-sattyq jasaıtyn áıelder. Olardyń júkterin tasyp, mal taýyp júrgen júkshiler. Jumyssyz qalǵan jigitterge bul da bir nápaqa bolsa kerek, aýyr tender men teńkıgen alabajaq qaptardy ıyqtaryna salǵan júkshiler birinen-biri ozyp, jantalasyp júr. Anadaı aýyr júkpen ishke kirý de ońaı bolmas. Negizinen saýdagerlerge arnalǵan artqy vagondardyń mańy aıǵaı-shý, opyr-topyr.
Baıahmet temekisin tartyp bolyp, ishke kirgeni sol edi, alabajaq qap kótergen júkshilerdiń bir-ekeýi munyń kýpesine de kelip jetti-aý! Álgiler ıyqtaryna artqan zilmaýyr júkti ústińgi polkaǵa shyǵara salyp, ile-shala sondaı qaptyń taǵy eki-úsheýin kóterip keldi. Aýzy úzbeli, túıeniń, belindeı tórt-bes qap ústińgi eki sórege zorǵa syıdy. Baıahmet: «Bul, sirá, júk tıeıtin kýpe boldy ǵoı» dep tańdanyp otyrǵan. Dál osy kezde qolynda zildeı sýmkasy bar áıel kirdi ishke. Jasy qyryqqa iline qoımaǵan, orta boıly, qolań shashyn dóńgelete qıǵan aqquba kelinshek. Ózi myna poıyzǵa kóp mashaqatpen zorǵa jetse kerek, aqsha júzi albyrap, tanaý qatyp, alqynyp tur. Júk ıesi osy áıel sıaqty, samaılarynan alty aıryq ter aqqan júkshiler birdeme dámetkendeı, sonyń betine jaltaqtap qaraı beredi. Olardyń ne kútip turǵanyn áıel de túsindi, bilem, top-tolyq omyraýynyń qobylanyp bitken tusyna eki saýsaǵyn júgirtti de, jigitterge júz teńgeden aqsha ustatty.
— Mynaýyńyz az ǵoı, apaı! — dedi júkshilerdiń biri ókpelegen balasha burtıyp. Ózderi burynnan tanys pa, qalaı, áıel ózimsingen únmen:
— Júgermekter-aı, senderde de qanaǵat bolsashy! Má, bólip alyńdar! — dep taǵy júz teńge qosty.
— Raqmet, apaı! Endi qashan kelesiz?
— Aıdyn aıaǵyna taman kútińder.
Jigitter qoshtasyp shyǵyp ketken. Bos orynǵa «ýh» dep tize búkken áıel qarsy bette otyrǵan Baıahmetti endi ǵana baıqady.
— Kótek, ishte kisi bar eken ǵoı! — dedi sasyp qalyp,— Keshirińiz, qarbalasta baıqamaı qalyppyn... Qasymdaǵy ekinshi adam kim bolar eken dep qobaljyp kelip edim, jaqsy boldy toı!
— Nesi jaqsy? — Baıahmet salqyn jymıdy.
— Sizge serik bolǵanymdy aıtam da. Bylaı, senimdi kisi kórinesiz...
— Senimdi ekenimdi qaıdan bildińiz?
— Qoıyńyzshy, aǵa, kisini qorqytpaı! Oqyǵan, ınabatty adam ekenińiz túrińizden kórinip tur ǵoı.
Kelinshek sony aıtyp, syqylyqtap kúldi. Kúlgende qaraqat kózderinen ushqyn shashyrap, eki betiniń ushy shuqyraıyp, tipti súıkimdi bop ketedi eken. Kóp kúletini de sodan bolsa kerek.
— Tanysyp qoıalyq. Meniń atym — Bıǵanym! — dep qolyn usyndy. Alaqany ulpadaı, saýsaqtary názik eken.
— Meniń nyspym — Baıahmet.
— Qaıda bara jatyrsyz, aǵa?
— Semeıge.
— Onda úı joldas ekenbiz. Men sizden eki saǵat beri, Shardan túsemin... Qalanyń ózinde turasyz ba?
— Qalanyń qasy. Jańa Semeı aýdanynda, — dedi Baıahmet. — Osynsha júkti qalaı alyp kelesiń, qaryndasym-aý?
— Qaıtemiz, kúnkóristiń qamy. Saýdadan basqa kásip qaldy ma, qazir. Óstip bazardan-bazarǵa shapqylap júrgenimiz.
— İnimizdiń jany tynysh eken. Sizdi júgirtip qoıyp, jatqany qalaı?
Bir sát áıeldiń júzi naraý tartyp, bir muńdy kóleńke júgirip ótti.
— Sol inińiz bolmaı tur ǵoı, aǵa! Ol tiri bolsa, mundaı kúıge túser me edim. Kúıeýimdi osydan úsh jyl buryn bireýler pyshaq salyp, óltirip ketti.
— Keshir, aınalaıyn! — Baıahmet yńǵaısyzdanyp qaldy. — «Bilmegen ý ishedi», siz sıaqty sulý kelinshek syńar bolmas degen oı ǵoı meniki.
Bul kezde poıyz ornynan qozǵalyp ta ketken. Bir mezette bıletterdi tekserýge jolserik jigit kirdi. Bári zańdy. Bıǵanym basqa kópshilik qoldy vagonnan oryn tappaǵan soń kýpeli vagonnan úsh oryndy bir-aq satyp alypty. Qazir ýaqyt degeniń — aqsha. Munda bosqa qamalǵansha, bir kún de bolsa, erterek jetip alǵan jaqsy. Kórshisi óz jaıyn osylaı túsindirdi de:
— Baýyrym, búgin men ábden sharshap, óleıin dep keldim. Bizge tezirek tósenish ákelip bershi! — dedi jolserik jigitke.
Kórshi áıel alańsyz kıim aýystyryp, jaıǵasyp alsyn degen oımen, Baıahmet tambýrǵa shyǵyp ketken. Sol jaqta asyqpaı temeki tartyp, birazdan soń qaıtyp oralsa, Bıǵanym tósegin salyp jatyp qalypty. Ústine aqjaıma jamylyp, betin irge jaqqa buryp, bir qyrynan jatyr. Jamylǵynyń syrtynan úzilgen beli, tompıǵan tolyq bóksesi ap-anyq bilinedi. Eń ǵajaby, munyń da tósegin jaıyp, rettep qoıypty.
«Yńǵaısyz boldy-aý! — dedi Baıahmet tósenishtiń tıynyn tólemegeni esine túsip. — Adamnyń ishi-baýyryna enip turatyn netken jan ózi?! Aqylyna kórki saı, osyndaı bir qylap áıelder bolady-aý!»
Saǵatyna qarap edi, tórtke jaqyndap qalǵan eken. Túske deıin dári-dármek izdeımin dep biraz sandalǵan Baıahmettiń de qara sany úzilip turǵan. Tyqyryn bildirmeı sheshindi de, bul da tósegine qısaıa ketti. Bul kezde on neshe vagon tirkelgen aýyr sostav qaladan shyǵyp, Qapshaǵaıǵa qaraı óndirte zýlap kele jatqan. Jyldamdyq pen keńistik ózara egeske túskendeı, ýaqyttyń máńgi bitpes jyryna basypty. Dońǵalaq úni keıde báseńsip, qumyǵyp shalynsa, endi birde aýa qabatyn dar-dar aıyryp, órshelenip, údep ketedi. Tarsyl-gúrsil, apyl-tupyl... Keıde bul dybystar Baıahmettiń qulaǵyna «apyl-tapyl, dúnıe tapyl» tárizdenip estiledi. Osylaısha poıyzdyń birkelki yrǵaǵymen terbelip jatyp uıyqtap ketipti.
Arada qansha ýaqyt ótkeni belgisiz, bir mezgilde kózin ashyp alsa, aınalasy samaladaı jap-jaryq. Kókjıekke eńkeıgen kún sáýlesi terezeden týra túsip, kýpeniń ishi shuǵylaǵa malynyp tur. Saǵat alty jarym. Eki saǵattan astam uıyqtaǵany ǵoı, sonda? Tula boıy sergip, tyńaıyp qalypty. Basyn kóterip, qasyndaǵy kórshisine qaraǵan. Bıǵanym áli de tátti uıqynyń qushaǵynda. Ústine jamylǵan aqjaıma aıaq jaǵyna syrǵyp túsip ketipti. Jibek shilterli kógildir ish kóılektiń de etegi myqynǵa taman túrilip qalǵan. Arǵy on jaq tizesin búkken qalpynda, appaq sandary jarqyrap, shalqasynan kerilip jatyr. Baltyrlary balǵyn, ári túp-túzý eken. Dál qasynda bóten erkektiń suǵyn qadap otyrǵanyn qaıdan bilsin, tostaǵandaı top-tolyq omyraýy kóterilip-basylyp beıǵam tynystaıdy.
Baıahmettiń tanaýyna bir jaǵymdy ıis soǵyp ótti. Esten shyǵyp bara jatqan tanys ıis — jas áıeldiń ıisi... Solaq eken, denesi bir ysyp, bir sýyp, júregi de atqaqtap qatty soǵyp ketti. Tula boıynan bir qabyndaǵan qaıratty sezindi. Myna urlyǵy saqaldy basyna jaraspasa da, janaryn taıdyrǵan joq. Birtalaıdan beri jas áıeldiń sulý tánine kóz sýarǵany osy edi. Ózinen sál ǵana kishi báıbishesiniń syny da, syry da ketip bolǵan. Ony aýjal tutpaı, bertinge deıin «er azyǵyn» joldan taýyp júrýshi edi, keıingi kezde ol da qojyrap ketti. Maqtanǵany emes, Baıahmet jas kezinde áıel kóziniń qurty derlik ádemi jigit bolatyn. Onyń ústine, ózi bildeı bir emhananyń bas dárigeri. Al emdeý mekemelerinde urǵashy jurty jyrtylyp aırylady... Áıelderden amal artylǵan ba, oraıly, ońasha sátti ózderi tabýshy edi-aý! Al deni saý, kúsh-qýaty myǵym Baıahmet ózderi yńǵaı bildirgen qyz-kelinshektiń kóńilin jyqqan emes. Áıeldiń meselin qaıtarý jigittikke jatpaıdy dep esepteıtin... Biraq odan beri de biraz jyldar ótti. Tazdan taraq qalǵaly qashan?! Endi, mine, alpystan asyp, paıǵambar jasyna taıaǵanda, baıaǵy jynynyń qaıta qozǵany nesi? Osy sapar buǵan bir syn bolmasa ne qylsyn?!
«Ózi ábden sharshaǵan eken! — dedi áli de tuıaq serippeı uıyqtap jatqan áıeldi kózimen taǵy bir sholyp. — Qaıtsin baıǵus, bazarda tabanynan taýsylyp, myna qaptardy taýarǵa toltyrý ońaı deısiń be?! Búgin bir alańsyz uıyqtasynshy».
Sol oımen oramal-sabynyn, tis jýǵyshyn alyp, tyqyryn bildirmeı dálizge shyǵyp ketken. Bul asyqpaı jýynyp-shaıynyp, qaıta oralǵanda, Bıǵanym áli turmapty. Esiktiń sart etip jabylǵan dybysynan oıandy. Basynda qaıda jatqanyn túsine almaı, tóńiregine tańyrqaı qarady da, kenet óziniń ashyq-shashyq qalǵanyn ańǵaryp, aıaq jaǵyndaǵy aqjaımaǵa jarmasty.
— Keshirińiz, aǵa!.. Kún qapyryq bolǵan soń jeńil-jelpi jata ketip edim, — dedi óni órtteı alaýlap.
— Ýaqasy joq. Men dárigermin ǵoı, dárigerge eshteńe tańsyq emes. — Baıahmet teris aınalyp, mán bermegen syńaı tanytty.
— Silem qatyp sharshaǵandiki ǵoı, ólgen adamsha qatyp qalyppyn... Saǵat qansha boldy, ata?
— Jetige bes mınýt qaldy.
— Masqara! Uıqynyń sazaıyn bergen ekenbiz... Ózińiz demaldyńyz ba, ata?
— Men de biraz kóz shyrymyn aldym. Sonan soń sizdiń uıqyńyzdy kúzetip otyrdym.
— Uıat-aı! Sizdiń aldyńyzda ashyq-shashy...
— Estigen qulaqta, kórgen kózde jazyq joq. Eger men sýretshi bolsam, «Uıqydaǵy arý» degen polotno salar edim...
— Qoıyńyzshy, ata, shynymen-aq qarap otyrdyńyz ba? — Bıǵanym súıkimin arttyra syńǵyrlaı kúldi. — Endeshe, sol aıybym úshin sizge shaı demdep bereıin.
Dál osy mezette poıyz Saryózekke kelip toqtaǵan. Bulardyń vagony jol jıeginde úıilip jatqan qaýyn-qarbyzdyń tusyna dál kelipti. Dalaǵa bettegen Baıahmet álden ýaqytta hosh ıisi ańqyǵan eki shilge qaýyn kóterip kaıtty. İshke kirse, Bıtanym dastarqan jasap, ústel ústin jaınatyp qoıypty. Pisken jumyrtqa, qaqtalǵan taýyq, pomıdor, qıar deısiń be, tizilip tur. Sonyń arasynsha bir sháýgim shaı da kelip qaldy.
— Mynaý — meniń bazardan asyǵys ala salǵan jol azyǵym ǵoı. Dám ala otyryńyz, aǵa! — dedi Bıǵanym eki kesege shaı quıyp jatyp.
Mana, úıden attanarda Sanatbektiń kelinshegi «jolda jeńiz» dep bir paketke ony-muny salyp jatqan sıaqty edi. Baıahmet te soǵan qol sozdy. Qoıdyń oıyndy eti kesilmegen ortan jiligi men bir jaq súbesi, semiz beldemesi, kókónis, jemis-jıdek... Eń sońynda qoly qattylaý bir nársege tıip edi. Gazetke oralǵan bir shólmek «Qazaqstan» konági eken.
— Áı, meniń osy kelinim de jón biledi! — dep Baıahmet daýystap jiberdi. — Mynasy jol qysqartqanǵa jaqsy boldy ǵoı!
Bular ár túrli dámnen ala otyryp, tez shúıirkelesip ketti. Bıǵanym jol júrýge ysylǵan, ashyq áıel eken. Konákty qalyspaı iship, áńgimeniń de otyn mazdatyp otyr. Kúıeýi ólgeli bir áýlette bas kóterer adam ózi eken. Qolynda ata-enesi, úsh balasy bar. Balalardyń aldy — stýdent, arty — mektepte... Kezinde saýda tehnıkýmyn bitirgen. Biraz jyl raıpoda býhgalter bolǵan. Qazir ol keńseler taratyldy. Endi jeke saýdamen kún kórmeske amal joq. Ata-enesin alma-kezek dúkenge otyrǵyzyp, ózi osylaı úlken qalalardan taýar tasymaldap júrgeni.
Taıaý otyryp dám bóliskendikten be, álde basqa bir sebebi bar ma, aralarynda kózge kórinbeıtin bir jiptiń baılanǵany anyq. Osyny aıqyn ańǵarǵan Baıahmet baıaǵy batyldyǵyn qaıta tapty.
— Áli jap-jassyń. Kúsh-qaıraty tıetin bir erkekke qol artýǵa bolmady ma? —dedi áıel zatyna birden ústemdik júrgize bastaıtyn ádetimen.
— Qaıdaǵy jap-jas?! Qyryqqa kelgende, sońynda tirkemesi bar, biz sıaqtylardy kim alady? — Bıǵanym muńaıa til qatty. — Bul kúnde otbasyna súıeý bolatyn jóni túzý erkek qaldy ma? Tepse temir úzetin nebir jigitter áıelderine masyl bop, úıinde jumyssyz otyr.
— Bul da bir ótpeli kezeń shyǵar. Zaman bul qalypta turmas, — dedi Baıahmet jyldam syrǵyp qalyp jatqan bóz jýsandy dalaǵa terezeden kóz jiberip.
— Ózińiz jaı qydyryp júrsiz be, aǵa?
— Joǵa, qydyrys qaldy ǵoı qazir. Balalardyń taýqymeti de baıaǵy. Kenje ulym bıyl ǵana oqý bitirip edi. Sol bala aıaq astynan sottalyp kete jazdaǵany.
— Qalaısha?
— Qalaı derińiz bar ma, bizdiń ul bir qyzben tanysyp júrip, túbi ózine serik bolmasyn sezgen soń, boıyn aýlaq salǵan ǵoı. Biraq qyz talaqtaı jabysyp aırylmaıdy. Aqyry yryqqa kónbesin bilip, ósh alýǵa bekinedi. Týǵan kúnin syltaýratyp páterine qonaqqa shaqyrady da, «meni zorlady» dep polısıaǵa habarlaıdy.
— Oı, sumdyq-aı! Sonda, aralarynda birdeńe bolyp pa eken? — dedi Bıǵanym áıelge ton áýestikpen.
— Bolǵan. Biraq erikti túrde. Buryn da talaı kezdesip júrgen ǵoı... Al quqyq qorǵaýshylar kelgende, qyz óz kóılegin ózi jyrtyp, jábirlengen áıeldiń keıpine túsken.
— Sodan ne boldy, balańyz aqtaldy ma, áıteýir?
— Aqtaldy. Úlken ul ákimshilikte qyzmet isteýshi edi. Sol bir táýir advokat taýyp, isin sotqa jetkizbeı bosatyp aldy.
— Apyr-aı, jaqsy bolǵan eken! Endeshe, sizdiń osy jeńisti saparyńyz úshin alyp qoımaımyz ba?
Bular shaıǵa qanyp, ara-tura konáktan da urttap qoıyp, árneni sóz etip otyr. Biraq qandaı áńgime aıtsa da, aınalyp kelip, er-áıel taqyrybyna soǵa beredi. Myna bir ońashalyq ta sony tileıtindeı.
— Buryn kim bilgen, bizdiń zańdarymyzda adam túsinbeıtin jaılar kóp eken, — dedi Baıahmet eki stakanǵa taǵy da konák quıyp jatyp. — Osy saparda qylmys kodeksimen azdap tanysqanym bar. Bir statáda bylaı dep jazypty: «Eger kúıeýi áıeliniń erkimen sanaspaı, kúshpen ıgergeni anyqtalsa, alty aıdan eki jylǵa deıin bas bostandyǵynan aırylady» depti... Sumdyq emes pe?!
— Solaı dep jazyp pa? — Bıǵanym syqylyqtaı kúldi. — Áıel azdap buldanbasa, erkek sál-pál zorlamasa bola ma? Jańaǵy statá boıynsha erkek ataýly túgel sottalyp ketpeı me?
— Bárin zańǵa aparyp tireımiz dep, keıde adamdar qatynasyn óstip qoldan ushyqtyratynymyz bar, — dedi Baıahmet sál oılanyp qalyp. — Órkenıettiń sory osy ǵoı. Bylaı qarasań, dúnıe keń sıaqty. Biraq aınalań tolǵan tor. Zań torlary. Sen sol shekteýli tordyń ishinde ǵana ómir súresin.
Bular bir mezgil sózden tıylyp, jalyndap batyp bara jatqan kúnge qarap sál otyrdy. Kún tabaǵy alystaǵy qum tóbelerge baýyrlaı batyp, en sońǵy qıyǵy da kózden tasa bolǵan. Sol-aq eken, alaýlaǵan qyzyl boıaý birte-birte suıylyp, jýsandy dala sýyǵan temirdeı qara barqyn tartty.
— Táńirdiń taǵy bir kúni batty, — dedi Baıahmet áli de terezeden kóz almaǵan kúıi. — Erteń basqa kún, basqa ýaqyt. Myna kesh endi aınalyp kelmeıdi... Kelińiz, osy bir qaıtalanbas kesh úshin!
— Buryn bulaı ishpeýshi edim, maǵan birdeńe kóriner! — dedi Bıǵanym konáktan urttap qoıyp. — Áńgime aıtyńyzshy, ata! Sizdiń sózderińiz sondaı áserli.
— Qandaı áńgimeni unatasyz?
— Zaman, ýaqyt jaıynda, mahabbat jaıynda...
— Zaman aýyr, — dedi Baıahmet. — Qylmys kóp: kún saıyn kisi ólimi, top-tobymen sottalyp jatqan adamdar... Keıde qaıran qalam, bir kezde osynaý dalada ne polısıa, ne prokýror, ne abaqty bolmapty. Sonyń ózinde adamdar esh alansyz ómir súrgen. Jaýgershilikte bolmasa, kisi óltirý, el tonaý degen atymen bolmaǵan. Qazaq ómiri esigine qulpy salmaǵan el ǵoı.
— Al áıel she? Áıelge baılanysty janjaldar bolmaǵan ba? Máselen, Bekejan men Tólegen...
— Bolǵan. Biraq ol da jesir daýynan aspaǵan. Al, Bekejandar — ilýde bireý ǵana. Salt-dástúrdi buzǵany úshin de halyq oǵan qarǵys aıtqan.
— Ol zamanda dúnıe ken bolypty ǵoı. Erkekter eki úshten áıel alypty, — dedi Bıǵanym kúle til qatyp.
— Alǵan. Biraq bári emes, shamasy kelgender ǵana. Jaýgershilik zamanda erkektiń sany kúrt azaıyp ketip otyrǵan ǵoı. Kóshpendi ómirde shańyraqtyń bas ıesiz otyrýy múmkin emes. Mundaıda jetim-jesirdi kúızeltpeý úshin, qorǵansyz áıelderdi ámeńgerlik jolymen qaıyn-qaınaǵalaryna qosatyn bolǵan. Bul da — bolashaq urpaqtyń qamy. Biz túsinip júrgendeı, qatyn ústine barý qorlyq emes, ol zamanda jaqsy ámeńger tapqan áıel ózin baqytty sanaǵan.
— Ondaı qulshynyp turǵan qaınata tabylsa, ózimiz de tıip alar edik, — dedi Bıǵanym ázildeı til qatyp. — Erkektiń sany qazir de asyp turǵan joq. Birazy túrmede otyr. Meniń bir podrýgam bar. Kári qyz. Kúıeýge nege shyqpaısyń desek, «Kimge tıem? Bizdi alatyn jigitter Aýǵan soǵysynda oqqa ushqan» dep kúldiredi.
— Sózinde jan bar, — dedi Baıahmet. — Biz buryn ámengerlikti de, qos qatyn alǵandy da «feodalızmniń qaldyǵy» dep aıyptap keldik qoı. Bir halyqtyń myń jyldyq salt-dástúrin bulaı syzyp tastaýǵa bola ma? Halyq dana ǵoı, qashanda. Qajetsiz nárseni turmysqa engizbegen. Qazaqtar bir kezde erte úılengen. On beste otaý ıesi. Kóshpeli ómirde bala basty áıelder elýinde saptan shyǵyp qalady. Al bul jasta erkekter tuǵyrdan taımaıdy. Sonda, ne isteý kerek? Qalǵan ǵumyrdy qyzyqsyz, lázzatsyz ótkizý kerek pe? Mundaıda tósek jańǵyrtýdyń ne aıyby bar?!
— Eger zań ruqsat etse, ózińiz toqal alar ma edińiz, aǵa! — dedi Bıǵanym buǵan synaı qarap.
— Almaǵanda! Erkektiń qory men deısiń be? Báıbishe bolsa qartaıdy, — dedi áıel aldynda tómendegisi kelmeı.
— Sizdi alpysqa keldi dep eshkim aıtpaıdy. Ózińizdi jaqsy saqtaǵansyz. Dárigersiz ǵoı, em-dom qolyńyzda...
— Em-domsyz-aq, qudaı bergen qýatym jetedi! — dedi Baıahmet qarqyldaı kúlip. — Baıaǵy atalarymyz myqty bolǵan ǵoı... Sharshaǵan joqsyz ba? Eger uıyqtaıtyn oıyńyz bolmasa, sizge bir áńgime aıtyp bereıin.
— Aıta berińiz, uıqynyń esesin kúndiz qaıtardyq emes pe? — dedi Bıǵanym yqylas tanytyp.
— Búgingi adamdarda syn joq. Tabıǵat búlindi, aýa bylǵandy. Polıgonnyń zardaby bolsa — mynaý. Keıde jap-jas jigitterdiń tósekten qalyp qoıǵanyn kórgende jaǵańdy ustaısyń. Meniń «Altyn ıne» atalatyn shaǵyn emhanam bar. Keıde jańaǵydaı jigitter kelip, kómek suraıdy. Árıne, ıne salasyn, taǵy basqa em-dom jasaısyń. Keıbireýleri sońynan kelip, raqmet aıtyp jatady... Aıtaıyn degenim ol emes. Álgindeı zárýret adamdardy kórgende, meniń esime ózim shet-jaǵasyn kórgen bir oqıǵa túsedi, — dedi Baıahmet bir uzaq áńgimeniń jelisine túsip. - Sizge áli aıtpadym-aý deımin, men balalyq, jastyq, shaǵymdy shyǵystaǵy Shyńjań ólkesiniń Tarbaǵataı aımaǵynda ótkizdim. Qazaq jeri keń baıtaq, sol dalany jaılaǵan kóshpendilerdiń peıili odan da keń. Sondyqtan da bolar, basqa eshbir qoǵamǵa syımaıtyn, ózge jerde ushyraspaıtyn neshe alýan jandar qyr kezinde mol bolýshy edi. Baqsy-balger, dárýish-dýana, baqalshy saýdager, qydyrmashy aqyn-jyraýlar deısiń be, tolyp jatyr. Qazekeń. eshkimge «sen kimsiń» demeıdi. Álgindeı kezbeler el ishinde emin-erkin júre beredi. Bizdiń bala kezimiz. Qyrqynshy jyldardyń basynda Qońyraqyn degen bireýdiń dańqy jer jardy. «Qońyraqyn kele jatyr" dese, jylaǵan bala ýanady. Ózińiz sıaqty jas áıeldiń janyn qoıarǵa jer tappaı qaltyrap ketedi. Úlkender joly «Mal qulaǵy sańyraý, sol páleniń atyn aıtpańdar!» dep ursyp tastaıdy. Sonshama qubyjyq kóringen Qońyraqyn kim deısiz ǵoı? Ury-qary emes-ti. Kerýen tonap, kisi óltirgen de jeri joq. El aralaǵan kóp kezbeniń biri. Ózi otyzynshy jyldary osy jaqtan aýyp barypty. Súıegi — Báıjigit ishinde Jumyq desetin. Bala kezimde birer márte kórgenim bar: jasy otyzdyń ishine endi ilingen, uzyn boıly, er tulǵaly, qarasur jigit edi. Júrgen jerin dýmanǵa toltyratyn ánshi, dombyrashylyǵy taǵy bar. Shyn aty Qońyrbaı eken, jurt álgindeı ónerine qarap «Qońyrakyn» atap ketken. Sol Qońyraqynnyń bir ǵana áıel zatyna ustamsyz boldy. Óńi táýir urǵashy kórse bolǵany, kózi tunyp, erkinen aırylyp qalady. Oǵan sál qoǵa beris jer bolsa jetip jatyr, birden shabýylǵa ótedi. Ne ǵajap, oǵan áıelder de kóp qarsylaspaıdy eken. Álde gıpnozy bar ma, kim bilsin, kózine kózi tússe bolǵany, ózderi-aq beıimdelip, jantaıa beretin kórinedi. Ol júrgen aýylda bulaqtan sý ala barǵan, tezek tere shyqqan jas áıelder betterine qan júgirip, býsanyp qaıtatyn ádet taýypty, ondaılar jáne eshkimge jylap barmaıdy, shaǵym da aıtpaıdy. Qońyraqyndy keziktirgen táńirge dán rıza. Tek, bir jamany, óz kúıeýlerin birazǵa deıin mensinbeı qalatyn bolsa kerek. Qońyraqyn talaı ret «qylmys» ústinde qolǵa túsip, ashynǵan aýyl adamdary endi ony ulyqqa tapsyrmaq bolyp, baılap tastaǵanda, áıelder túnde urlanyp baryp, bosatyp jiberedi eken. Jalpy, áıelder — dátine berik, kisi qadirin biletin jurt qoı...
Baıahmet áńgimeniń osy tusyna kelgende, óz sóziniń áserin baıqaý úshin kórshisine kóz qyryn tastaǵan. Bıǵanym ózge dúnıeni umytyp, alǵa umsyna, qatyp qalǵan eken.
— Sodan keıin ne boldy, aǵa? — dedi taǵaty taýsylyp.
— Qońyraqyn, osylaısha, áıelderdiń qoldaýymen el ishinde emin-erkin júrip jatty. Ulyǵy, zań-zákoni bar qala mańyna jolamaı, kóbinshe, Toly, Dórbiljin, Shaǵantoǵaı sekildi shalǵaı aýdandarda júredi. Jas áıelder jurt kózinshe uıalǵansyp, «Oıbaı, qurysyn!» dep betterin basqanymen, ishteı tilektes bolyp, aty shyqqan jigitti bir kórýge qumar edi. Onyń ústine, el arasynda: «Ómiri pushpaǵy qanamaǵan qatyndar, Qońyraqyn qonyp attanǵan soń bala kóteripti» degen de laqaı taraǵan. Osyny estigen keıbir balaǵa zar, bedeý áıelder: «Ádire qalǵyr, ondaı qut quıǵysh neme bolsa, ol júgermek bizdiń jaqqa nege bir soǵyp ketpeıdi?!» dep otyrǵanyn qulaǵymyz shalǵany bar... Endi bir asyp-tasqan kekire áıelderdi «jaqsyny kórmekke» degen áýestik bıleıdi. Kereı ishinde bir tóreniń erke toqaly: «Sol nemeni árkimder-aq kókke kótere maqtaıdy, óziniń áýselesin kóretin eken» depti bir otyrysta. Ol da — shaý tartqan shalyna kóńili tolmaı, jeligi basylmaı júrgen áıeldiń syrttany bolsa kerek. Bul áńgime Qońyraqynnyń da qulaǵyna jetip, bir kúni baı jol júrip ketkende, álgi aýylǵa ádeıi kelip qonypty. Eki myqty ońasha úıde armansyz aıqasady ǵoı, baıaǵy. Erteńinde tósekten tura almaı qalǵan toqal syrlas abysyndaryna:
— Buryn baıǵa tıdik dep bosqa máz bolyp júrippiz ǵoı. Nesin aıtasyń, erkektiń ne ekenin búgin kórdim. Myń bolǵyr, qamaý terimdi bir alyp, qurys-tyrysymdy jazyp ketti. Kópten uıqymnyń qanǵany osy shyǵar! — degen eken.
— Osyndaı sózderden keıin azamattyń abyroıy aspandamaı tura ma? — Baıahmet áńgimesin qaıta jalǵady. — Bir ǵajaby, áıelder ǵana emes, erkekter de Qonyrakynǵa tym jaýyǵyp ketpeıtin. Qyzǵanysh, ishtarlyqtan góri, qyzyǵý, baǵalaý basym edi. Máselen, bizdiń qazekeń qoradaǵy qoıyn qyryp ketse de, qasqyrdy esh ýaqytta jamandamaıdy ǵoı. Qaıta «dala serisine» syrttaı súısinip, moıyndap otyrady. Mynaý da — soǵan uqsas birdeńe. Álde «Bórik kıgenniń namysy bir deı me», jigitter Qońyraqyn týraly sóılegende, sóz álpetterinen áldebir maqtanysh, madaq saryny sezilip turatyn. Óıtkeni bórik kıgender sonaý Adam atadan beri aq jaýlyqtardan jeńilip kele jatyr ǵoı. Endi, mine, aralarynan bir qaıtpas qaharman shyǵyp, ketken eselerin qaıtarǵanyna súısinetin tárizdi... Onyń ústine, bizdiń qazaq — qyzǵanyshqa tym boı aldyrmaǵan halyq qoı. Mahabbatqa, oınap-kúlýge jol ashyq. Bul jaǵynan biz fransýzdarǵa óte jaqynbyz... Áýezovtiń «Abaı joly» romanyn oqyǵan bolarsyz. Romanda Qunanbaıdyń jas toqaly Nurǵanym kúıeýiniń kózine kórineý shóp salady. Sony bile turyp, bir ulysty ýysynda ustaǵan Qunanbaıdaı shonjar toqalyna kóldeneń tura almaıdy. Áýezov muny oıdan emes, ómirden alǵanynda kúmán joq.
— Osy Donjýan degen de fransýzdardan shyqpady ma? Sony madaqtaǵan qanshama drama, jyr-dastandar bar, — dedi Bıǵanym sózge aralasyp.
— Donjýan — ıspan jurtynan. Onyń bulaı dańqty bolatyny, batysta áıelderdiń yqylasyna bólený — qol jetpes arman. Al Qońyraqyn — sol Donjýannyń odan góri jabaıylaý, ejelgi túri. Boıyna tótenshe kúsh daryǵan dala kókjaly, fenomen. Ol shyn shabyty kelgende qatarynan úsh-tórt áıelge túse beredi eken. Keıde erikken myrzalar ózara bástesip, ony talaı synap ta kórgen. Ol týraly áńgime kóp. Qońyraqynnyń jelke tusynda attyń jalaq jaýyryna shyqqan júndeı, bir ýys aq shash bolýshy edi. Sóıtsek, onyń mánisi bylaı bolǵan eken. Birde Qońyraqyn toıattaýǵa jan tappaı zaryǵyp kele jatyp, bir saıda saıaq otyrǵan jalǵyz úıge túsedi. Úıde enesi men kelini ǵana bolsa kerek. Kempir syrttaǵy jeroshaq basynda kurt qaınatyp otyrady. Tórde otyrǵan qonaq kelinshek usynǵan qymyzdy bir-aq simiredi de, bosaǵan ydysty ala berem degende, bileginen shap beredi ǵoı, baıaǵy. Árıne, kóp qarsylyq bolmaıdy... Bir mezgilde oshaq basyndaǵy kempir áldebir oqshaý dybystardan sekem alyp, ishke kirse janaǵy qonaq kelinshekti jáýkemdep jatyr deıdi. Kelinniń kegi ońaı ma, birden ajyratýǵa umtylǵan. Jalma-jan keregede ilýli turǵan qyl shylbyrdy jigittiń moınyna salyp jiberip, shirene tartqan eken, qonaq onysyn shybyn shaqqan qurly kórmeı, jumysyn jalǵastyra beripti. Al kelini qarsylasyp, bulqynýdyń ornyna:
— Apataı, bolar is boldy ǵoı, sál shydaı turyńyzshy! — dep jalynatyn kórinedi.
Sony kórgen enesi: «Áı, myna nemeniń kóńi keýip qalǵan ba» dep dalaǵa júgire shyǵyp, bir ojaý ystyq qurtty jigittiń jelkesine quıyp jiberipti. Eń ǵajaby, Qońyraqyn sonda da qushaǵyn jazbaǵan. Biraq jelke shashy qolma-qol jıdip tússe kerek. «Eserlikten qalǵan bir belgi osy» deıdi eken mánisin suraǵandarǵa.
— Qońyraqynnyń mundaı jolǵa qalaı túskeni jaıynda túrlishe boljamdar aıtylatyn, — dedi Baıahmet aldyndaǵy shaıdan urttap qoıyp — Bireýler ony esi aýysqan áýmeser, jyndy dese, endi bireýler: «Aýysqan eshteńesi joq, deni sap-saý. Ol teginde bir baıdyń myrzasy eken. Arǵy betten aýyp kelgen soń, áıeli budan aınyp, basqa bireýmen qashyp ketipti. Sodan urǵashy jurtynda óshi bar. Keminde myń áıeldiń etegin ashpasam, ıt bolaıyn dep sert ustapty» desetin. Ol mejeniń qashan tolaryn kim bilsin. Biletinderdiń aıtýynsha, esep eki júzden endi ǵana assa kerek.
— Anadaı kúıeýdi tastap ketip júrgen ol qatyn da ońbaıdy eken! — dedi Bıǵanym qaradaı alqynyp. — Aqyry ne boldy, ata?
— Qyrqynshy jyldardyń ortasynda sol Qońyraqyn ushty-kúıli ǵaıyp boldy, — dedi Baıahmet. — Taǵy da ár túrli qaýeset taraǵan. «Astyrttaǵy záıimkelerdiń birinde bir uıǵyrdyń jas áıeline shapqan eken. Kúıeýi ústinen túsip, baltamen shaýyp óltiripti» desti bireýler. Buǵan jurt onsha ılana qoımady. Bul — ekinshi dúnıejúzilik soǵys júrip jatqan kez bolatyn. Osynyń aldynda Qońyraqyn: «Arǵy bette erkek kindik túgel soǵysqa ketip, aýylda tek qatyn-qalash qana qalypty. Elge qaıtpasam bolmas» dep júredi eken. Soǵan qaraǵanda, týǵan jerine qaıtyp ketýi de ǵajap emes. Bul jaqta ondaı adam syımaıdy ǵoı, sorly jigit ıtjekkenge aıdalyp ketti me, kim bilsin?!
Bul kezde qas qaraıyp, saǵat on birge jaqyndap qalǵan. Baıahmet mana ákelgen qaýynnyń birin tilip, bular endi sony jep otyrǵan-dy.
— Siz dárigersiz ǵoı, Qońyraqynnyń boıyndaǵy joıqyn qýatty qalaı túsindirersiz? — dedi Bıǵanym áli de jańaǵy áńgimeniń áserinen aıyǵa almaı. Baıahmet buǵan sál oılanyp baryp jaýap berdi:
— Jalpy, ol ýaqyt tabıǵattyń áli búlinbeı taza turǵan kezi ǵoı. Adamdar qazirgiden áldeqaıda qýatty edi. Al Qońyraqynǵa kelsek, adam organızminde keıde osyndaı patologıalyq aýytqýlar bolady. Bul da sonyń bir nyshany shyǵar, sirá!
Bıǵanym ústel ústin retke keltirip, tamaq qaldyqtaryn jınastyryp jatqanda, Baıahmet dálizge shyǵyp ketken. Sol mańda toq basyp, temeki tartyp, uzaq aıaldady. Shyǵystan top-tolyq aı kóterilip keledi eken. Tamyzdyń on bes janasy bolar. Kópten beri mundaı tolyq aıdy kórip turǵany osy. «Jaryqtyq-aı, búgin tolǵan aıdyn túni eken-aý! —dedi ishteı tebirenip. — Aıaqastynan boıǵa jelik bitýi osy Aıdyń áseri emes pe eken? Aı tolǵanda onyń tartý teńizdi kóteredi, adam kóńili degen ne onyń qasynda?» Týla boıyna Aı sáýlesi sebezdep sińip jatqandaı, bir rahat kúıge bólenip, ol terezeniń aldynda uzaq turdy.
Baıahmet kýpege qaıtyp oralǵanda, Bıǵanym tósegin salyp, jatyp qalypty. Kúndizgi kórgenindeı aq jaımanyń astynda kerilip jatyr. Biraq uıyqtamaǵany aıdan anyq. Bul da óz ornyna kelip qısaıdy. Sham sóngen. Alaıda tolǵan aıdyń keshinde dala jap-jaryq. Terezeden alageýim sáýle túsip tur. Uıqy keler emes. Boıynda alaburtqan bir qyzý bar. Dál qasynda — aq sazandaı kelinshek. Qaıtpek kerek? Ádep saqtap, osylaı «mádenıetti» túrde jata bermek pe? Bıǵanym ne oılap jatyr eken? Budan bir belgi kúte me, álde úmitsiz be? Qalaı bolǵanda da, syr tartyp kórý kerek.
— Bıǵanym, uıyqtap qaldyńyz ba? — dedi bul álden ýaqytta shydaı almaı. Kórshisi oıaý eken:
— Uıqy qashty ǵoı... Meniń esimnen jańaǵy Qońyraqyn shyǵar emes, — dedi áıel kúle til qatyp. — Qaıdaǵy áńgimeni aıtyp, kisiniń uıqysyn buzdyńyz ǵoı, aǵa!
— Men de uıyqtaı alar emespin.
— Nege?
— Aı tolǵan túnderde osylaı elegizetin ádetim bar. Onyń ústine, qarys jerde aıdaı tolyqsyp sen jatyrsyn. Qyzdy aýyldyń ıtin úrgizýge qumar kóshpendi eldiń balasy edim. Bir belgi bermesem, erkek basyma min bolady-aý dep, eki udaı kúı keshýdemin.
— Oı, aǵa, qandaı qyzyqsyz ózińiz? — dep Bıǵanym sylq-sylq kúldi. — Aramyz — bir-aq qadam jer. Óıtip basyńyzdy qatyrǵansha, beri qaraı attaı salmaısyz ba?!
Keıde qol jetpes armandaı kórinetin nárseniń bir ǵana sózge, batyl bir qadamǵa ilinip turatyny bar-aý! Nesin aıtasyń, bul bir esten ketpes kesh boldy. Baıahmet uıatqa qalmaı, tolǵan aıdyń túnin jaqsy ótkizdi.
Erteńinde túske taman poıyz Shar beketine kelip toqtady. Bıǵanym erterek qamdanyp júkterin shyǵar aýyzǵa ákelip qoıǵan. Ekeýi jabylyp jerge túsirdi. Qarsy alǵan eshkim baıqalmaıdy. Adamdar bir kúnniń ishinde bir-birine bulaı baýyr basyp qalady dep kim oılaǵan? Baıahmet keshe osy ýaqytta dúnıede Bıǵanym degen áıel baryn bilmeýshi edi. Endi, mine, qıyp kete almaı, ishi qurǵyr qońqyldap tur. Kelinshek jorta kóńildenip, kúlgen bolady, Biraq onyń da janarynda nildengen jas bar.
— Bálkim, taǵdyr jazsa, taǵy da kezdesetin shyǵarmyz! — dedi Bıǵanym birinshi til qatyp. — Turaǵymyz osy. Mańdaıynda «Bıǵanym» degen jazýy bar dúkendi osy eldiń bári biledi.
— Mindetti túrde kezdesýimiz kerek! — dedi Baıahmet jan dúnıesiniń álden-aq qulazı bastaǵanyn ańǵaryp. — Eger osydan jolyqpaı ketsek, túk baıany joq, bátýasyz bireýler bolyp shyqpaımyz ba?!
Sony aıtyp, «vızıtnyı kartochkasyn» usynǵan. Onda «Altyn ıne» emhanasynyń meken-jaıy, telefony ap-anyq jazylǵan-dy.
— Jaqsy boldy ǵoı — anda-sanda baryp, «ıne saldyryp» turatyn! — dedi Bıǵanym burynǵy kóńildi qalpyn qaıta taýyp. — Semeı degen — biz úshin qaýyndyqtyń jolyndaı.
Mundaıda ýaqyttyń tym tez ótetin ádeti ǵoı. Aldan jasyl sham janyp, poıyz júrýge aınaldy.
— Qalaıda keletin bol, kútem! — dedi Baıahmet tepkishekke aıaǵyn sala berip.
Poıyz ornynan qozǵalyp ketti. Úıilgen júktiń qasynda Bıǵanym áli qol bulǵap tur. Baıahmetke ol jylap turǵan sıaqtandy. Ne isteısiń, ámanda kezdesý men qoshtasýdan turatyn ómir degen osy!
2000 jyl, Qarasha
6alash usynady
