– A-a-a...
Bizdiń úı men Toqa shaldyń úıi kórshi turatyn. Ácirese, qystygúni qoradan asyra laqtyrǵan, qatyp qalǵan jylqynyń qıy bir-biriniń aýlasyna túsip, ıtis-tartys bolyp jatatyn. Úlkenderdiń arasyndaǵy ondaı daýǵa men aralasa bermeıtinmin. Ana bir jyldary Toqanyń esigi bizdiń úı jaqqa qaraýshy edi, «dúzge otyrǵanymyzǵa deıin, kirgen-shyqqanymyzdy ańdyp pále qylady» dep, qubyladan shyǵaryp alǵan. Shoqsha saqaly bar, alasa boıly, eki qolyn únemi artyna ustap, jeldegendeı kókke qarap telmirip turatyn shaldyń minezi shataq, ózim degen kisisi bolmasa, ıimeıtin bir betkeı edi. Sharýasy túgel, qora-qopsysy jınaqy, tyqadaı bolyp erteńdi-qara kesh tyrbańdap kelip júretin. Soǵysqa qatysqan. Bir qulaǵyn berip qaıtypty. «Qulaqty Gıtler alyp, shunaq Toqa atandym» dep, jaryqtyq qarq-qarq kúlip otyratyn-dy. Kóp jyl qoryqshy bolyp, el-jurtty qan qaqsatty-aý. Aýyldan uzap shyqqan maldy ushyna temir baılaǵan bıshigimen basy-kózge sabalap, ne qoraǵa qamap tastaıdy, ne bolmasa Altaıdy asyryp taýdyń arǵy betine qýyp jiberedi. Qarttyǵyna qaramaı naı tartatyn ádeti jáne bar. Mahorkany bir qarystaı etip orap alyp, tútinin býdaqtatyp kúni boıy júrelep otyratyn. Esik aldyna shyǵa kelgen saıyn, býdaqtatyp temeki tartyp, inniń aýzyndaǵy sýyrdaı shoqıyp otyrǵan Toqany kórýshi edim. Sol Toqa úıinde jalǵyz jatqan bir keshte, naızaǵaı oınap, jaı túsip, talyp qalypty. Aýyl-aımaq jınalyp, talyp jatqan shaldyń basyn kótergende, esin áreń-áreń jınaǵan Toqanyń alǵash suraǵan sózi:
– Meni qoıshy, qara eshki qaıda eken? – degen eken.
– Assalaýmaǵaleıkúm! – deımin qashaǵa mingen kúıi aıqaılap.
– Áleksalam, molda bol, balam, a-a-a, – deıdi. «A-a-a» demekshi, Toqa shal ne ázil áńgime aıtyp otyryp nemese ózgeni tyńdap otyryp óz-ózinen «a-a-a» dep murnyn tartatyn. Murnyn tartatyn sebebi, bala kezden bergi ádet aýrýdan jaman qalmaı keledi eken. Shal bolǵan shaǵynda murnyn tartqany bizderge ersileý kórinetin, amaly ne, úırenis qoı... úırenis...
– Ata, búgin qoryqshylyqqa barmadyńyz ba?
– Balamdy jiberdim, a-a-a. Sen ne ǵyp taýyqsha qasha- ǵa qonaqtap otyrsyń. Qoranyń tezegin nege tazalamaısyń, álde sizdiń úıdiń sıyry biteý me edi.
– Joq, aqsaqal, qaıta sizden suraıyn dep edim. Qashan kórsek te jyly qorańyzdyń kóńi burqyrap, únemi bir qup-qurǵaq bolyp jatady. Bizdiń qarasandar astyn kók taıǵaq, ústi-basyn saltaq-saltaq qylyp, sar jambas bolyp júrgeni. Nemene, ata, sıyrlaryńyzdy qoraǵa qamar aldynda balasha tosyp alasyz-aý deımin.
Toqa máz bolyp kúledi:
– Onyń ádisi bar, biraq aıtýǵa bolmaıdy, a-a-a...
Kúnder jyljyp ótip jatady. Toqa shal sol qabaqtyń ústinde mahorkasyn býdaqtatyp áli otyr. Kúrk-kúrk jótelip, aldyn kól-jaısań qylyp túkirip qoıady.
– Assalaýmaǵaleıkúm! – deımin.
– Áleksalam, molda bol, balam, – deıdi. Jaılap basyp janyna baramyn.
– Halyńyz qalaı, aqsaqal? – deımin.
– Qatty júrmeımiz, qarap turmaımyz, a-a-a, – deıdi.
– Ata, osy siz soǵysqa qatystyńyz-aý, – deımin.
– E, qatystyq. German turǵanda – qulaq tura ma? Berip qaıtqamyz, a-a-a, – dep shunaq qulaǵyn kórsetedi.
– Sonda jaýdy qalaı jeńdińiz?
– Apyr-aı, anaýyń da, mynaýyń da taqýalap suraı ber- dińder-aý, – dep keııdi.
– Áneýgúni sáskede úıden shyǵyp edim, – dep bastaıdy áńgimesin sosyn.
– Úıden shyqsam, aspan ala bultty eken. Keńse jaqty boljap qaıtaıynshy, sovhoz mal soıyp jatsa, ishek-qaryn, bas-sıraǵyn suraıyn dep, dorbamdy arqalap solaı qaraı bettedim. Aldymda kóldeneń dóńbek jatty. Osydan bes-alty kún buryn jaǵalaýǵa tasqyn shyǵaryp tastaǵan sý-sý terekti álgi bes qyzdyń ortasyndaǵy jalǵyz ulym súırep kelgen eken. Iá, sonymen álgi dóńbekten attap ótip, joq... aınalyp ótip, joq, attap óttim-aý deımin... joq, aınalyp óttim be?.. Qara basyp umytyp qalǵanymdy qarashy, apyr-aý, attap óttim be, álde aınalyp óttim be álgi dóńbekten, a-a-a... (oılanyp, saqalynyń ushyn tistep biraz otyrady). E-e, qudaı-aı, aınalyp ótken ekem ǵoı, jo-joq, densaýlyq bar, jaman dóńbekten attap-aq ketken shyǵarmyn... Umytshaǵym-aı osy. Bári Gıtlerdiń kesiri, a-a-a... aınalyp óttim-aý deımin, ol kezde aýyryńqyrap júrgenmin.
– Shyraǵym, – deıdi sodan soń ornynan qolyn taıana turyp, – erteń kelshi, qalǵanyn esime túsken soń aıtaıyn.
Erteńinde Toqa shal menshikti mekeninde joq eken, tegi, qoryqshylyqqa ketken bolýy kerek, jıren qasqa aty da kórinbeıdi. Bizdiń qara sıyr da jym-jylas, saýaıyn dese mańaıdan izdep taba almaı, toǵaı jaqtan apam kele jatyr eken.
– Ákeńniń atyna mine sal da, sıyrdy bolja. Boztal jaqta eki-úsh qara jaıylyp júr eken. Bálkim, sol shyǵar. Álde Toqa qaqpas azan-qazan móńiretip qamap tastady ma, – degen soń, kók atqa jaıdaq minip, joq izdeýge shyqtym.
Kún áldeqashan shyqsa da, bulttyń arasynda bozamyq- tanyp tur. Maly túgel aǵaıyn sıyryn saýyp, óriske aıdap barady. Shelekteri shıqyldap eki-úsh áıel sýǵa kele jatyr. Mektep jaqtan pıoner kerneıiniń daýsy shyǵady. Juqaltań shyq túsken eken, áli erimepti; jabaǵy bulttyń ara-arasynan syǵalap qalǵan kúnniń sáýlesi túsip, kózderi jylt-jylt etedi. Erinshektene basyp aýyldyń er-azamaty keńsege bettep bardy. Toqa shaldyń jalǵyz uly pys-pys etip otyn jaryp tur.
– Atań qaıda? – dep edim. – Mal qaıyrýǵa ketken, – dep sháńk ete qaldy. Sosyn murnyn tartty. Deneli bolǵanymen, daýsy shińkildek, jińishke. Iapyr-aý, aınymaǵan ákesi... munshama uqsar ma, aýzynan túskendeı.
Boztaldyń kúıkeńimen sypyra aıańdap, etekte jatqan toǵaıdyń ústinen qarap kele jatqanymda, aldymdaǵy saılaýdan jylt etip áýeli shoshaıǵan bórik kórinip, artynsha-aq Toqanyń basy shyqty.
– Assalaýmaǵaleıkúm!
– Áleksalam, molda bol, balam, a-a-a... erteletip júrsiń ǵoı. Ákesi erinshek bolsa, balasynyń mazasy ketedi degen osy, shyraq.
– Bizdiń sıyr joq, aqsaqal, túnde kúresinde jatyr edi... kórmedińiz be?
– A-a-a... Kórdim-aý deımin. Joq, kórmedim bilem... Men tańerteń erte turyp arqandaýly atyma barǵanda... dedi de sambyrlaı jóneldi. Endi Toqa shaldyń toqtamaıtynyn bildim de, kók atty tebinip qalyp ilgeri júrip kettim. Bylaıyraq uzap shyǵyp artyma qaraǵanymda, qolyn sermep qoıyp Toqa shal baǵanaǵy ornynda áli sóılep tur eken...
– A-a-a, – dep murnyn tartqany alystaǵan saıyn qulaǵyma jaqyn estilgendeı.
Qys túskende, apam aıtty: «Bıylǵy qysta kórshiniń bar syryn ashýymyz kerek, balam. Toqa qaqpastyń qorasyn qashan kórseń de qup-qurǵaq. Sıyrlarynyń artyna shelek baılap qoıa ma? Birinshi, osynyń sebebin bilý kerek; ekinshi, shóp sharbaǵynda tis shuqıtyn qoqym-soqym, saǵdar-soıaý qalmaıdy, ony qaıda jiberedi, sony anyqtaý kerek», – dep qupıa tapsyrma berdi.
Altaıdan arqan boıy ǵana bıikte erinshektene batysqa jylystaǵan qystyń qysqa kúni baǵana batyp ketken. Jyly kıinip, qulaqshynnyń baýyn myqtap baılap, Toqa shaldyń qorasyn ańdydym. Kóz baılanyp, tóńirekti qoıý qarańǵylyq qymtaı bastaǵan. Qardan jabý jabylǵan jer aǵarań tartyp, tún qushaǵyna boı usyna almaı júdeý jatqan. Syqyrlap ashylǵan únnen selk etip, qulaǵymdy túre qoıdym. Tegi, Toqa bolýy kerek, eki sıyryn qoradan shapshań aıdap shyqty da, jalǵyz uly ekeýi shybyrtqynyń astyna alyp qýa jóneldi. Tuıaǵy syrtyldap, taptalyp qalǵan jyltyr qarǵa taıǵanaqtaǵan shańyraq múıiz sıyrlar búrseń-búrseń jelip barady. Áke men bala maldy uzata qýyp áketti. Edáýir ýaqyttan soń, sol tolas taptyrmaı qýalaǵan qalpymen qaıta aıdap ákeldi. Mal da, adam da ábden sharshaǵan sekildi, yrs-yrs etedi. Eki sıyr kýǵyn-súrginge shydaı almaı, quıryǵyn shoshaıta japa tastap zár jiberip edi, Toqa da qumanyn ustap dáret syndyrýǵa qorany aınalyp ketti.
– İshterin tazalap bolsa, jabyq qoraǵa qama! – dep bu- ıyrdy balasyna
Bolǵan oqıǵany apama aıtyp berip edim, ol kisi qaıran qalyp, birazǵa deıin kórshisiniń qýlyǵyna tamsanyp otyrdy:
«Báse, – dedi, – ózim de solaı-aý dep joramaldap edim. Tipti qystaı malynyń asty qup-qurǵaq bolyp shańytyp jatady. Áı, qaqpas-aı, jerdiń jyrtyǵyn jamaǵan zálimsiń-aý».
Kelesi kúsh ózimizdiń eki sıyrdy apam ekeýmiz baqannyń astyna alyp, Toqanyń sońynan qýa jóneldik. Osy kúnnen bylaı bizdiń maldyń qorasy da tap-taza bolyp, qurǵaq turatyn edi.
Apamnyń ekinshi tapsyrmasyn da oryndadym. Toqa shal shóptiń mal jemeı soıaý bolyp qalǵan qaldyq-saǵdaryn qoranyń bel aǵashyna bıigirek etip baýlap, baılap qoıady eken. Sıyr maly qaskúnem keledi, bir nárseni búldirmese, súzgilemese basy aýratyn qý múıiz áýesqoı ǵoı. Aldynda jatqan shópti tastaı berip, aýzy jeter-jetpestegi soıaý-soıaý saǵdarǵa umtylady da, sozylyp baryp tilimen orap, ilingenin kútirletip shaınap-shaınap jep qoıady eken. Sıyr «psıhologıasyna» ábden qanyq Toqa shaldyń shóbi jazǵa jetip, al pisheni taqa taýsylyp qalǵan aýyldastaryna artyǵyn satady. Osy qysta biz de mal azyǵyn kóp únemdedik.
– Assalaýmaǵaleıkúm! – deımin.
– Áleksalam, molda bol, balam, a-a-a, – dep murnyn tartady.
– Soǵysqa qatysqanyńyz ras pa? – deımin.
– Onyń nesin suraı beresiń taqýalap. Berip qaıttyq qoı bir qulaqty. Áli esimde, soǵys bitip elge qaıtyp kele jatyrmyn, a-a-a... Qolymda dáý qara chemodan. İshi tolǵan olja, bala-shaǵanyń qamy degendeı, a-a-a. Ne bolsa – sol bolsyn, balalarǵa sorpa bolsyn dep, ájeptáýir dúnıe salyp alǵanmyn. Shoıyn jolmen neshe kún, neshe tún júrip Novaısibirdiń vokzalyna túse-túse qalystyq. Aıańdap endi júre berip edim, eńgezerdeı bir orys «oı baýyrymdap» kelip bas salyp qushaqtap, solqyldap jylady-aı. Ózimizdiń aýyldyń men soǵysta júrgende er jetip ketken er-azamatynyń biri shyǵar-aý dep, el jurtty saǵynyp áreń kele jatqan men júregim jibip, kórisip solqyldap jyladym. Bir ýaqytta álgi orysym meni ıterip tastaı berip, teris qarap óz aldyna júrdi de ketti. Artynan ań-tań qarap turyp-turyp eńkeıip qolymdy sozsam, chemodanym ornynda joq, a-a-a...
Arada kóp jyldar ótip, bilim, odan soń qyzmet qýyp, aýylǵa sandaǵan ýaqyt – kóp mezgil barmaı júrdim. Jazdyń tamasha tamyljyǵan kúniniń birinde, bitik ósken egindiktiń arasyn qaq jaryp ótetin qara jolmen yzǵytyp kele jatqanbyz. Astymyzda – qyzyl «Jıgýlı». Sonadaı qyrdyń basynda, ystyq kún bolsa da, tymaǵyn shoshaıtyp turǵan atty adam kórindi. Mal qaıyryp júrgen Toqa shalsyń-aý dep oıladym. Mashınany toqtatyp, «aqsaqal» dep aıǵaı salyp, qol bulǵap shaqyrdym. Sálem bere ketý nıeti edi, jaman-jaqsy bolsa da kóz kórgen úlken adam. Atty kisi búlkek-búlkek jelip, jasqanshaqtana janymyzǵa keldi. Eptep jasaryp, úshkil saqaldy alyp tastap, tek sepsıgen murt qana jibergen Toqa shaldyń dál ózi.
– Assalaýmaǵaleıkúm, ata! – dedim.
– Áleksalam, a-a-a... Orashpysyń? – dedi.
– Qýattysyz ba, aqsaqal? – dedim. Ol yrjyń etip kúldi.
Kúldi de murnyn bir tartyp:
– Men aqsaqal emespin. Toqa shaldyń jalǵyz ulymyn ǵoı. Atam baıaǵyda ólip qalǵan, a-a-a, – dedi.
Uzap ketsek te, tóbeniń basynda sekıip turǵan Toqa shaldan qalǵan jalǵyz tuıaqtan kóz almadym.
– A-a-a...
6alash usynady
