(– Iá… shyn súıe alatyn tek áıel ǵana).
Mopassan. «Oryndyq toqýshy áıel».
– Qudaı-aý, biz kórispegeli on shaqty jyldan asyp ketipti ǵoı!
– Iá, Bátımash, ol kezde biz qyz edik… Bes bıeniń sabasyndaı tolyq, etjeńdi kelgen qara tory áıel Bátıma óziniń bir kezde qyz bolǵanyna shynymen tańyrqaı sál ańyryp qaldy da, dıvanda shalqaıyp jatqan kúıinde, saǵynyp kórisken dosy Zıany qushaǵyna qysa tústi.
«Qyz kúninde bári jaqsy, jaman qatyn qaıdan shyǵady» degen osy eken-aý, qazirgi túrimiz mynaý, – dep qoıdy.
– Seni aıtpaımyn, – dedi azdan soń Zıaǵa kúle qarap, boıyń ósip, bet beıneń ashańdanyp, deneń tolysyńqyraǵany bolmasa, sol ýyljyǵan qalpyń, áli kyzdan aryqsyń. Mektepte joǵarǵy klastarda oqyp júrgende ózimizdi boıjetken sanaýshy edik, bala ekenbiz onda. Stýdenttik jyldar ǵoı, shyn dáýren súrgen kezimiz. Bir qalada oqymaǵanymyzdy aıtsańshy… Senimen birge osy Almatyǵa kelmegenime áli ókinem.
– Onda Bákeńe kezdespeıtin ediń ǵoı, – dedi Zıa oınaqylana.
– Solaı eken-aý. Biraq Bákeń bolmasa Sákeń kezdespes pe edi?
– Kim deısiń?
–Sákeń… Áıteýir bireý degenim ǵoı.
Az únsizdikten soń:
–Qaljyń ǵoı bári de,- dep qosyp qoıdy Bátıma aqtalǵan túrimen.
Mektepte on jyl boıy birge oqyp, qulyn-taıdaı birge oınap, birge ósken qurbylar endi on eki jyl ótken soń bir-aq kezdesip, osy azǵana ýaqyt ishinde sonshama ózgergenderine ishteı tań qalysyp, birinen-biri kóz aıyra almaı uzaq otyrdy. Keshe ǵana tulymdary jelbiregen qyz edi-aý ekeýi de. Endi mine…
Qushaqtasyp, kúlisip, biraz maýqyn basqan soń eki áıel úı, turmys, tirshilik jaıyn sóz etip ketti. Ekeýden-ekeý otyryp qoıý shaıdy tartyp alǵan soń áńgime tipti qyza tústi. Taýsylar emes.
– Zıa, – dedi bir kezde Bátıma kenetten, kópten kókeıinde júrgen suraǵy esine jańa túsip, – osy sen kúıeýińnen nege aıyrylystyń? Qansha surasam da hattaryńnan eshteńe bile almadym. Anyǵyn aıtshy?
Zıanyń júzindegi kúlki lezde tarady da, bet pishini oıly, qamyryqty qalypqa aýysty.
– Minezimiz úılespedi,- dedi kózin bir núkteden almaǵan kúıi. – Kelise almadyq.
– Taǵy sonyńda aıttyń. Túsinbedim seni. Estýimshe, ol sonshama ataqty adam bolsa da, jibekteı esilgen bıazy, úlkendi aǵa, kishini ini dep turatyn meıirban jan kórinedi. Biletinderdiń bári solaı deıdi. Al sen tipti bala kezińniń ózinde asa ustamdy ediń. Turmystaryń da jaman bolǵan joq. Sonda nemenege kelise almadyńdar?
– Kelispedik, – dedi Zıa Bátıma aıtqan sózderdi estimegendeı, qımylsyz kúıinde.
– Toı qarsańyndaǵy hattaryń mende áli saqtaýly, ne dep jazyp ediń sonda! «Ómirlik serigim bolatyn adamǵa kezdestim! Baqytymdy taptym!» dep…
– Bátıma, – dedi Zıa jalynǵandaı daýyspen. – Meni taǵy azaptaǵyń kelip otyr ma? Senen neshe ret suradym, osyny sóz qylmaı-aq qoıaıyq dep…
Saǵynyp kezdesken qurbysynan mundaı renishti sóz kútpegen Bátıma tosylyp qaldy.
– Ózgergenimiz ǵoı, – dedi azdan soń jábirlengen keıippen. – Syr jasyrýshy ma edik buryn… Biraq meniń anyq biletinim – sen ony áli umytqan joqsyń. Umyta almaısyń…
– Kimdi? – Zıa selt etip Bátımanyń aýzyna qarady.
– Kimdi bolýshy edi, Arystandy-daǵy. Sol kisini jamandaǵan bir adam kórgem joq. Ózi de qudaı bergen jigit qoı, juldyzy janyp-aq tur. Bul – bastaǵany ǵana, áli jas, otyzdyń ishine jańa endi. Doktor… profesor! Ne kerek, Zıa, baqytyńdy basqa teptiń.
– Baqytymdy… – Zıa aýyr kúrsinip aldy. – Baqytymdy basqa teptim ǵoı shynynda da…
– Qudaı mańdaıyńa jazǵan qosaǵyń emes pe edi Arystan!
– Týý, Bátımash-aı, taǵy da Arystanyńdy ákeldiń be!
– Zıa denesin sýyq qaryǵandaı, qushaqtasqan qolyn jazyp, Bátımadan alshaqtańqyrap otyrdy. – Seniń mańdaıyńa jazylǵan Arystan edi dediń be? Aıtaıyn endi.
Al tyńda, kim eken…
Men ómirimde ondaı adamdy kórgen emespin. Ol eshkimge de uqsamaıtyn. Tolqyndy, qalyń qara shashin shalqasynan qaıyryp qoıatyn. Jelkesine deıin jetetin, arty kóterilip, kúdireıińkirep turatyn, onysy ózine erekshe óń beretin. Ol sulý emes edi, biraq symbatty-tyn. Aıaǵyn salmaqpen basyp, jaıymen, oılanyp júrip kele jatqanda jurttyń bárinen eńseli kórinetin.
Onyń kózi… Sen sondaı kózdi kórgeniń bar ma? Tynysh jatqan, tereń qarasýlar bolady ǵoı, soǵan uqsas edi, tipti teńeý taba almaımyn. Kúlmeıtin, únemi bir qalypta, tuńǵıyq, selt etpegen kúıinde turatyn da qoıatyn. Men keıde Korolenkonyń soqyr mýzykantynyń kózine uqsatatynmyn. Bizdiń qyzdardyń biri onyń kózi ólgen adamnyń kózindeı dep edi.
Ras, keıde janarynan jylt etken ot kórinip qalatyn. Onysy erekshe kóńildengen kezderinde bolýshy edi. Áıtkenmen burynǵy qalpyna tez túsetin. Onyń kózi nege sondaı boldy eken dep jıi oılaımyn, álde baqytsyzdyǵynan ba, álde oı ústinde júrgendikten be…
Ol konservatorıada oqıtyn.
Instıtýtymyzdaǵy kórkemónerpazdar úıirmesin basqarýshy tósek tartyp jatyp qalypty da, ýaqytsha sonyń ornyna kelipti.
«Aty Tólegen eken, Jibegin izdep júrgen kórinedi»,- dep kúlisti alǵashqyda qyzdar.
Ol kompozıtor edi.
Júrek tolqytar syrly ánderi aýyzdan-aýyzǵa kóship jańa taraı bastaǵan kezi. Ataǵy shyqpaǵan, biraq ánin estigen, ózin biletin adamdar tegis onyń bolashaǵynan úlken úmit kútetin.
Júris-turysymen, sóılegen sózimen Tólegen qyzdardyń bárin de baýrap aldy. Alǵashqy kúni ilme sóz, qaqpa qaljyńdar jaıyna qaldy. Orynsyz birdeńe aıtyp qoımaıyq dep oılana, ımene sóıleımiz. Qyzdardyń árqaısysy-aq Jibek bolǵysy keledi. Maǵan da unady Tólegen. Biraq mende áıeldiń, áli ómirdi bilmeıtin, áli lázzattyń
dámin tatpaǵan paryqsyz áıeldiń takapparlyǵy bar edi. Kezekti repetısıadan taraǵan soń qyzdardyń bári ý-shý bolyp anany-mynany aıtysyp jatqanda men sózderine kóp aralaspaı, árneni qıaldap, ózimnen-ózim otyramyn. Tólegenniń kózi maǵan alǵashqy kúni-aq tústi. Men ańǵarmaǵan, ańǵarsam da elemegen qalyp tanyttym.
Óziń bilesiń, meniń biraz daýsym bolatyn. Bizde jaqsy ánshi qyzdar da bar edi. Keıbireýleri radıodan da aıtatyn. Áıtkenmen Tólegen basqalardan góri maǵan kóbirek iltıfat bildirdi. Men án salǵanda aýzyma qaraıtyn da qalatyn. Azdan soń muny bizdiń qyzdardyń bári de baıqady. Sondyqtan men Tólegen masattanbasyn dep, onyń ánderin onshama unatpaıtyn sıaqtandym, al basqa qyzdar úıde aýyzdarynan tastamaıdy, – óz jazǵanyńdy óziń qaıta-qaıta tyńdaǵannan asqan azap joq dep Tólegen óz ánderin aıtqyzbaıtyn,- biraq keıde yńyldap qosylyp ketkenimdi ańǵarmaı qalýshy edim.
Bir kúni Tólegen jańadan shyǵarǵan ánin úıretti. Án bárimizge de unady, al men onyń sózi men sazyna elitip mas bolǵandaı edim. Jigit ǵashyǵyna óziniń júrek syryn ashatyn. Qyzǵanysh degen sezimniń dámin alǵash sol jerde tattym. «Sirá, Tólegen bul ándi súıgen qyzyna arnaǵan bolar», dep oıladym. Tólegen: «osy ándi siz oryndamaısyz ba?» degende qýanǵannan ne isterge bilmedim. Ózimniń sertimdi umytyp ta ketippin. Sol kezde men shyn baqytty ekem, Bátımásh! Biraq adam baqyttyń qonǵanyn bilmeıdi, ushqanyn biledi deıdi ǵoı, baq qonǵanyn men de bilmeppin.
Kelesi repetısıada Tólegenniń ánin jeke ózim aıttym. Sózi men áýenine berilip kettim bilem, án salyp turǵanda eshteńeni kórgem joq. Tek sońyn qaıyrǵanda ǵana Tólegenge kózim tústi. Maǵan qadala qarap qalypty. Betine adam kóz toqtata almastaı edi.
Sol kúni kınoǵa shaqyrdy.
Qaıtar jolda uzaǵyraq júrip qalyppyz. Tún de tamasha edi. Japalaqtap qar jaýyp turdy. Jer de appaq, kók te appaq. Anda-sanda, ústine qonǵan qar salmaǵyn kótere almaı kútir etip synǵan butaq daýysy estiledi. Ekeýimizdiń qalaısha tez unasyp ketkenimizdi bilmeımin. Qol ustasqan qalpymyz aqsha qardy jaldap, múlgip jatqan kóshelerdi boılaı kóp júrdik. Sóıleskemiz joq, qur júrdik te qoıdyq. Jaýyp turǵan kirshiksiz taza qarmen qala ottary shaǵylysyp, aspan samaladaı jaryq. Joǵaryǵa qarasań qalbalaqtap kele jatqan ulpa, iri qar túıirshikteri kórinedi.
Kenet Tólegenge erkelegim kelip ketti.
«Qarap tur,- deımin, «senge» kóship alǵanymdy ózim de ańǵarmaı, – men qazir ana bir túsip kele jatqan qardy qaǵyp alam!»
«Qaısysyn?» – deıdi Tólegen. Jaýyp turǵan qar túıirshikterinde san joq. Qaısysyn ekenin ózim de bilmeımin, biraq:
«Áne bireýin» – deımin kókke qolymdy sozyp. Súıdeımin de alaqanymdy jaıyp turam. Meniń qolyma jańa bir túıirshik tússe balasha ekeýimiz de máz bolamyz.
«Ústińdi qara, appaq» – deıdi Tólegen bir kezde. Qarasam, paltomnyń omyraýyn, ıyǵyn ulpa appaq qar qaptap alǵan, Tólegenniń ústi-basy da sondaı.
«Tońǵan joqsyń ba?»
«Joq»,- deımin.
Tólegen meniń bir jerimdi aýyrtyp almaıyn degendeı ústimdegi qardy jaılap, sıpaı qaǵady. Qolynyń jylýyn búkil denem sezingendeı. Men de onyń ıyǵyndaǵy qardy túsirem. Sóıtip turǵanda kenet Tólegen meni qatty qushaqtap aldy da…
Zıa sol sátti basynan jańa ǵana ótkizgendeı erni balbyrap, kózi kúlimdep az otyrdy da:
– Bátıma ,- dedi qurbysynyń ıyǵyna qolyn salyp,- alǵash súıiskeniń esińde me, eń alǵashqysy?
– Kimmen, Bekeńmen be?
– Jalpy degenim ǵoı… Bekeńmen bolsa da.
– Qansha jyl ótti sodan beri, qaısy bir qyzyqtar este qaldy deısiń.
– Nemene, Bekeńe deıin bolyp pa edi bireýiń?
– Bekeńe tórtinshi kýrsta kezdestim ǵoı. Oǵan deıin qaı qyz saý júrýshi edi. Óıtip-búıtip dolbarlap retin keltirdi ǵoı Bekeń de. Sol jas syptaı jigit kezinde qazirgisinen de ebedeısiz edi sorly. Ózin onsha unata da qoıǵam joq, áıteýir bireýmen bas qosý kerek bolǵan soń… Qazirgi kezde mahabbat degenniń ózi… Qozy men Baıannyń zamany ótip ketti ǵoı. Biraq Bekeńdi keıin qalaı jaqsy kórip ketkenime tań qalam. Endi sol maltabarymdy eshkimge aıyrbastamas edim.
– Balalaryń da…
– E, kimde bala joq deısiń. Olardy qoıshy. Bekeń meniń júregimdi balalary arqyly emes, óziniń kónbistigimen jaýlap aldy ǵoı. Áli kúnge sol kúıinde, tur desem turady, júr desem júredi. Sýretin kórdiń ǵoı. Qazirgiden sıdalaý kelgeni bolmasa, jigit kezinde de naǵyz maýbastyń ózi edi. Al seniń Tólegeniń prosto molodes eken. Qyzdy alǵash kınoǵa shaqyrǵan kúni súıip alý degen…
– Bul bizdiń sońǵy súıisýimiz edi, – dedi Zıa áńgimesin qaıta jalǵap, – alǵashqy jáne eń sońǵy. Onyń demi ottaı ystyq edi, al erni… meni órtep jibere jazdady. Býyndarym bosap, erip bara jattym. Sol sátte Tólegenniń ózi qysa qushaqtap turmaǵan bolsa qulap qalar edim deımin. Keıin, Arystanmen birge júrgen kezderimde mundaı lázzattyń dámin de tatqan emespin. Biraq ózimdi ózim aldap, ony súıem dep júre berdim. Keıde shyn solaı sıaqty kórinetin de. Arystan ol kezde aspırant edi, al Tólegen…
Tólegen taǵy súımek bolǵanda bir-aq jıdym esimdi. Ózime ony qanshama jaqyndatyp alǵanymdy tez ańǵardym. «Masqara-aı, tanyspaı jatyp… aqyndar, óner adamdarynyń bári júrgish keledi deıtin, árıne, men munyń alǵashqy qyzy emespin. Sol kóp qyzdyń birindeı etip meni de tastap ketedi». Basyma jalt etip kelgen oı osy boldy. Sol sátte men dórekileý bir qımyl kórsettim. Tólegendi keýdesinen ıterip jiberdim bilem, áıteýir sytylyp shyqtym…
Sodan bastap ózim de áli kúnge deıin anyq túsin-beıtin bir is bastaldy. Tólegen kúnara, keıde tipti araǵa kún salmaı keledi. Men kóbine shyqpaımyn. «Ýaqytym joq» deımin, jalǵyz-aq aýyz sóz. Al Tólegen muńaıyp turyp-turyp ketip qalǵan soń bólmege kelem de tósekte jatyp alyp ony oılaımyn: «Jańa shyqsam ǵoı, qazir qol ustasyp anadaǵydaı júretin edik, múmkin taǵy da…» Sol sáttiń qaıtalanýyn ańsaımyn, jan-tánimmen berile ańsaımyn.
Biraq nege ekenin bilmeımin, únemi óz sezimime qarsy áreket etip otyrdym. Keıde shyǵýshy em. Kınoǵa, ne teatrǵa baramyz. Ondaıda syrtta uzaq qalmaýǵa tyrysam. Tólegendi boıyma jýyqtatpaımyn, tipti qol ustasyp ta júrmeıtin boldyq. Únemi kókeıimdegi sózderdi emes, basqa birdeńe aıtam. Ol – áńgimege múlde qatyssyz bolyp shyǵady.
Tólegen menimen syrlasyp, áńgimeleskisi kelýshi edi. Óziniń armandaryn, oılaryn aıtatyn.
«Konservatorıany bitirem, – deıtin ol, – sodan soń sen de medınstıtýtty bitiresiń…»
Eshteńe ańǵarmaǵandaı ary qaraı ilip áketem:
«…Sodan soń men ózimizdiń aýylǵa qaıtam, al sizder ataq, dańq alý úshin Almatyda qala beresizder…»
«…Ataqtyń da, dańqtyń da keregi joq, – deıtin ol meniń bul joly da áńgimeni basqa jaqqa buryp jibergenimdi baıqaǵan soń muńaıyp, – shyn mánisinde qundy shyǵarmalar jazsam bolǵany; al men kóp jazam, jáne tek jaqsy týyndylar ǵana. Konsertter me, sımfonıalar da, opera da, balet te…qazirgilerimniń bári jattyǵý. Kóp is, óte kóp is tyndyrar edim, tek… sen menimen birge bolsań…»
Ol armanshyl edi. Tipti kóp armandaıtyn. Keıde shalqyp ketetin. «Men myqtymyn, – deıtin. – Bárinen de kúshtimin. Áli kórersiń, bárin de uryp jyǵam». «Maqtanshaq!» – deımin men ishteı. Al keıde óner jolynyń qıyndyǵyn áńgimeleıtin. «Áı, osy menen eshteńe shyqpas» dep te qoıatyn. Qazirgi mýzyka jaıly oılaryn aıtatyn, keıde tipti tym alysqa siltep, maǵan múlde beıtanys qaı-qaıdaǵy bir kompozıtorlar jóninde hıkaıalap ketetin. Munyń bári men úshin tym qyzyqsyz, ish pystyrar nárseler edi. Al ol tabıǵatynda sózge sarań bolǵanymen, bir sheshilse uzaqqa tartatyn. Árıne, mundaıda meniń kóńilim basqa jaqta júredi.
Tólegenniń ózimdi súıetinine kózim anyq jetti. Men sheksiz baqytty edim. Biraq oǵan qanaǵattanbadym. Tólegendi taǵy da da qınaı túskim keldi, – bul maǵan qyzyq edi. Sol kezderde onyń qandaı kúıde júrgenin oılasamshy… Ózimniń mereıimniń ústemdigin sezingen soń meniń tentektigim shekten shyqty. Konservatorıa stýdentteriniń jataqhanasy alys. Qalanyń shet jaǵynda, «Atty ásker» kóshesinde, – qazir basqasha atalsa kerek. Men Tólegendi uzaǵyraq ustaýǵa tyrysamyn. Kóbine ádeıi isteımin. Transport toqtap qalǵan kezde talaı jaıaý ketip júrdi. Óstip kesh qaıtqan bir kúni jataqhanaǵa jaqyndaǵan jerde eki-úsh buzaqy jabylyp, bar kıimin sypyryp áketipti. Ózin soqqyǵa jyǵypty. Áıteýir tiri qalǵan. Osy jol oǵan qanshalyq qymbatqa túskenin keıin ǵana bildim. Ol taqyr jetim edi, ákesi de, sheshesi de, týǵan-týysqandary da joq, eshkim qarajat jaǵynan, kómektespeıtin. Jáne o kezde jaǵdaı qazirgideı emes. Aqsha taýyp kıim alǵansha aı boıy joldastarynyń biriniń eski paltosy men kostúmin kıip júripti.
Osy ýaqyt ishinde maǵan birer ret qana qatynady. Uıalǵan bolýy kerek, tis jarmady. Bar bolǵany: “Bir úlken dúnıe bastadym, bitirip tastaıtyn edim, jaǵdaı kelispeı, sozylyńqyrap barady, ýaqyttan da tarshylyq kórip júrmin” dedi.
Arystanmen sol Tólegen kelmeı júrgen shamada tanystym. Bul ekeýi dúnıeniń eki sheti sıaqty edi. Birine-biri múlde uqsamaıtyn. Tólegen kórkemónerge tabynsa, Arystan ádebıet, mýzyka degenderdiń bárin erikkenniń ermegi sanaıtyn.
«Buryn ǵoı, – deıtin ol, – bizdiń elimizde Tolstoı da boldy, Týrgenev te, Pýshkın de, Chaıkovskıı de boldy. Biraq Rossıa artta qalǵan mesheý memleket edi. 1905 jyly japondardan qalaı jeńilgenimizdi tarıhtan oqydyń. Orys armıasy men flotyn Tolstoı saqtap qala almady, taza masqara boldyq. Al qazir ilgeri damyǵan ǵylym men tehnıkanyń arqasynda Sovetter Odaǵy dúnıe júzindegi eń qýatty, eń aldyńǵy qatarly derjavaǵa aınalyp otyr».
Maǵan Arystannyń batyldyǵy unady. Kıip-jaryp júretin. Jáne artyq-aýys sóz aıtpaıdy. Qyz kóńilin nemen aldarqatýdy biledi. Áıtkenmen ony «sizden» berige jaqyndatpadym. Men Tólegende qyzǵanysh sezimin týdyrǵym keldi. Bilsin dedim onsyz da ómir súre alatynymdy. Bir jeksenbige ekeýin qatar shaqyrdym. Únemi keshigip júretin Tólegen bul joly erte keldi. Arystan biz esik aldyna shyqqan kezde bir-aq jetti. Men tipti ekeýin tanystyrsam ba degen oıǵa ketip tur edim. Arystan bóget jasady.
«Keshirińiz, – dedi ol Tólegenge qarap gúr etip, – bul kisi bizben barmaq edi». Sóıdedi de meni qoltyqtap alyp júre berdi. Tólegenge yzam keldi. «Nege ol da óstip alyp ketpeıdi?»
Bul oıynymnyń isti nasyrǵa shaptyrǵanyn keıin bildim. Bir aı boıy Tólegen kórinbeı ketti. «Úlken dúnıesin» aıaqtaı almaı jatqan bolar» degen kekesinmen ózim izdep barmadym. Aqyry bir kúni odan hat aldym.
Zıa dıvannan turdy da, jatyn bólmesine baryp bir kók konvert ákep qurbysynyń qolyna berdi. Bátıma aýzy ashyq konverttiń ishinen eskirip sarǵaıyńqyrǵan tórt búkteýli qaǵazdy alyp jazdy. Arasynda birneshe jerden synǵan foto bar eken.
– Sol ma?
Bul – Zıanyń óz sýreti bolyp shyqty. Sol jyldardaǵysy. Qalyń qyzǵaldaq ortasynda tur, shashyna da, omyraýyna da gúl qystyrǵan, qolynda da gúl. Sál eńkeıińkiregen, ezýinde kúlki oınaıdy. Ózi de gúl ráýishti.
Bátıma sýretke qarap qalǵan edi.
– Bul – ómir joly qyzyl gúlge toly sıaqty kórinetin kezdegi sýretim ǵoı, – dedi Zıa estiler-estilmes.
– Qoısańshy, qaıǵy túbine bata bermeı, betińe ájim túsip otyrǵan joq, jassyń, sulýsyń. Tek den saý bolsyn, áli qasqa men jaısańnyń talaıyna kezdesesiń.
– Bilmeımin, – dedi qabaqtarynyń arasy qosylyńqyrap, oılanyp qalǵan Zıa, – osy kúıimde ketem demeımin, biraq ol kúnder oralý qaıda. Endi men úshin eń tátti mınýttar – ótkendi qıaldaǵan sátterim ǵana bolmaq. Jaraıdy, oqı ǵoı. İshińnen oqy, men senimen ilesip otyram, – bul hattyń árbir útirine deıin jatqa bilem.
«Zıa!
Salamatpysyń.
Osy sózden keıin núkte qoıdym. Óıtkeni endi qaıtyp seniń daýsyńdy estimeıtinimdi jaqsy bilem. Men ketip baram.
Qatty soqtyń ǵoı, ne aıtaıyn saǵan. Adam óz qolyn ózi kese ala ma. Saǵan aýyr sóz aıtarlyq dármen joq mende. Abaıdyń bárimiz de biletin bir óleńinde qanshama tereńdik, qanshama syr baryn osy qazir ǵana júregimmen sezingendeımin.
…Dúnıede, sirá, sendeı maǵan jar joq,
Saǵan jar menen artyq tabylsa da.
Sorly asyq sarǵaısa da saǵynsa da,
Jar taıyp jaqsy sózden jańylsa da,
Shydaıdy rıza bolyp jar isine,
Qorlyq pen mazaǵyna tabynsa da.
Men adamnyń eń asyl, eń asqar sezimderin mýzyka ǵana tolyq jetkizip bere alady dep oılaýshy em. Árıne, sóz qudiretin bilem, degenmen de. Al myna sóz…
Shydaıdy rıza bolyp jar isine…
Shydadym ǵoı men de. Baqytty edim, sol kezderdiń ózinde. Ánsheıin ǵana seniń daýsyńdy estip turýdyń ózi maǵan qanshama qýanysh ákelýshi edi. Qorlyq pen mazaǵyńdy kórip júrsem de seniń sol daýsyńdy estı bergim keletin. Biraq amal bar ma… Osylaı bolýǵa tıis shyǵar. Men budan ary Almatyda qala almadym.
Osy sońǵy aılardyń ishinde súıenish izdedim, – tappadym. Mańdaıymnan sıpaıtyn jan joq. Qaıǵy-qýanyshymdy birge bólise me dep edim seni. Al sen meni qıynshylyq kórip júrgende jebeýdiń ornyna jerlediń.
Ótip ketti ǵoı sońǵy isiń. Dál bulaı aıaqtaımyz dep esh ýaqytta da oılaǵan joq edim.
Seni alǵash kórgende-aq armanym, ańsaǵanym óziń ǵoı dep em. Sol án saǵan arnalǵan edi. Óz ánimdi seniń aýzyńnan estigende tóbem kókke jetkendeı bolyp em. Men emes, seniń óziń shyǵaryp, maǵan arnap aıtyp turǵandaı kórindiń. Sodan soń bir sát baqyt qushqandaı da boldym…
Biraq…keýdemnen ıterip tastadyń ǵoı…qolyńnyń daǵy áli tur. Alaıda saǵan ókpeleýge qaqym bar ma… Keshir. Qazir oılap otyrsam sol kezde úlken beıbastaqtyq jasaǵan ekem. Keshir meni…
Meni unatpaǵan shyǵarsyń. Áıtkenmen sen tym qatańdyq jasadyń. Mineziń qatty eken. Netken qyzsyń! Men seni jarym der edim, janym der edim. Al sen…tasbaýyr ekensiń. Án de, meniń júregimdi jaryp shyqqan án de jibitpedi –aý.
Biraq…sezimniń shynymen-aq sonshama aldamshy bolǵany ma?! Sen qanshama teris minez kórsetip júrseń de ishki bir daýys maǵan únemi sybyrlap turýshy edi. «Sen oǵan unaısyń…ol seni súıedi» dep. Men kóńilime qatty sendim. Seniń kózińnen, keıbir qımyldaryńnan maǵan degen jyly sezimniń ushqynyn ańǵaryp qalýshy edim. Álde solaı bolyp qana kórindi me? Solaı bolǵany ǵoı, áıtpese búıter me ediń.
Qatty soqtyń. Qorladyń ǵoı. Qaıteıin… Biraq aldamshy sezim qurǵyr kózi kórip turǵanǵa áli senbeıdi, «Zıa seni súıedi» dep sybyrlaıdy. Dál búgin onysyna sene alar emespin, osy ýaqytqa deıin senip em. Aldandym ǵoı. Jat bireýdiń qushaǵynda kete berdiń-aý…
Qosh, saý bol. Seniń sheksiz baqytty bolýyńdy tileımin, odan basqa ne keledi meniń qolymnan. Qosh, saý bol, janym. Aq tilegimmen tileımin taǵy da, baqytyń tasysyn.
Artyq-aýys ketkenderim bolsa keshirersiń, bárimiz de pendemiz ǵoı, álsizdik jasaǵan shyǵarmyz.
Tólegen.
15.V951».
Bátıma hatty oqyp bolǵan soń Zıa áńgimesin jalǵastyrdy.
– Meniń basyma alǵash oralǵan oı «qaıda ketedi, nege?» boldy. Bir sumdyqtyń kelgenin bildim. Basym zeńgip, aınalyp qoıa berdi. Tramvaı aıaldamasyna júgirdim. Áli turmyn. Tramvaı joq. Endi taksı ustamaq boldym. «Qyrsyqqanda qymyran irıdi» degen ǵoı, taksı de tabylmady. Ótip jatyr, ótip jatyr, ótip jatyr, bárinde de kisi bar. Aqyry bireýi toqtady-aý. Jol boıy shoferdi asyqtyrýmen boldym. Bul da bir jaıbasar eken, eshteńemen isi joq, qalypty júrisimen tarta beredi. «Budan jyldam júrýge tyıym salynǵan, – deıdi, – avarıa jasaýymyz múmkin».
Konservatorıanyń jataqhanasy qaı jerde ekenin shamalaǵanmen, Tólegenniń qaı bólmede turatynyn bilmeıdi ekem. Endi kirip-shyǵyp jatqandardan suraýǵa týra keldi.
«Tólegen degen jigitti bilmeısiz be, – dep suradym qorapqa salynǵan fleıtasyn qushaqtap, tyq-tyq basyp kele jatqan ádemi qyzdan, – qaı bólmede eken?»
«Tólegen…Ol qazir munda turmaıdy ǵoı!»
«Endi qaıda?»
«İm-m, osy jaqynda ony…a-a, ne… páterde bolý kerek… anyǵyn bilmeımin. Jetinshi bólmege baryńyz, birge oqıtyn balalary sonda jatady».
Bir qońqaqmuryn qarajigit shyqty.
«A… Tólegen kimińiz edi?» – deıdi ol meniń suraǵyma jaýap berýdiń ornyna.
«Jaı…tanysym edi».
«Óte ókinishti, – deıdi ol qolynyń syrtymen aýzyn kólegeılep esinep, – keshiktińiz. Tólegen keshe ketip qaldy».
Tóbemnen jaı túskendeı boldy. Qońqaqmuryn jigittiń budan sońǵy aıtqan sózderin estigem joq, úıge qalaı kelgenimdi bilmeımin.
Erteńine qaıta bardym. Qaıda ketti eken, adresin bilip hat jazbaqpyn. Jetkenshe ne aıtatynymdy da oılap aldym. «Tólegen,– dermin deımin, – ózińnen basqa eshkimim de joq. Sensiń meniń qalǵanym». Erkeleı, nazdana jazǵym keledi. «Tólesh, netken tózimsiz jigitsiń, meniń shaldýar qaljyńymdy da kótere almaǵanyń ba? Qyzǵanshaq ekensiń ǵoı. Kim ol seniń qasyńda! Dúnıedegi barlyq jigitke seni aıyrbastarmyn ba?!» Qaıǵyny umytyp, bir sát baqytqa qaıta keneldim.
Esik qaqqanda keshegi qońqaqmuryn qara jigit taǵy shyqty.
«A, – deıdi ol, – aldy-artyńyzǵa qaramaı tura jónelip edińiz, qaıtyp keldińiz be?»
«Tólegen qashan ketti?» – dep suraımyn.
«Aldyńǵy kúni», – deıdi ol jaıymen.
Osy kezde mende kúmán týa qaldy. «Árıne, Tólegen ketken joq, oqýyn tastap qaıda barýshy edi. Armany emes pe edi kompozıtor bolý. Ázildep jazǵan ǵoı. Qazir osy bólmede otyrýy da múmkin. Meni synaıyn degen shyǵar».
«Keshe ketti dep edińiz ǵoı!»
Qońqaqmuryn jigit sál ańyrap qaldy da:
«A,- dedi taǵy, keńsiriginen myrs etip, – men ol sózdi aıtqannan beri bir kún ótti emes pe?».
Arqamdy yzǵar qaryp bara jatty. «Esimnen adasatyn shyǵarmyn, – dep oıladym. – Ketti dep tur emes pe, demek, ketken…»
Áıtkenmen, áli de úmit bar edi.
«Ketse qaıda ketti?» – dep suraımyn.
«Beıhabarmyn, – deıdi qońqaqmuryn jigit miz baqpaǵan kúıinde, – ózi de bilmedi-aý deımin, qaıda bet alǵanyn. Novosıbırsk jaqtaǵy bir qazaq aýlynda aǵaıyndarym turady degenin estigenim bar. Jalpy, tuıyq jigit edi, eshkimmen syrlaspaıtyn».
«Óte jaqsy jigit edi, dedi meniń bas-aıaǵymdy kózimen sholyp ótip, – biraq qıqarlaý bolatyn, óz aıtqanynan basqaǵa kónbeıtin. Sońǵy kezderde shyrt etpe, ashýlanǵysh bolyp ketti. Degenmen sózge kelisip stıpendıadan da alynyp qaldy. Qys boıy qalaı kún kórgenin bilmeımin, sirá, jeksenbi kúnderi ár jerge baryp qol jumys istep aqsha taýyp júrse kerek».
«Qabiletsiz jigit emes edi, – deıdi sálden soń maǵan qadala qaraǵan qalpy. – Tek jazǵandary… bylaı… i-i… neleý keledi. Aqyl, keńes retinde dostyq syn da aıtyp kórdik. Adam bir aljassa qaıyrylýy qıyn ǵoı, kókke shapshyp jerge tústi… tyńdamady. Aqyry sonyń túbine jetti».
«Sonsha suraıtyndaı kimińiz edi, – deıdi, – jerlesińiz be?»
«Joq, – deımin, – jigitim.»
«Jigitińiz bola tura jaıynan eshteńe bilmegenińiz qyzyq eken!»
Azdan soń:
«Búgingi kesh ádemi eken, – deıdi, – kıno kórgińiz kelmeı me?»
Rahmet aıtyp ketip otyrýdan basqa eshteńe qalǵan joq. Men sóıtip joǵalttym Tólegendi. Joǵalǵan nárse tabylýy da yqtımal ǵoı, tabam ba degen úmitte boldym. «Almatyǵa áıteýir bir keler, sonda maǵan qalaısha soqpaı ketedi». Kóshede únemi jan-jaǵyma qaranyp júremin. «Múmkin kezdesip qalarmyz». Kezdespedi. Birde kitaphanaǵa bara jatqanda avtobýs aıaldamasyndaǵy jurt ishinen teris qarap turǵan bireý jylýshyrap qoıa berdi. «Tólegen!» – dep oıladym. Daýystap jibere jazdadym. Júregim lúp-lúp soǵyp, qan basyma shapshydy. Jaqyndap kelip qarasam, baıaǵy qońqaqmuryn jigit eken.
Óstip bir jyl ótti… Eki jyl ótti… Azappen úshinshi jyl taǵy ótti. Osy úsh jyl boıy Arystan meniń sońymnan qalmady. Áıtkenmen oǵan jyly shyraı bergen emespin. Endi maǵan kelmeńiz, men basqanikimin dep talaı aıttym. Miz baqpaıdy. Kóbine sózdi basqa jaqqa aýdaryp jiberedi, nemese bárin qaljyńǵa aınaldyrady. Óziniń joldastary, laboratorıada birge isteıtin qyzdar jaıly anany-mynany aıtyp biraz turǵan soń kınoǵa súıreıdi. Qansha degenmen men de pendemin ǵoı, birte-birte jibı bastadym. Tólegen saǵan joq, ony umyt dep ózimdi-ózim azǵyratyndy shyǵardym. Biraq munym úshin Tólegen meni qatty jazalady. Ózi joq bolsa da ánderi sońymnan qalmady. Ara-tura radıodan aıtylatyn. Al jastar jaǵy aýzynan
tastamaıdy. Keshterde de, jıyn toılarda da… Tólegenniń ózime arnaǵan ánin estigende ne bolyp ketkenimdi bilmeýshi edim. Ótken kúnder kóz aldyma kele qalatyn. Qar jaýsa úıde otyrmaımyn. Jyly kıinip alyp syrtqa shyǵam da, baıaǵyda Tólegen ekeýmiz qydyrǵan jerlerge baryp jalǵyz ózim júrem. Sol arman bolǵan túnge uqsas talaı keshti ótkizdim, biraq qasymda Tólegen bolǵan joq. Talaı ret sol kezde Tólegenge erkelegenim esime túsip, aspannan jaýǵan qar túıirshikterine alaqanymdy tosyp turdym, biraq meni eshkim de qushaqtap súımedi.
Aqyry men medınstıtýtty bitirip, irgedegi Jambyl aýdanyna qyzmetke kettim. Ýaqyt ozǵan saıyn Tólegendi kezdestirem degen úmitim jińishkere bergen edi, endi úzildi. Baqytymdy shynymen joǵaltqanyma kózim jetti. Adam nege bolsyn kóndigedi eken, kóndiktim. Kóndikpegende ne isteısiń…
Arystan maǵan jeksenbi saıyn avtobýspen kelip qaıtatyn. Aqyry men Tólegendi umyttym dep ózimdi ózim sendirdim. Az ýaqytqa umytqandaı boldym. Arystannyń qushaǵyna quladym. Toı aıaǵy tarqar-tarqamastan Arystan kandıdattyq dısertasıasyn qorǵady da, Novosıbırskige aýystyq.
Arada tórt-bes jyl ótti. Kúıeýge shyqqannan soń alǵashqy aılarda Tólegendi qaıta oılap júrdim de, birte-birte umyttym. Shyndap umyttym. Arystan jas ta bolsa ataq, abyroıy zor, mártebesi bıik. Basyna baq, mansap úıirilgen ǵulama shaldardyń ózi ony joǵary baǵalaıtyn. Jas dep álpeshteıdi, bolashaǵy zor dep syılaıdy. Muny men de maqtan etemin. Tek aralasyp júrgen, dos-jar sanalatyn adamdardyń báriniń de Arystanǵa uqsastyǵy mezi qylǵan. Bulardyń kópshiligi dúnıe qyzyǵynan beıhabar, esep mashınalarynan basqa eshteńede sharýasy joq, óz isine berilgen fanatık jandar-tyn.
Arystan ekeýmiz baqytty sıaqty edik. Jurt qalaı tursa, biz de solaı turyp jattyq. Adal jar boldym. Bir armanym sábı kórý edi, taǵdyr jazbaǵan eken. Áıtkenmen, bul – Arystannyń oıyna kirip shyqpaıtyn. Tólegen sıaqty onyń da men túsinbeıtin minezi kóp edi. Biraq bir ǵajaby, nesheme jyl otassaq ta, shúıirkelesip, syrlasyp sóılese almaımyn. Boıynda áldenendeı dúleı kúsh bar sıaqty, adamdy ezip, janyshtap turady. Shynymdy aıtaıyn, men odan qorqatyn edim. Obaly neshik, ekeýmiz óte tatý turdyq. Shynyaıaq shyldyrap kórgen emes. Sóıtip júrgende bir kúni…
Sen jyndyhanany kórgeniń bar ma? Qalanyń shet jaǵynda turatyn klıentterime bara jatyp qasynan ótippin. Dúnıede mundaı sumdyq bolady dep oılaǵan da joq edim. Syrtqy aǵash dýalyn jınap tastap, kirpish qabyrǵa qalaǵaly jatyr eken. Aýla bıik shoıyn sharbaqpen qorshalǵan. Ar jaǵynda adamnan góri taǵy ańǵa kóbirek uqsas, ústi-bastary alba-julba kisiler júr. Bireýleri otyr, bireýleri kıimderin sypyryp tastap, taqyr jerde kúnge qyzdyrynyp jatyr. Kóbi betaldy yrjalaqtap, ózderimen ózderi bolyp júr. Eki-úsheýi meni kórip atam zamanǵy chastýshkalardy aıta bastady. Meniń zárem ushyp ketken-di. Osy araǵa jaqyndamaı, aınalyp júretin bolǵam. Biraq kóp uzamaı ańdaýsyzda taǵy da ústinen shyǵyp qalyppyn. Tezirek janynan ótip ketýge tyrystym. Kenet ózime búıirden bireýdiń qadala qaraǵanyn sezdim. Jalt burylyp edim, – ústi-basynda saý tamtyq joq, shashy uıpa-tuıpa, sabalaq bireý sharbaqqa jabysyp, qımylsyz sileıip tur eken, kózi óńmenimnen ótedi. Men jalt qaraǵanda ol baj etip, qolymen betin basty da, teris aınalyp ketti.
Es-túsimdi bilmeı úıge keldim de, dıvanǵa qulaı kettim. Bul – Tólegen edi.
Degenmen, kózime senbedim, anyǵyn bileıin dep úsh-tórt kúnnen keıin qaıta bardym. Bas dárigeri – qartań adam – meniń Tólegenge kelgenimdi estigen soń úndemeı az turdy da:
«Ol kimińiz bolady?» – dep surady. Kimim deıin, «Jaı tanysym edi» – dedim.
«E, onda jón, – dedi. – Óziniń týǵan-týysqany joq jigit edi. Osydan alty-jeti jyl buryn-aý deımin, bir jamaǵaıyndary ákep tapsyrdy. Shóp shaýyp júrgende dalada uıyqtap qalǵan eken deıdi. Sodan aı týǵanda bir-aq oıanypty… Alǵashqyda aıqaılap, óleń aıtyp tynyshtyq tappaǵan eken, keıinirek múlde til qatpaıtyn bolypty. Osynda ótkizgen jyldarynyń ishinde birde-bir ret tentektik kórsetken emes. Úndemeıtin de. Tek keı-keıde qolyn erbeńdetip, sirá, batys klasıkteriniń shyǵarmalary bolý kerek, áldenedeı beıtanys áýenderdi ysqyryp ketetin jáne bir bastasa, qudaı saqtasyn, jýyq arada qoımaıtyn. Bizdiń jumystyń jaıyn bilesiz, biraq oǵan kóp kúsh qoldana bermeıtinbiz. Saý kezinde óte aqyldy jigit bolǵan sıaqty… Degenmen, siz keshiktińiz, ol búgin tańǵa jaqyn dúnıe saldy».
Men teńselip kettim bilem, dáriger qolymnan ustaı aldy. «Búıtip júrgenshe ólgeni jaqsy boldy, – dedi ol, – sondyqtan qýanýyńyz kerek.»
«Qapa bolmańyz, – dedi taǵy da dáriger, meni bekite túskisi kelip, – bul fánıge kimder kelip, kimder ketpegen, bárimiz de ólemiz. Biraq baıǵus sońǵy úsh kún ishinde qatty azaptandy. Áldekimderdi atap shaqyryp, álde-bireýlermen kúbirlep sóılesýmen boldy. Kópten beri qoıyp ketken eski ádetine basyp, yńyldap áldenedeı bir melodıalarǵa saldy.»
«Degenmen, – dedi dáriger azdan soń, – tanysyńyzdy aqyrǵy ret kórip qalǵyńyz kelse asyǵyńyz, áli jerleı qoımaǵan shyǵar.»
Men ne óli emes, ne tiri emes, dárigerdiń sońynan erdim.
Ol sozylyp, tynysh qana jatyr eken. Sol baıaǵy kúıi, sol baıaǵy meniń Tólegenim. Biraq túsi sýyq. Jaǵy soraıyp, tanaýy qýsyrylǵan, sup-sur. Men jaqyndap, keýdesine aıqastyrylǵan qolyn ustaýǵa da qoryqtym. Shap berip «Sensiń meni óltirgen!» deıtin sıaqty kórindi.
Áıtkenmen, Tólegenniń súıegin alyp, qoldan qoıamyz deýge batylym jetti. Úıge kelgen soń Arystan ekeýimizdiń aramyzda úlken janjal shyqty. Men óz aıtqandarymdy istedim. Tólegendi jer qoınyna tapsyrǵan kúnniń erteńine ózime osynshama baqytsyzdyq ákelgen qalany da, Arystandy da tastap, Almatyǵa tartyp otyrdym.
Qara kóleńke bólmeni meńireý tynyshtyq kernedi. Eki áıel birine-biri tyǵylysyp, qımylsyz, únsiz otyr. Tek qabyrǵadaǵy aǵash qorapty úlken saǵattyń bir qalypty, samarqaý soqqan tyqyly ǵana estiledi.
- Súıegine barǵanda aldym jańaǵy sýretti, – dedi azdan soń Zıa tynyshtyqty buzǵysy kelmegendeı, sybyrǵa jaqyn únmen. – Tós qaltasynan shyǵypty. Sirá, kezinde bizdiń qyzdardyń birinen qalyp ketse kerek. Ózim jat bireýdiń qushaǵynda jatqan kezderimniń bárinde de sýretim Tólegenniń tósinde tynystapty. Men aram denemdi satyp, aldamshy sezimge elitip júrgenimde onyń osy jansyz sýretten basqa súıenish eshteńesi bolmaǵan… Al mende qazir kóńil jubatýǵa onyń sýreti joq. Tek bir japyraq qaǵazǵa jazǵan haty men áni…
- Áni… – dedi Bátıma suraýǵa da qoryqqandaı, tutyǵyńqyrap. – Ol qandaı án?..
Zıa saǵat tyqylyna qulaǵyn tigip sál otyrdy da, Bátımaǵa stýdent kezinen beri jaqsy tanys bir ándi názik daýyspen jaılap bastap, qaıyrmasyna kelgende ary qaraı soza almaı óksip jylap jiberdi.
6alash usynady
