A-a-ý-ý-a!
Kerbuǵy búgin de sý ishken joq. Sý ishkisi kelgen, eki ezýin muz monshaq jyrymdaǵan taý bulaǵyna erni tıse boldy, óne boıy qaltyrap, etpetinen túserdeı býyn-býyny bosańsyǵan soń, amalsyz keıin sheginedi. Yndyny kebe úsh ret umtyldy, úsh ret te osynaý halge dýshar bolyp, tartynyp ketti. Ózegin ókinish órti jandyryp tursa da, dát shirkinniń mynaý býy burqyrap sylq-sylq kúle aǵyp jatqan aıaq astyndaǵy sýǵa jetpeýi qalaı? Shyn qartaıǵany osy da... Jo-joq, káriliktiń aýyly áli alys, Kerbuǵynyń bazarly ómiri alda, qazirgi álsireýi kárilikke jeńdirgeni emes, udaıy úsh kún kúıekten sońǵy sharshaýynda; olaı desek, byltyr nege sharshamady, aldyńǵy jyly ǵana bir úıirdi on kúnsiz shashaý shyǵarmaı, jalǵyz ózi jaıǵaýshy edi; bıyl ne kórindi buǵan; álde qyrkúıekten bastap-aq yzǵaryn shashqan jat baýyr kúzdiń súıek sorar sýyǵyna boı aldyrdy ma, bul taýdyń kúzin qoıyp, alty aı sulap jatyp alar ajdaha qysyn shybyn shaqqan qurly kórmeı ótkerip jiberer Kerbuǵy emes pe. Ras, bıylǵy kúz erte túsip, seńdeı siresken qara bulttarmen kún jazǵandy tutqyndaǵaly qashan. Erteden qara keshke deıin sol tym alasaryp ketken keıipsiz aspannan birsin-birsin jańbyr jaýady da turady. Yljyrap mazany alatyn jybyr-jybyr tamshy eldiń de, jerdiń de shamyna tıer edi. Keıde ýildep sup-sýyq jel tursa, álgi jetim tamshylardy qıǵashtatyp, áldeqaıda qańǵytyp áketetin. Ábden kóndimge kóshken orman ýildegen sýyq jelge qosylyp, ala jazdaıǵy kórgen qyzyǵyn saǵyna ma, belgisiz bir muńnyń, belgisiz bir úmittiń, bolymsyz bir armannyń júdeý jyryn góı-góıleı- tin. Al Kerbuǵy sol saldaqy jelge artyn berip, uzaq, tym uzaq shaqyratyn úıirdi.
– A-a-a-a-ý-ýý-aaaa!
Bul bedeý ún baıaǵydaı dúnıeni dúr silkindirer zor bolmaǵanymen, tegindegi tegeýrindi daýystan qalǵan jurnaq aıqaı ekenin ańǵartarlyq. Buryn mynaý ıin tiresken orman, anaý qalǵyp-shulǵyǵan qapsaǵaı taýlar men qoınaý-qoınaýyna qorqynysh panalatqan quz-ańǵarlar Kerbuǵy únin ilip alyp, úzdik-sozdyq qaıtalap, kópke deıin jańǵyrtyp, dańǵaza qýatpen alysqa jóńkilip, taratýshy edi-aý! Nóser sýyna toǵaıǵan toq kúlki bulaqtan keıin shegingen haıýan biz úshin máńgi jumbaq túısiktiń túrtpegimen yshqyna aýalaǵan, biraq onyń jaryqshaqtana shyqqan álsiz daýsyn esh pende, esh janýar, esh tirshilik estimegen, estimegeni kereń bolyp qalǵany sebepti emes, Kerbuǵynyń keteýi kete álsiregenine saıǵan. Iá, baıaǵyda... bári de – baıaǵynyń sadaǵasy... Kózden de, kóńilden de bulbuldaı usha bergen qapysyz qaıran jastyǵy tek endigi saǵynyshtyń syńsyp aıtar jyryna aınalyp, qos janardan jas bolyp qana sorǵalaıtyn. Áıtse de, Kerbuǵy ózin qartaıdyǵa teligisi joq, úıirdegi jas maraldardyń uıatsyz qylyǵy men bıylǵy kúzdiń sonshalyqty surqaılyǵy qajytty dep bildi. Bulaqtan oqys sheginip, úıirin shaqyrǵansymaq boldy da (onyń daýysy kúıekke túser únnen góri jalǵyzsyraǵanda shyǵar jan aıǵaıyna uqsap edi), ilbı basyp taýǵa bettedi. Qyrsyqqanda taý da burynǵydaı emes, zańǵar tartyp, ósip-aq ketken be, jeli boıy júrgizbeı, keńirdekten syǵyp alqyndyrady-aı! Kerbuǵy basyn jerge salyp, taǵy aıaldady. Kerbuǵynyń basyn jerge salǵany taǵdyr talqysy aldynda birjola tize búgip, tek qana aspandap, tek qana asqaqtap júretin tákappar keýdeniń jer bolǵany, kóbik shashar tentek kóńildiń kór bolǵany. Al jyldar boıy múıizin berse, saýyrynan sıpatpaǵan túz taǵysynyń, osynshalyq jýasýy – qor bolǵany edi. Baǵanaǵyda aqtyq ret aıqasqa túskende, ash búıirden tıgen tonnalyq soqqy endi ǵana aýyrsyntyp, shybyn janyn shyrqyratty-aı. Álde kóz aldynda aqyrǵy ret sekirip bılep ketip bara jatqan jas maral-qyzdy endi qaıtyp (túsinde, qıalynda bolmasa) kóre almaıtyny, endi qaıtyp salmaqpen júrip, sabyrmen erkeleıtin maral-anaǵa naz qyla almaıtyny, endi qaıtyp kóre almasy, estı almasy kóp baıansyz jalǵannyń tumbasyna shym batqan, tumanyna shyn adasqany endi ǵana esine túskendeı selk etip, unjyrǵasyn kóterdi de, taǵy da bir ret jan dúnıesin qaqyrata yshqyndy.
– Aaaaa, ýýýýý, aaaaaa!
Keshe tań alageýiminde Kerbuǵy ádetinshe maraldardy aldyna salyp taýǵa betteı bergeninde, ólispeı berispeımiz degendeı basqa buǵylar úıirdi shyr aınala qorshaýǵa alyp, jibermep edi. Kerbuǵyniki – jyl saıynǵy jekpe-jekte jeńiske ózi jetip, dánigip alǵan menmendik. Kúıektiń alǵashqy kezegi ózine eńbeksiz tımeıtinin sezgen soń, maraldardy betimen jiberdi de, tanaýyn jeldete kókke kóterip: «Aa-ýýaa» dedi. Osy ún shyǵýy muń eken, baǵanadan beri bastaryn kekjeńdetip, jer tarpyp oıqastap júrgen tamam buǵy qaz-qatar bolyp ekige jarylyp turysa qaldy. Qolmen qoıǵandaı tizilip, qarama-qarsy sherý qurǵan buǵylar uly saptyń eń basyndaǵy Kerbuǵydan ıshara kútkendeı, qasqaıa qarasady. Barlyǵynyń júregi dúrs-dúrs soǵady, barlyǵynyń kózi ot bolyp janady, barlyǵynyń tanaýy jybyrlap kúıektiń alǵashqy kezeginen dámetedi. Jyryndy Kerbuǵy- nyń burynǵy mysy basty ma, qarsy aldynda turǵan qapsaǵaı buǵy týra qaraı almaı elegizip, tipti boıyn bılegen juqalań qorqynyshyn da jasyra alǵan joq, qaqqan qazyqtaı tizesinen azdap diril sezdirdi. Bul kúı Kerbuǵyda da bar-tyn. Dál bıylǵy kúıek tym qıyn tıerin erteden boljap bilgen, jyldar jyljyp ótken saıyn, óziniń de ál-qýaty bopsalanyp, kárilik meńdeı bastaǵanyn sezetin. Sondyǵy ma, tańerteń soqtaly shaıqasqa túspeı-aq, barlyq tabyndy ózimsine ala jónelip edi, nápsi saqal syılatpaıdy eken, jastaý buǵylar ójirektep bastyrmady ǵoı. Sonsoń ejeli namys qamshylap, teketireske jeteledi. Kárilik qurǵyrda uıat joq eken, dáti aldyndaǵy on eki salaly múıizdi sabalaq júndi buǵydan taısaqtady, sońyra shyn aıqasqa túsip, eń sońǵy eki dáý jeke-dara qalǵandaı bolsa qaıter edi? Kerbuǵy taǵy da qarsylasyna qarady. Biraq ekeýi de ishteı seskenisterin bir-birinen jasyra telmiristi de, oqys sheginip, bar pármenimen alǵa atyldy. «Sart!» Budan soń ilgerindi-keıindi sart-surttan qulaq tunarlyq edi: teń ekige bólinip betpe-bet turǵan buǵylar buryndy-sońdy bolyp kórmegen uly urysty bastap ta jiberdi. Shańyraqtana bastaǵan jasqyltym múıizder aýany osqylap, qaıyńnyń bezindeı qatyp-semgen mańdaılar soǵylysqanda, jarq etip ot shyqqandaı bolady. Ólim men ómirdiń eki arasyndaǵy kúıekke alǵashqy bolyp túsý úshin júrip jatqan maıdan – saf erliktiń, shyn erkektiń asqaraly úlgisindeı edi: qoldan músindegendeı qaıdıǵan bastar oqtaı atylyp túıiskende, altyn kebisti bir-birine urǵandaı ásem, ári aıanyshty. Altaı kúziniń erteńgilik qoıý tumany arasynda qarań-qarań júrip jatqan jekpe-jek týra úsh saǵatqa sozylǵanda báseńsidi de, tumanmen qosa serpildi. Etegin súırete jynysqa sińip ketken tumannan arylǵan sary-jasyl alańqaıda tek Kerbuǵy men endi ǵana kúıektiń ıisi murnyna kele bastaǵan Jasbuǵy qa- lyp edi. Ózgesi jeńilis taýyp, tumanmen qosa ormanǵa bosyp ketisken-di. Jekpe-jek! Kerbuǵy osy surapyl erliktiń úlgisi jekpe-jekten jaralǵanyn biletin. Biraq mundaı teke-tires soıqan tek buǵylarǵa ǵana tán qasıet emes, asa aqyldymyz dep sezinetin Adamdar arasynda baǵzydan baqılyqqa ulasar bitispes tartys baryn túısingen joq. Adamdar arasyndaǵy jekpe-jek – buǵylar arasyndaǵy jekpe-jekten góri qanquıly: jeksuryn tártippen óterin, buǵylarsha jylyna jalqy ret synasyp, sonsoń syılasyp tatý-tátti ǵumyr keshpeı, bir qadalsa qan alyp qana tynaryn jáne de oılaı almaıtyn. Ras, Kerbuǵy túz taǵysyn ne sebepten qorshaýǵa ustaıtynyn, adamdardyń qý múıizge quty qalǵandaı nege óshigetinin emis-emis qaperine alyp, osynaý eki aıaqtylardan jerinip te júrdi... Qaıda jekpe-jek bolsa, sonda ádildik bar. Kerbuǵy kózi buldyraǵanda baryp, shyn sharshaǵanyn bildi. Osqyrynyp jer tarpyǵan Jasbuǵynyń aıbaty kiresili-shyǵasyly esin qaıta jıǵyzdy. Aýyr soqqylardan mıy aınalyp ketken meń-zeń basyn zorǵa kóterip, kózin ashyp edi, qarsy aldynda qasqaıa qarap turǵan Jas-buǵyny kórdi. Eresen er-bitimin shıyrshyq atqyzyp, osqyryna ejireıedi. Kerbuǵy moıyn sińirlerin sál bosatyp jiberse, zil bolyp basqan altyn bas sylq etip qara jerge domalap túserdeı edi, des berdi de, namysqa tyrysyp qana tegindegi ataq-dańqyn saqtaı aldy. Áıtse de qarsylasynan óziniń kelmeske ketken jastyǵyn kórip, eki shyqshyty qan qaqsap, kózin qaıta jumdy. Jer tarpyp, aıbat shekken ospadar ún shyqpasa, osy qalpynda shóge túsip, ólip-aq ketkisi bar-tyn. Kerbuǵynyń ábden jerine jete álsiregenin seze tura, búıirden bir nuqyp qulatpaı, zańdy jekpe-jekke shaqyryp turatyn jas talapkerdiń uıatty qylyǵy jebedi me, álde ata-babasynan bermen qaraı túıinshek, úzilissiz jalǵasqan ór keýde jiger oty qaıta tutanyp, kerbaqqan shar-shasty túre qýyp, janyn shabaqtady ma, ıile bergen basyn qazdańdatyp, aspandata kóterip aldy. Sonsoń kirtıgen kózin shatynata ashyp, kúndesine qarady. Sonda da Jasbuǵydan mol keshirim tilegendeı, jaýtańdaǵan kózi jasaýrady-aı: «bir jolyńdy qısań edi, senen jeńiletinimdi bilemin, ómiriń de, qyzyǵyń da áli alda emes pe? Qı maǵan osy kúıekti. Keler kúzge jetermin, múmkin jetpespin...». Jasbuǵy kózi qantalaı sheginshektep, súzisýge ázirlendi. Endigi sátte Kerbuǵynyń aldynda ózi ispetti múıizdi haıýan emes, qol arasyn jalańdatyp, qaýǵa saqal shal turǵandaı, ol shal sol arasymen qazir saı-súıegin syrqyratyp, on segiz tarmaqty asyl múıizin kesetindeı, múıizden shapshyǵan qyp-qyzyl qandy qorp-qorp urttaıtyndaı, sonsoń saqaly qan-qan bolyp, búıirge bir teýip qoıa beretin qatygez Pende kóleńdedi. Jyldar boıyna sirlene jınalǵan kegi mol kesepatty ashý, ómir baqıda óshpeıtin baıandy óshpendilik lap etip tutandy da, ón boıyn órtep etti; ón boıyn órtep qana ótken joq, óne boıyn aıazdy temirmen qaryp ta ótti; onyń týra aldynda, quryq boıy jerde ǵana el bolmaıtyn ejelgi jaýy, eńseli dushpany turǵandaı; ózderi úshin qan keshýge túsken buǵylarǵa biriń ólip, biriń qal degendeı qapersiz jaıylyp júrgen maraldarǵa jalt etip oqty kózin ata qarady da, túkti jerdi tuıaǵymen oryp-oryp jiberdi, osqyrdy; shegindi, anaý shaqshıǵan eki kózdiń arasyn tuspaldap naızaǵaıdaı atyldy.
«Sart!» Esin jıǵanda, óziniń teńselip qulamaı turǵanyn, al Jasbuǵynyń qısalań qaǵyp áldeqaıda uzap bara jatqanyn kórdi. Sonda ǵana kózden yrshyp jas shyǵyp, bar daýsymen baıaǵysha, jas shaǵynsha kúıek shaqyrdy. Bul – Kerbuǵynyń basqa buǵylardan bólekshe únin baıandaıtyn eń aqyrǵy shaqyrýy edi.
– Aaaaaaaaa, ýýýýýýýýýý, aaaaaaaaa, ýýý!!!
...Osy bir ýaqıǵany eriksiz esine alǵan Kerbuǵy umtylyp baryp qaıyńnyń sarǵaıa bastaǵan japyraǵyn úzip aldy da, talmap orazasyn ashty. Tuman áli seıilgen joq. Sol tumannyń ara-arasyn tesip, jetim tamshylar áli jaýyp tur. Aýa asa syzdy. Jer-kók shylqyǵan sý. Qaıyńǵa jolap ketip edi, odan da saý etip sý tógildi. Ne nársege súıkenseń de jylaı salady. Úıir ózine tıgen soń, mazańǵa jylystap ketken be, Jasbuǵynyń kúıekke túsken úni estilmeıdi. Mynaý meńireý ormanda tek Kerbuǵy ǵana japa shegip qalǵandaı, erbeń etken tirshilik ıesiz. Úıirden báribir aırylyp qalǵan. Sarqyndy qýatyn jumsap, ıeligine alǵan maraldardyń babyn tabatyn dármen joq ta edi. Aljýǵa aınalǵan kári buǵynyń jeńiske jetkeni jas maraldardyń qytyǵyna tıdi. Shyjbalaqtap úıirdi tastaı qashyp edi, Kerbuǵy múıizdep ákelip qaıta qosty. Álginde ıne jutqan ıtteı buralańdap ketken Jasbuǵy tipti ólermen-aq eken, ilbip úıirdiń artynan erdi de júrdi. Kerbuǵy tap berse, zytady da, qaıta eredi. Al jas maraldardyń bar nıeti soǵan aýǵan, úıir basynyń kózi taısa boldy, shaýyp baryp ıiskelese qalady. Ánsheıin súıekke sińdi ádetpen jekpe-jekke túsip, alqulymdap jeńiske jetkeni bolmasa, Kerbuǵynyń kúıek qaıtarar tábeti de, dármeni de joq-tyn. Kári kóńil jas ıisti kóksep, osy úıirdegi súmbile sulý ári eń qylyqty tentek jas maralǵa aıbarlanyp kóp áýrelendi. Kúni boıǵy shaıqas býyn-býynyn sarysýlandyryp tizeden soqqandaı uıytady. Zamanynda dóńgelente ıirip, on shaqtysyna sart-surt shaýyp shyǵatyn esil qýaty ezilip-aq qalǵan-aý... Arbańdap beker súıkengenimen, jas maralǵa úsh umtylyp sekire almady, keýdesine qazandaı qara tas baılap qoıǵandaı, jas maral ábden yzalandy bilem, kózi botalap, sonadaı jerde saıaqsyp júrgen Jasbuǵyǵa jalbarynyshpen qarady-aı... Erbeń etip erkek bolǵannan tek «ózim» dep dúnıeni las qylyp óter qanaǵatsyz sezim eki aıaqty, jumyr bas pendesine ǵana tán emes, tabıǵat ıemniń tórt aıaqty haıýanyna da ortaq eken. Kerbuǵy áline, káriligine qaramaı súlinip, kóp jaǵattady maralǵa. Kúıek qyzyǵyna basy aınalǵan Jasmaral qyzýy mol qushtarlyqpen laqsany qanshama ıektedi, átteń, Kerbuǵy ólerdeı-aq sharshaǵan eken, órkókirektikke basyp qaıqaqtaǵany bolmasa, yndyny jibip jarytpaǵan. Áýkesin kótere almaıtyn nemeniń qytyǵyn keltirip, osynshama sarsańǵa salýy sonandaı jerde qydıyp ańdyp turǵan Jasbuǵynyń da shamyna tıse kerek, maralǵa umtyla bere qos tizerleı qulaǵan Kerbuǵyǵa barystaı atyldy: «Óle almaı júrip, ólermenin kári ıttiń». Zýyldap kep búıirden yńq etkizip súzgende, on jyldaı tuǵyrdan taımaı kelgen kósem tyrań etip, qaıtyp turmastaı sulap tústi. Bılep kep tumsyǵynan jalap-jalap alǵan jas maralǵa kózdi ashyp-jumǵansha shapshydy da, endigi sátte bar úıirdi aldyna salyp aıdap, qyr asa jóneldi. Ápigin ortekedeı oınaqtap turǵan jasqa emes, syr minez, babyn biletin ana maraldarǵa basyp alsa da bolýshy edi... Ýyljyǵan kók órimge yntyzar qyzylshyl kári kóńil aqyr aıaǵy ózin mert eterin bildi me, bilse shamasyna qaraı shappaı nesi bar edi; qaıran, qarttyq-aı, jas ıistiń bazary bir kúndik, azary myń kúndik ekenin baǵamdamaısyńdar-aý. Kerbuǵy turalap uzaq jatty. Alǵashynda et qyzýymen baıqamaǵan ba, júre kele ishek-qarny ýdaı ashyp, ilgeri basqan aıaǵy keri ketti. Ol tipti bassyz, tek denemen kele jatqandaı sezindi ózin. Jasbuǵy murttaı ushyrǵan jerden súıretile turyp, qalyń ormannyń ishine yńjyńsyz kirdi de, tań atqansha tyrp etpeı jatty. Tań sibirleı ǵana, ilbip bulaqqa barǵan. Úsh eńkeıip sý ishe almaýy osy sebeptitin... Ol taǵy da taýǵa tyrmysty. Álgi bir mezettegi qaıyńnyń nársiz japyraǵy tańdaıyna jabysyp qalǵandaı qyrnady, neshe kúnnen bermen kúıek babyna túsip, qabysyp qalǵan eki búıiri buraýdaı bolyp baıaý ǵana solyqtaıdy. Jetile bastaǵan eki múıizdiń túbi syzdaǵandaı bolady. Óz múıizi ózine sor ákelgen buǵy taýy shaǵylyp, tas baýyr álemnen at quıryǵyn kesise túńildi de.
Endi qalǵan qarǵa adym sý ishkiligin óńkeı ótkenin oılaýmen ótkizýge bel baılady bilem, úlkenirek baı samyrsyndy panalaı qaıta jatty buıyǵyp... Tym-tyrys jatyp qulaqqa urǵan tanadaı salqyn tynyshtyqtan jas shaǵynyń aıqaı-súreńin tyńdaǵysy bar. Osy kezde alyp taýdyń arǵy qaptalynan ózin mertiktirip ketken Jasbuǵynyń qyzyqshyl raqatty áni estildi. Baıaǵyda, bul da kári buǵynyń shekesin qaq aıyryp, úıirdi ózi ıemdengende, dál osylaısha shattyqqa, shabytqa toly jeńimpaz ánin shyrqap edi-aı. Dúnıe kezek eken, dúnıe kezek eken...
– Aaaa, ýýýý, aaaa!
Múmkin, ol Kerbuǵynyń óz kindiginen týǵan tóli shyǵar. Biraq onyń múıizi on segiz salaly emes, on bes – úsheýi kem. Múmkin, on segiz salaly oqystan jaralar asyl haıýannyń eń aqyry – ózi de. Múmkin, anaý taý-tasty azan-qazan «aýaǵa» bólep júrgen jas periden týǵan qozyqanyń múıizi – on úsh, odan keıinginiki – on bir, sosyn segiz... sóıtip, sóıtip múıizsiz toqal qalar... bári múmkin. Jasbuǵy ózine ómir baqı bitpes on segiz salaly qasıetti múıizin de syılamaı, maraldardy tartyp aldy-aý. Maral júziqaralarda es bar ma. Kim jeńse, kimniń ataq-dańqy assa, sonyń sońyna eredi. Iá, maraldarda es joq, óıtkeni olarda múıiz joq – toqal. Qozyqa! (maraldan týǵan jas tóldi qozyqa dep ataıdy). Kerbuǵyny da enesi el-jurt, jan-janýarlardan ala qashyp, qalyń qaraǵannyń arasyna aparyp dúnıege shyǵarǵan. Esh tirshilik ıesine kórsetpeı aıaqtandyrǵan soń ǵana, ertip úıirge qosqan. Sodan beri qanshama qyzyq kórdi, qanshama zapa shekti! Kerbuǵynyń eń alǵash kórgen azaby áste esinen ketpek emes. Taýdyń jyqpyl-jyqpylynda jaıylyp júrgen buǵylardyń tus-tusynan qıqý qaptady da, aǵash-aǵashtyń arasynan bir-bir quryq ustaǵan salt atty adamdar qaptady dersiń. Qapelimde ne bolǵanyn bilmeı sileıgen Kerbuǵy basyn oqys kótergende, meıizdeı qatqan qara qasqa atty ústi-ústine sabalap, qustaı ushyp kele jatqan qaýǵa saqaldyny kórdi. Eki kózi aqyqtaı súzilip, tisi aqsıa umtylǵan adamnyń qolyndaǵy quryǵy es jıǵyzbaı, naq múıizden salyp ótti. Sonsoń ǵana tamam buǵylardyń oıǵa qaraı josylǵanyn kórip biraq atylyp, quryqty qoldan sytylyp shyǵa bergen. Budan soń tuıaǵyn tomarǵa ildirmesten zý-zý shapqylaıtyn atty adamdar jan-jaqtan, oıdan-qyrdan qaýmalap ákelip úlken qoraǵa kúrgeıledi, budan ári tyqsyryp kelesi qoraǵa ótkizip jiberdi. Qoradan-qoraǵa ótken saıyn, óristeri taryla berdi. Mundaı teperishti buryndy-sońdy kórmegen Kerbuǵy arpalysyp, shyǵar sańylaý izdep edi, ózi ǵana syıar qaqpaǵa syp etip ene bere, áldekim sart etkizip tıegin sala qoıdy. Sonsoń Kerbuǵynyń bóksesinen uzyn taıaqpen túrtpektep álgi eni tar sharbaqtyń ón boıyn qýalata júrgizip ákelip, taqtaıshanyń ústine shyǵardy da, artynan taǵy da kóldeneń tıek saldy. Endi ol ózi ǵana endeıtin tar úıshiktiń ishinde typyrlap turdy. Qalaı kelgenin, nege kelgenin bilmeıdi. Jan ushyrdy, torǵa qamaldy. Júregi zyrq ete qalǵanda, buny sylq etkizip tómen zyndanǵa túsirip, eki shyqshyttan áldebir qysqash qysty. Eki shyqshyttan qysqanda, kókpeńbek bolyp tóńkerilip turar aspan aınalyp jerge túskendeı boldy, ózin qaýmalaǵan adam, anaý orman, taý-tastyń bári tóbesinen tik shanshyldy. Onyń janary jaýtańdaǵan kózinde búkil álem kórinistenip, sol álemniń endigi qojasy qatygez adam da qol arasyn saılap ázir júrdi; al sol adamnyń qomaǵaı qarashyǵynda múıizden aırylyp pushaıman bolar Jasbuǵy da týlap, tutqynda turǵan eken. Iir-ıir tister túkti múıizdiń túbin ala ilgerili-keıin yryl-dyryl bolǵanda, Kerbuǵynyń mıyn myń-mıllıon qumyrsqa talapaılap jep, marjandaı tizilgen tisteri syrqyraıdy-aı. Álginde ǵana meıirim tilep jaýdyraǵan qara kóz áp-sátte qantalap, aqıyp shyǵyp ketti. Erkindiktiń erke jelimen jarysyp, oı men qyrdyń ara jigin ajyratpaı, bula bop ósken buǵy dál qazir ómirdegi jamandyq pen jaqsylyqtyń ýlanǵan bastaýynan dám tatty. Dám tatqyzǵan – Adam! Taǵdyrdyń bar talqysyn jazmyshtan ǵana kóretin ańqaý kóńil, aqymaq haıýan bar bılik, bar baılyq, bar erkindik tek adamdarda dep bildi. Ras, Kerbuǵy eki aıaqtylardy sheksiz súıetin, biraq keıde, óz mahabbatynan ózi shoshynýshy edi, baqsa pende degeniń qatygez ári ashqaraq, qanaǵatsyz eken-aý. Jek kórýdiń eń sumdyǵyn adamdardyń ózderi týǵyzady... Kerbuǵynyń qazirgi hali – jas balanyń maı ókshesine shege qaǵyp, taǵalaǵandaı asa aıanyshty. Kerbuǵy toqal bolyp jaralmaǵanyna ókindi. Qıanat! Ne nárse sulý bolsa, otap tastaýǵa, ne nárse bıik bolsa, qulatyp tastaýǵa, ne nárse appaq bolsa, qaralap tastaýǵa, ne nárse saý-salamat bolsa, jaralap tastaýǵa, ne nárse adal bolsa, aramdap tastaýǵa áýes jumyr basty pendeniń óz ońbaǵandyqtarynan aqtalar «aqıqaty» árqashanda daıyn: «Jaqsylyq týǵyzbaıtyn birde-bir jamandyq joq. Kezdeısoq oqıǵa bolmaıdy: bul dúnıedeginiń bári de – ne synap baıqaý, nemese jaza, nemese maqtaý, kún buryn boljaý». Al Kerbuǵynyń kórgen azabyn nemen ılandyrar eken. Iá, ılandyrar dálel suramaıtyn syrty túk, ishi tezek haıýan bolǵan soń, óz tilekteriniń qurbandyǵyna saldy da: «Dúnıedeginiń bári de qaýipti, biraq bári de qasıetti», – dep, aqyl aıtty. Kerbuǵy qursaýdan bosap atyla jónelgende, múıizin shaıqamaqqa basyn yrǵap-yrǵap jiberip edi, toqal basy qańsyp qalǵan eken. Jan jyqpylyndaǵy baǵanadan beri janartaý bolyp jınalǵan ashýy burq etip qoparylǵanda, aldyndaǵy aǵashta kóldeneńdeı baılaýly turǵan qara qasqa attyń ústinen bir- aq sekirip basy aýǵan jaqqa laǵa jóneldi. Búkil adam ataýlydan bezine, tolassyz uzaq júgirdi. Osy ekpinimen lekitip etpetinen qulaǵansha beze berýge bel baılaǵan, biraq kóp uzamaı, tumsyǵy dańǵaradaı qorǵanǵa tireldi. Sol jýan-jýan syrǵaýyldan qıyp jasalǵan satynyń boıyn qýalap taǵy da júgirdi, taýsylar emes, búkil taýdy aınalyp baǵanaǵy ornyna qaıtyp oralǵanda ǵana, ózderiniń qorshaýda júretinin sezdi, sóıtse bular qorshaýdyń ishinde ot ottap, qorshaýdyń ishinde sý ishedi eken, sonsoń jadyraǵan jaz taýsylyp, qylyshyn súıretip qys kelgende, adaǵaılatyp qýyp ákelip jáne bir tarlaý qoraǵa qamaıtyn. Qystygúni sol qorany qaq jaryp aǵyp jatatyn bulaqtan sý ishetin, aldaryna shashylyp tastaǵan sasyqtaý súrlemdi eriksiz jeıtin. Kóktemde qoradan qutylyp, shyn erkindikke endi ǵana jete bergende, mine, taǵy da qoraǵa aıdap tyǵyp, múıizderin sypyryp alady. Buǵylar úshin shyn erkindik máńgi baqıda joq eken... Samyrsynnyń túbinde buıyǵyp jatqan Kerbuǵy alǵash ret múıizin keskende, osylaısha erkindikti ańsap edi-aý. Sodan beri qanshama jaz, qanshama qys ótip, sonshama ret múıizinen aıryldy. Eń qyzyǵy, sol kúnnen bastap munyń múıizin kórgen el qandy kórgen qarǵadaı qarqyldap, bárinen buryn stanoqqa salatyn. Jazǵan tabıǵat syıǵa tartqan on segiz salanyń, tym quryǵanda bir ret ýaǵy kelip, mezgilinde ózinen-ózi túsken joq... Iá, on segiz sala – tek Kerbuǵynyń mańdaıyna ǵana daryǵan baǵy men sory... Itten qadirsiz bop kóp jatty. İzdep eshkim kelmedi. Maýsymnyń dál ortasynda aradaı antalaıtyn adamdar da, kúıek bastalsa, aldy-artyn oraı yrbań qaǵatyn maraldar da, keshe ǵana alyp taýdyń qasat qaryn buǵan buzdyryp, ózderi sońynan eretin dos-jaran buǵylar da zym-zıa; qoldan qýat, boıdan dármen ketip, baq taıǵan soń, jalt beristi. Bári de opasyz jalǵan tirlik eken-aý. Keshe ǵana han kóterip júrgen ardaq aǵa maıyp bolyp qalǵanda, qol ushyn bergen eshkim joq.
Eń aıanyshty ólim – esil erdiń eleýsiz, bodaýsyz japadan-jalǵyz ólýi de. Qaıran eli, qasıetti jurty qaıda? Shynymen-aq moınyn burmastan, kúıek qyzyǵyn qýyp ketti me? Kerbuǵy qadiri qashqanyn bildi. Ásirese, maraldarǵa ókpeli. Asyl dáýrenniń asyp-tasyp turǵan shaǵynda maraldar muny qudaıdaı kóretin. Kúıek bastalsa, ózgeshe bir jumsaq nazben erkelep, qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaıtyn-dy. Eger buta-qaraǵan sybdyr etip, nendeı qaýip tóngen sát bolsa, tamam maral shyr kóbelek sheńber quryp, Kerbuǵyny ortaǵa alatyn-dy; al tar jol, taıǵaq keshýlerde ne alǵa, ne artqa salmaı, únemi qaýipsiz ortalarda ustaıtyn. Shóptiń de, sýdyń da eń sonysyna, eń móldirine bastap aparar edi. Qaraıǵannyń bárinen qyzǵanysyp, qyzǵyshtaı qoryp júrgen er buǵy búginde qor bolyp jatqanda, qoltyǵynan demer kimi bar? Bári de aldamshy, qolda bar bolǵanda ǵana qoqańdap óter beıbaıan, beıbereket tirlik eken... Nege bolmasyn zaýyqsyz Kerbuǵynyń dańǵyrap bos qalǵan keýdesine birsin-birsin zapyran toldy. Bir jutym sýǵa zárý, kepken óńesh qyrnap jótkirindi-aı. Zildeı basqan qorǵasyn tuman seıilip, aǵash-aǵashtyń arasynan kún nury syǵalady. Sonaý etekte burqyraı aqqan ózenniń gúrili estiledi. Taý basyna tirshilik uıalatqan. Kún jaryqtyq jaraly buǵynyń halin surady. Onysyna da shúkirshilik, tabıǵat ıem ǵana óz jaratýshysyn umytpaıdy eken. Kerbuǵy samyrsynnyń astynan shyǵyp, zeńigen mańdaıyn shýaqqa tósedi, sonsoń asa qınala yshqynyp edi, daýsy qyryldap, ózgeshe qorqynyshty, ári kelte qaıryldy. Ózimen birge úni de óshe bastapty.
– Aaa, ýýý, aaa.
Ózimen qosa úni de kelmeske kete bastaǵan Kerbuǵy sonaý sary jaǵal taýdyń ar jaǵyndaǵy ushpa basy appaq qar teńdep, munartqan shoqyǵa qarady. Sol shoqy munyń qozyqa shaǵynda tym bıik bolyp elestese, eseıe kele alasaryp ketkendeı edi; endi, mine, taǵy da zańǵar tartyp aspandap tur. Sol appaq shoqy Kerbuǵynyń aq shaǵyl armany sıaqtanatyn: saǵynatyn, kókseıtin, úmittenetin, áıteýir, túbinde bir tuıaǵy ilinetinine senetin. Kıyn-qystaý mezetterde kózin jumsa boldy, kókshe munardyń arasynan aq seńgir arman taýy – Aqshoqy eles berip, júr-júrmen azǵyrǵandaı tym alysqa «aýalap» shaqyratyn. Keıde sol aqseńgir elesi sur qasqyrǵa nemese qaýǵa saqal maralshyǵa aınalatyn da, Kerbuǵy selk etip shoshynyp, qaıta kózin jumbas edi.
Al Kerbuǵy záýzatynyń o bastaǵy mekeni Aqshoqynyń eteginde ekenin bilmeýshi edi. Iá, ata-baba buǵylar budan myń jyl buryn sol taýdyń etegin jaılap, áı deıtin ájesiz, emin-erkin ǵumyr keshse kerek. Emin-erkin ýaz keshken buǵy-maraldar quryqty qoldy bilmeı, tabıǵat syıǵa tartqan jas quraq, jasyl jaılaý tósinde shóptiń sonysyn, sýdyń tazasyn tańdap, bir qıyrdan bir qıyrǵa, kóńil shirkin qalaǵan jaqqa josyp, mamyrdyń barqyt túnine oranyp, qapersiz jýsaıtyn. Keıde tolǵan aıdyń jahut nuryna erkeleı jýsap jatqan myń-mıllıon túz taǵysy jer qaıysqan qalyń qoldy elesteter, sonsoń tań sarǵaıa, taý jazırasyn qaq jaryp, jubyn jazbastan órer: óre túregelip, óre jónelgen Altaı erkeleri aǵash-aǵashtyń, shoqy-shoqynyń basynda baılanyp turǵan aqsha bulttarǵa sińip, máńgilik kózden ǵaıyp bolardaı edi. Keıin buǵylar atamekenin aýystyrdy. Sonda ǵana olar atamekenderimen qosa týasy erkindikterinen de birjola aırylǵanyn bilgen. Túkti múıizdiń túbine sýsyldap qol ara tıgende – sol eń asyly, eń qımasy – shyn erkindikterin de áldekimder kesip alǵanyn – baqılyqqa kesip alǵanyn, endi qaıtyp bermeıtinin sezisken. Iá, buǵylardy baıyrǵy jurt týǵan jerinen aıyryp, mynaý aıadaı óńirge alyp kelgen Adamdar bul eldiń etene túligi – jylqylardyń obalyna qalǵan. Aq patshanyń atyna aryz jazyp, bar jaıylymdy kesip aldy da, jylqy baqqan jandardy qý taqyr sarǵaıǵan sary dalaǵa qýdy. Óz meken jaıynan bezdirgen – óziniń kindik kesken jeri jarylqamady, buǵy tuqymy sol jyldardan bermen sarqylyp-aq keledi... Kerbuǵy boıyna qaıtadan qan júgirgendeı bolǵan soń, bir basyp, eki basyp qorshaýǵa bettedi. Ábden sýǵa tıip, borsyńqyrap turǵan aǵash saty báz qalpynda salqyn sazarady. Byltyr da sol, bıyl da sol, keler jyly da sol... sol... Kerbuǵy tumsyǵyn jasqana sozyp, tanaýyn úıkedi. Murnyna kúlimsigen óleksi ıis keldi. Pysqyryp basyn shaıqady. Sonsoń sheginip keıinirek turdy. Taǵy da Aqshoqyǵa qarap edi, kóshken munardyń arasynan aqshaǵala armandaı aǵarańdaıdy! Sol jatqan jandy jannat eter saýmal samal esip, qýatqa qýat, jigerge jiger ústegendeı bolady. Sol jaqtan Kerbuǵynyń muqym ata-babasyn «aýa- lap» shaqyryp, soıqan erlik, eńkeımes eńseli tákapparlyqqa, kózdiń jaýyn alar sulýlyqqa eliktirgendeı bolady. Sol jaqta – tek sol Aqshoqynyń eteginde erkin de elegizýsiz totaı ómir barǵa uqsaıdy. Átteń, mynaý ólekse ıis ańqyǵan qorǵan bolmasa, Kerbuǵy baıaǵyda-aq Aqshoqyǵa qashyp baryp, appaq qardy qaba asap, kútir-kútir shaınar edi. Sonsoń ishin órtegen bar qaıǵysyn, bar ókinish-armanyn, jalpy adam ataýlyǵa, tek solar ǵana keregine jaratar ot pen oqqa degen ashý-yzasyn aǵyl-tegil aqtarar... aqtarar... «Aınala- ıyn tabıǵat, aınalaıyn erkindik, aınalaıyn sulýlyq», – dep uzaq aıqaılar, aıqaılap turyp zar eńirep jylar, sonan aıǵa shapshyp baryp shalqasynan qulap óler... Biraq ólgenine ókinbes... Satynyń ar jaǵynda muz qursanyp, oqshaý turǵan Aqshoqy jaraly buǵynyń kózinen bulyń-bulyń buldyrap alystaǵandaı... Kerbuǵy qańsı bastaǵan keýdesin qaq aıyra shaqyrmaqqa aýzyn ashty, báribir baıaǵydaǵy syrnaı úni tarǵyldanyp shyqty.
– Aaaa, ýýýý, aaaa?
Taý jańǵyryqqan joq, melshıip ár tasy kókbettenip dúmbilez jatyr. Kún qyza bastady. Kóz jasyndaı móldirep- móldirep jatqan kógenkóz shyq kúzgi japyraqtan sýsyp túsip, toıymsyz jerge sińip joq bolady. Bıikten, tym-tym bıikten qaıtqan qustyń qosh-qosh suńqyly; alystan, tym-tym alystan jas buǵynyń kúıek shaqyrýy; saı jaqtan qos aýyz myltyqtyń barq-barq etip ólim búrkigen daýsy estiledi: shaǵylysady, týady, óltiredi – osylaısha ómir jalǵasady. Ómir otyn óshirmeı úrlep, kórigin basyp turǵan qudiretti kúshti adamdar, áne, gúr-gúr vertoletke minip ushyp barady... Osynyń bárinen túńilip, jerigen Kerbuǵy jaratylystyń bar qyzyǵyn, óz káriligine, qysastanǵan qyrsyq mineziniń alaı-túleı kúldikómesh múshkil kúıine aıyrbastap jiberdi. Ol tórtkúl dúnıeni de, tamyrlaı soqqan tirshilikti de ólerdeı jek kórdi. Jas shaǵynda essiz jaqsy kórgenin umytty, máńgige umytty bilem, oqys táýekelge bel býdy. Bul dúnıemen qoshtasar aqyrǵy sátinde muń-zarmen ýlanǵan denesin qorshaýdyń arǵy jaǵynda qaldyrýǵa, erkindik degen ustatpas saǵymdy alǵash ta aqyrǵy ret kórip, budan soń baqytty saparǵa – sheksiz erkindik – ólimge adal nıet, abzal júrekpen attanýǵa uly daıyndyq jasady. Del-sal tula boıyn shıyrshyq atqyza qataıtyp, býyn-býynyn bekitti. Osy jasyna deıin batyly barmaǵan asqaraly erlik jolyna jaraly janyn, qaraly janyn sadaqalamaq. Er bop týǵan jazǵan – er bop ólmek. Sóıtip, ıisi buǵylardyń qasıetti dástúri, shyrqaý bıikke ór serpip óler aq kóbik asaýlyq, kemerli menmendik, aqyldan azar kemeńgerliktiń aqtyq úlgisin kórsetip baryp, batyldyq pen tentektikke qumar, ójet júregin azalamaq, jerlemek... Sóıtip, barlyǵynan: qanaǵaty joq ash kóz adamdardyń tepkisinen, jas maraldyń ermegi men Jasbuǵynyń mazaǵynan, eńsegeı boıdy kemire bastaǵan kárilikten, eńký-eńký jyldar boıyna óziniń mańdaıyna tabıǵat jazǵan erke erkindigin qamap kelgen aǵash satydan azattanbaq... Kerbuǵy kózinen ot shashyp, sheginshektep ba- ryp bar qýatymen alǵa atyldy, jańbyrdyń sýyna ıi qanyp bylpyldaǵan jerge artqy qos tuıaqtyń izin oıa tastady da, zý etip, bıik qorǵannan asyp-aq tústi. Óń men tústiń arasynda es jıa almaı, biraz sileıip turyp, óz erligine ózi qaı- ran qalǵandaı sekirip bılep, Aqshoqyǵa qaraı artyna qaıtyp qaırylmastan tarta jóneldi. Artyna qarasa, endi ǵana tuıaǵy tıgen erkindiginen aırylyp qalardaı kaýipti halde ketti. Aqshaǵyl arman – Aqshoqyǵa aman-saý jetti de, qarsy aldynda turǵan dińgekti ıiskep, júgire-júgire demikken tanaýyn qasydy. Budan soń kózine jas alyp turyp, baıaǵysha jas shaǵyndaǵydaı arqyrap, taza ári zor daýyspen kúıek shaqyrdy.
– Aaaaaaaa, ýýýýýýýýý, aaaaaaaaa, ýýýýýýýýý, ýýýýýýý! Bul úndi kúlli taý áýleti úzik-sozdyq uzaq qaqpaqyldady, qaıtalady-aý... Osy sátte búkil ómir «aýa» sekildi edi buǵy úshin. Biraq olaı emes eken: jańadan ǵana jetilip, úlpildep turǵan qos múıizdiń túbinen qos oq saq etip tıdi de, Kerbuǵy omaqasa qulady. Qaıtyp tuıaq seripken joq. Adal da aram ólimge boıusynyp, bostandyqty endi ǵana sezingen qaıran dene sýydy, máńgige sýydy da, shyn erkindikke sapar shekti. Oq eki jaqtan keldi. Biraq eki jaqtan da eshkim jolamaǵan. Oq ıeleriniń kimder ekeni de belgisiz. Kerbuǵy sol kók ala dińgektiń túbinde, dúbára alańda qaldy... Aǵash qorshaýdyń ishinen Jasbuǵynyń raqatqa batqan essiz úni estiledi.
– Aaaaaa, ýýýýýý, aaaaaa, ýýýýý?
Bireýler aıtady: erkindigin ańsaǵan Kerbuǵy tipti de ólgen joq.
Bireýler aıtady: erkindik alǵan buǵylar tek qana o dúnıede...
6alash usynady
