Ol kezde men bala edim, Apam jastaý edi. Áke-sheshemiz qıyr jaılap, shet qonyp mal sońynda júretin de, aıynda-jylynda ǵana bolmasa, bet-júzin únemi kóre bermeıtinbiz. Soǵystan keıingi jyldarda esin jıyp, ezilgen eńsesi kóterile bastaǵan eldiń berekeli de beıbit tirligi jar jaǵasynda otyrǵan jalǵyz úı – árıne, bizge de ortaq. Qos bólmeli shatyrlanbaǵan toqal aǵash tamnyń mańaıy qysy-jazy jybyrlaǵan, aıǵaılap-shýlaǵan balalardyń bazaryna aınalatyn. Bizdiń úıden tas laqtyrym jerden arqyrap aǵyp jatar aǵyny qatty Buqtyrma – jaz shyǵa sýǵa shomylǵan, qysta syrǵanaq tepken balanyń jer-kókti sharq uryp sharlasa taba almas qyzyqqa toly mekeni edi. Toń bop qatqan pımasyn, súńgilese sý bolǵan kóılek-dambalyn bizdiń úıge kelip keptiretin. Sonda Apam meniń ǵana emes, muqym aýyl balalarynyń abzal anasy syqyldanatyn.
On bes jasyma deıin Apamnyń qoınyna jattym; on bes jasyma deıin ákeniń, shesheniń kim ekenin bilmeı, sol aınalaıyn Apamnyń tárbıesinde óstim; on bes jasyma deıin Apamnyń etegine jabysyp, sońynan qalmaı búlkektep qulyndaı erip er jettim. Sol kisimen júrsem, mal soıǵan úıdiń qulaǵy, táttisi men dámdisi meniń aýzyma tıetin. Men ol kezde Apamnyń ómir tarıhyn, tipti kim ekenin bilmeı, alańsyz shýaqty kúnderge marqaıyp mańar edim. Búginde kóz aldymda: aryq ashań kempir, taramysty myqty saýsaqtar, erni men ıegin kúıik shalyp tyrtyqtanǵan ádemi ajar, kımesheginen dýdyrap shyǵyńqyrap júretin aq shalmaǵan qara buıra shash qana... meniń kóz aldymda: qandaýyryn qaırap, basynyń qany tasyǵan erkek-urǵashynyń keýdesine minip, aram qanyn aǵyzyp turǵan; nemese teri ılep, kón tigip otyrǵan; jún tútip, arqan esken, jip ıirip, alasha toqyp, oıýlap syrmaq tigip otyrǵan Apam; erterekte qazaq áıeli ne isteý kerek bolsa, túgel qolynan keletin Apam; qazaq áıeliniń ǵana emes, er-azamat atqarar isti qara nardaı qasqaıa kóterer Apam.
Jaz shyǵa, bárimiz (ápkelerimdi aıtamyn) Apam esip bergen jipti alyp, toǵaıǵa otynǵa attanatynbyz. Bir-bir arqa otyn kóterip eń alda Apam, sodan keıin qundyzdaı shýlaǵan bizder, kúlip-oınap kele jatar edik. Ol shaqta qystyq shópti de ala jazdaı arqalap tasyp, qorany maıaǵa toltyryp qoıatynbyz. Qysqy soǵym men un ǵana áke-sheshemizdiń moınynda. Ogorod, shurqyraǵan qaz-taýyq, eki sıyr men usaq malymyz bar, ol kisilerge zıanymyzdy kóp tıgizbeıtin edik. Shynymdy aıtsam, bizdi, tipti bizdi ǵana emes, erterekte ákemizdi, onyń ini-qaryndastaryn asyraǵan – Apamnyń terekten oıyp jasaǵan kelisi men eski astaýy edi. Osy keli men astaý tipti ákemnen de úlken, Apam Altaıdyń arǵy beti – tórkininen ala kelgen asa qymbat zattary bolatyn. Apamnyń bizdiń atamyz Dos marqumǵa uzatylýy da qyzyq. Keıde, ásirese, qazirgideı qarasha týa, temir peshke otty mazdatyp jaǵyp tastap, peshtiń jyrtyǵynan saýlaǵan jaryq túsip, ala kóleńkelengen qońyr úıde otyryp Apamnyń áńgimesin tyńdaıtynbyz. Teginde, ol kisi áńgimege sarań, kóp sóılemeıtin, tek óz isimen ǵana júretin, qaq-soǵy joq, ınabatty, jýas adam edi. Dúnıede ósek-aıań, qýlyq-sumdyqty bilmeıtin, ne bolmasa tiri pendeniń betine «áı, sen sondaısyń» dep qaramaǵan nemese tiri pendege tili tımegen, jaryqtyq oraza-namazy buzylmaǵan, taza da tákappar áıel edi. Bala kezimizde baıybyna baryp baǵamdadyq pa, bizdi qoıyp búkil aýyl-aımaq, tipti qazaq eli eń sońǵy qasıetti áıel, turmystyq-salttyq ómirdiń etıkalyq, etnografıalyq, tipti arheologıalyq baılyǵynan aıyrylǵanyn bildi me? Qazir oılaımyn, eger qazaqtyń áıelderi atqarar búkil ismerliktiń qolóner ınstıtýtyn nemese fabrıkasyn ashyp, meniń apamdy bastyq saılasa, tutas bir on saýsaǵy óner urpaq daıyndap shyǵarar edi. Iá, ol kisi tiri kezinde eshkim elep-eskermegen, altyn qoldy qudiretti áıel edi. Qazaqta osynshalyq myqty, osynshalyq aqyldy uly áıelder bolǵany qandaı jaqsy. Biraq bizder, jıyrmasynshy ǵasyrdyń azamattary, kóp rette osyndaı asylymyzdy baıqamaı aınalyp óter edik. Aıyrylyp qalǵan soń ǵana aıy ótip, san soǵa ókiner edik. Ózgeni qoıyp, myqtymsyp júrgen myna meniń ózim sol Apamnan tiri kezinde nege ǵana bár-bárin: kıiz basyp, úı tigýdi, arqan esýdi, teri ılep, óńdep kıim tigýdi, alasha toqyp, órnektep syrmaq tigýdi, saba, súıretpe, torsyq isteýdi táptishtep jazyp almadym. Endi, mine... qolymyzdy mezgilinen kesh sermep otyrǵanymyz. Endi, mine, buzaýy ólgen sıyrdaı tulypqa móńirep, jyrtyq astaýdan Apamnyń alaqanyn, Apamnyń qaýyzdaǵan talqan-tarysyn izdep tamsanyp otyrǵanymyz. Bilem, jer-kókti sharlaǵan Qorqyt ta ajaldan qashyp qutyla almaǵan; bilem, myń jasaǵan Luqpan Hakim de ólmeýdiń, óltirmeýdiń amalyn taba almaǵan; adamzat – ólý úshin týaryn... bár-bárin bilem. Qudaı-aý, máńgilik tirshiliktiń joǵyn seze turyp, Apam syndy adamdardy jer basyp júrgen kezinde nege ardaqtamadyq, nege baǵalamadyq? Han kóterip, pir tutýdyń ornyna, shikireıip júrip, óltirip aldyq; eger olar ortamyzda júrgen shaǵynda ardaqtap, ár sóz, ár isin joq degende úırenip úlgersek – ólmegeni ǵoı, óltirmegenimiz ǵoı, al biz tiri kezinde-aq óltirip alamyz... Qazir Apam joq! Qara jer qoınyna alǵan. Byltyr men kıgizgen atlas kóılekti ala ketken joq, arýlaǵan adamdar kıip júr. Seksen jyl joldas bolǵan jyrtyq astaý da qańsyp qaldy, áne... qańsyp ıtaıaq bolyp qaldy, áne... Apam ala ketken joq.
Iá, sonymen qarasha týa ot mazdatyp, qaraǵaıdyń sháıirin jalmań-jalmań shaınap, eki búıiri, jon arqasy narttaı qyzaryp ketken temir peshke shyrt-shyrt túkirip, shyjyldatyp otyrǵan tamam balanyń ortasynda qarqaradaı qasqaıyp otyrar Apam meniń qap-qara bolyp tilim-tilimi shyǵa jarylǵan aıaǵyma qaımaq jaǵatyn. Qaımaq tıip ýdaı ashyǵanda, shybyn janym shyrqyraýshy edi. Qazdyń balapanyndaı alqaqotan jaıǵasqan nemerelerin aınalyp-tolǵanǵan ájemniń tek qarashada, qylaýlap alǵashqy qar jaýǵanda ǵana aıtar áńgimesi aǵyp-tegil. Onyń aqyly júzdegen ustaz, myń san mektepten artyq, tárbıe degen uǵymnyń asqaraly tap-tyrmas úlgisi ekenin qaıdan bileıik. Dúnıe júzinde Apamnyń qoınynan ańqyp shyǵar ájelik ıisten jaǵymdy ne bar eken jalǵanda. Bul jalǵanda kartopty tilip-tilip jiberip, qyzara bórtken temir peshke qaryp jegennen dámdi ne bar-aý. Bul jalǵanda qas qaraıa maldy jaıǵap kelip, Apamnyń aınalasynda tyraıyp jatyp áńgimesin tyńdaǵannan qymbat sátter tabyla ma, qaıta aınalyp keler me?
Apam – Altaıdyń arǵy betindegi Kereı eliniń qyzy. Ákesi asa baı bolǵan, tekti tuqymnyń tuıaǵy. Apam erkelep ósken jalǵyz qyzy, on beske tolǵan soń, irgeles baıdyń ulyna jasaýyn berip syńsyta uzatqan eken. Óz zamanynyń asa kórikti qyzy, ári on saýsaǵy óner Apam bosaǵa kórgen birer jylynda-aq mańǵaz, ınabatty, pysyq kelin atanady. Sodan, bir kúni eki keshtiń arasynda, basqa aýyldan syı qonaqtar kelip, taı soıyp, taıqazan et asyp jatqan shaqta, jer oshaqtaǵy otty úrleı berem degende, Apamnyń shylaýyshyna shala tıip, lap etip janady. Tyrtystyra tar kıgen, eki jaqtaýy zerlengen kımeshek-shylaýysh sheshilmeı, bet-aýzy túgel kúıip qalǵan eken. Kúıeýi de izgilikti jaqsy jigit bolǵan. Alty aı emdetip, shybyn janyn aman alyp qalypty. Kelinshegim jarymjan bolyp qaldy dep kezeptenbeı, tatý-tátti ómir súripti. Alaıda, bir jyldan soń ózi dúnıeden qaıtyp, jesir qalǵan Apam tórkinine oralǵan. Osy shaqta Altaıdyń teriskeı betindegi Ábdikerim bolystyń bıi atanǵan jaq joq sheshen jigit – bizdiń atamyz Dostyń qatyny ólip, qyz tańdap bulańdap, qyr qydyryp, jer sydyryp júrgen. Ári seri, ári ataqty, salt basty, sabaý qamshyly jigitke tıemiz dep búkil Qarataı eli qyzdary qyrylyp qala jazdapty. Biraq bizdiń atamyz birde-bireýin mensinbegen. Sol mensinbegen qalpy, «Aýyldaǵynyń aýzy sasyq» degendeıin, Altaıdan asyp arǵy bettegi Kereıden jar tańdaıdy. Kúıeýi ólip, bet-aýzyn kúıik shalǵan Apamdy kórip, atynyń artyna mingestirip bir-aq túnde alyp qashyp ketken. «Dos kelinshek ákele jatyr, qyrmyzydaı qulpyrǵan bizdi kózine ilmep edi, Kereıden alǵan qyzy aı men kúndeı sulý shyǵar, kórelik», – dep aldynan shyqsa, erni salpıǵan, tyrtyq bireý eken, tamam qyz betin shymshyp kúlipti. Sonda atamyz aıtypty:
«Eı, Qarataıdyń qatyn-qyzdary, nemenege jetisip kúlesińder, meniń kelinshegim «Elińniń qyzdary mynaý ma?» – dep senderge ernin shyǵaryp otyr» – dep, sóz taýyp ketken eken marqum.
Temir peshte mazdaı janǵan otqa taltaıa qyzdyrynyp, ala kóleńke aǵash úıde Apamnyń tizesine basymyzdy qoıyp, murnymyz pysyldap uıyqtap qalýshy edik. Qashan ózimiz oıanǵansha, tyrp etpeı uıqymyzdy kúzetip otyra berer edi jaryqtyq.
Apamnyń qaısybir myqtylyǵyn aıtyp taýysaıyn. Degenmen, bir-ekeýin sizderge áńgimelep bermekpin.
Ákem Yntymaq kolhozynyń sıyr fermasynda bastyq bolatyn. Aýyldan on shaqyrym Qarajer dep atalatyn fermada turady. Sheshem sıyr saýady. Bul – qys mekenderi, al jaz shyǵa jaılaýǵa kóship ketetin. Jazdyń jaımashýaq bir kúninde úıge sıyrshy shal – Júnis keledi. Taýǵa kóshkende, aıaǵy qurttap, júre almaı qalǵan qara bas qoıdy qozysymen jurtqa qaldyryp ketipti, bir lajyn taýyp sony jetkizip alsyn, sodan soń Qarajerge egilgen kartoshkanyń aram shóbin julyp, sýaryp, qopsytyp túptesin degen habar aıtypty. Tańerteń Apam ekeýmiz jaıaý jolǵa shyqtyq. Kún ala bultty bolǵanmen, qapyryq ystyq edi. Biz Qarajerdegi shilikke salǵan kartoshka alqabyna jetkende, kún túske aınalǵan. Baǵanaǵy shaıdaı ashyq aspandy qara qurym bult torlap, áp-sátte kúnniń kózi kórinbeı qaldy. Men shóbin otap, Apam túptep, lezde bitirip tastadyq. Bizdiń osy jumysty aıaqtaýymyzdy kútip turǵandaı, álginde ǵana tas tóbege ilingen qara bulttan baýyrsaqtaı-baýyrsaqtaı burshaq tópeleı jóneldi. Apam ustaramen kúni keshe ǵana jaltyratyp alyp tastaǵan taqyr basymdy urǵylaǵanda, týlaqqa tıgen sabaýdaı tarsyldaq ún shyǵady. Apam jeletkesin sheship basyma japty. Ala jazdaı sıyr fermasynyń kúzetine qalatyn Qashybaı degen shal otyratyn qystaqqa qaraı bezektep kelemiz. Jalǵyz úıli shaldyń ómir tarıhy jeke bir kitaptyń júgi. Jarty ǵasyr toǵyz joldyń torabynda jyljymaı meken etip kele jatqan aqsaqaldyń bar ermegi – ary ótken, beri ótken júrginshiniń pıket jaıy bolý, úıine túnetip, jol nusqaý bolatyn. Apam ekeýmiz osy úıdiń tabaldyryǵynan attaı bergende, ázirde ǵana tóbeden tópelep turǵan burshaq sap boldy da, shyǵysqa qaraı qara qurym kóship bara jatqan.
Qashybaı tór aldynda dambalshań, erigińkirep, báıbishesi Mámátáıdi túrtkilep oınap otyr eken. Biz kirgende, kádimgideı qýtyńdap, qýanyp qaldy. Zerigedi bilem, jetpiske jaqyndap qalsa da deni saý, qapshaǵaı shapshań, sańqyldap sóıleıtin qaǵilez adam eken.
– Kespirińnen aınaldym, kespirińnen, – dedi Apama. – Sýdan shyqqan sý tyshqan sekildisiń ǵoı, tórlet, tórlet. Saqaly tushtańdap, ózi tómen ysyryla berdi.
– Meni qoıshy, sen ekeýmiz toqpaqtasa da ólemiz be? Balam tońyp ketti, – dedi Apam meniń basyma japqan jeletkesiniń sýyn syǵyp.
– Ulyńdy men aq kıizge orap tastaıyn. Sheshesiniń qursaǵynda jatqandaı raqattanyp býsansyn, – dep Qashybaı otyrǵan ornynan qarǵyp turyp, irge tusta keriskedeı jınalyp turǵan júkten appaq kıizdi sýyryp aldy: – Kel, balam, orap tastaıyn, shesh ústińdegi qomshańdy.
Meni tyr jalańash sheshindirip, kıizge tumshalap bólep tastady. Ári-beri murnyma qoı júniniń shýashy kelip maýjyrap, kózim baqyraıyp jattym da, boıym jylynǵan soń, uıyqtap ketippin.
Oıanǵanymda, apamdar shaı iship otyr eken.
Qashybaı bizge atarbasyn bermedi. Taqys shal: «toǵaıda jıyp qoıǵan otynym bar edi, soǵan asyǵyp baram» degen soń, Apam shyndap renjidi bilem, kishkentaı qozyny maǵan kótertti de, ózi toban aıaq bolyp basa almaı jatqan zińgitteı saýlyqty arqasyna bir-aq saldy. Aldyńǵy eki sıraǵynan ustap jas balasha arqalap aldy da: – Kettik, ulym, – dedi maǵan. Men ol kisiniń artynan qozymdy qushaqtap búlkek-búlkek erip kelemin. On shaqyrym qashyqtyqtaǵy aýylǵa apam bes-alty-aq ret dem alyp jetip-aq keldi. Sonda meniń kóz aldymda qalǵany: Apamnyń kókjaısań shalǵyndy qaq jaryp, meniń aldymda batar kúndi betke alyp qasqaıa tartyp bara jatqany; qasqaıa tartyp bara jatyp, arqasyndaǵy saýlyqty bylq etkizip tastaı berip, toǵaı ishindegi Qarasýǵa baryp dáret alǵany, sodan soń batar kúnge bet berip namaz oqyǵany, namaz oqyp kókshalǵynǵa bir jyǵylyp, bir turyp, qyp-qyzyl kún nurymen shaǵylysqan qaıran Apam osy qalpynda qara jerge – týǵan jerge tabynǵandaı edi; enesine tartqan qara bas qozyny qushaqtap otyryp men, apamnyń dúnıe júzindegi eń kúshti adam ekenine kúmánim qalmaǵan.
Biz úıge jetkende (jolda eshkilerdi aıdaı keldik), eki sıyrdy buzaýy emip tur eken, al aǵash úıdiń esigi shalqasynan ashyq, masa býyp tolyp alǵan, ápkelerim tulypqa oranyp uıyqtap jatyr. Apam olarǵa urysqan da, tipti uıqysyn buzyp oıatqan da joq. Búkil sharýany ózi tyndyryp, tek keshki asqa ǵana shaqyrdy.
Apam meniń...
Jaz ótip, qylyshyn súıretip qys keldi. Orman-toǵaı, taý-tas appaq. Altaı óńiriniń ári júdeý, ári kóńildi shaǵy týdy. Apam etegin dóńgelente belin qynap tigip bergen, qaraǵaıdyń qabyǵyna boıaǵan qyzyl tonymdy, teri qolǵabymdy, eltiri tumaǵymdy, tabandatqan aq pımamdy kıip, qol shanamdy (ony da qaıyńnan ıip shabaq salyp, apam istep bergen) súırep oınaýǵa shyǵamyn. Sonda Shágishtaıdyń ózim sekildi bar balasy maǵan qyzyǵa da qyzǵana qaraıtynyn sezetinmin. Jaǵymsyp menimen dos bolýǵa, menimen oınaýǵa qushtar ekenderin bilip tanaýymdy shúıiremin.
Keshe ákem kelip ketken. Astynda bıik, taýdaı aq boz aty bar.
– Jeńeshe, – dedi Apama (nege jeńeshe deıtinin bilmeıtinmin, óıtkeni sheshem de solaı ataıtyn) – erteń tańerteń sıyrshy shal Júnisti jiberem, soǵymdy soıyp beredi.
Osydan bir apta buryn sol Júnis shal tý sıyr jetelep kelip, «qystaı osyny jep shyǵasyńdar» dep edi, endi sol sıyrdy soıyp, múshelep bermek.
Júnis keledi degen kúni Apam sý jylytyp, pyshaǵyn, sıyrdy jyǵatyn arqandy daıarlap kóp tosty. Kelmedi. Shydamy ábden taýsylǵan soń:
– Júr, ulym, ózimiz-aq soıyp alamyz, – dep qońyr sıyrdy bas jibinen jetelep qoradan shyǵardy. Budan soń tumsyǵyna shalyp, múıizinen dińgekke tas qylyp baılady; qyl arqanmen sıyrdyń aıaǵyn ilip-ilip aldy da, dińgekke bir ret orap, bar kúshimen tartyp qalǵanda, eńgezerdeı qońyr sıyr gúrs etip qulap tústi. Apam dińgekten shandyp alǵan arqandy sýsyta tartyp tuıaǵyn serpýge keltirmeı býyp-aq tastaǵany. Sıyr shorshyp bolmaǵan soń, quıymshaǵynan jabysyp edim, sonandaı jerge yrshyta laqtyryp jiberdi.
– Jolama, mertiktiredi! – dedi apam. Al ózi sonshalyqty kóz ilespes shapshań qımylmen sıyrdyń tórt aıaǵyn qazyqbaýlap baılap júr. Sodan keıin tumsyqtan oralǵan jipti soza tartyp, sıyrdyń tamaǵyn kerip tastady da, jez moıyn múıiz sap pyshaqty maǵan ustatty. Shoshyp kettim.
– Qoryqpa, ulym, – dedi Apam. – Áıel adam mal baýyzda- maıdy. Sen – azamatsyń! Káne, myqtap usta.
Qolym dir-dir etedi. Apam meniń kip-kishkene judyryǵymnyń syrtynan ózi qarýly taramystanǵan saýsaqtarymen qapsyra ustady da, bulqynýǵa dármeni kelmeı teńkıip pysyldaǵan sıyrdyń tamaǵynan oryp-oryp jiberdi. Qyp-qyzyl qan atqylady-aı.
– Endi bylaı tur, bir jerińe qan tıedi, – dedi de, múıiz sap pyshaqty jalańdatyp qońyr sıyrdyń byt-shytyn shyǵardy. Áp-sátte terisin sypyryp, buzyp músheledi; tuzdap, salmaǵa jaıyp tastap, astyna tútin saldy.
Men ókpe-baýyrdan qýyrdaq qýyryp álekpin. Sodan bar sharýany bitirip, sıyrdyń terisine tuz seýip jaıyp, qar betine tamǵan qan-jyndy tazalap, shaıǵa otyrǵanda, sabaqtan júgirip ápkelerim, fermadan tepeńdep Júnis shal keldi. Soǵym soıyp berýge ákem jibergen sıyrshy býy burqyraǵan ystyq qýyrdaqqa kekire toıyp aldy da, amanynda aýylyna qaıtty.
Apam meniń...
Úlken ápkem Sholpan qońyr sıyrdy soǵymǵa soıǵan jyly qysta kúıeýge qashyp ketti. Qashyp ketkende de basqaǵa emes, jýyqta áskerden oralyp, aýylda shofer bolyp júrgen baıaǵy beketshi shal Qashybaıdyń kóp ulynyń biri – badyraq kóz, tórtpaq Áýtálip alyp qashyp ketipti. Ákem men sheshem alǵashynda oń jaqtaǵy tula boıy tuńǵysh qyzynan aıyrylyp qalǵanyna namystanyp qatty ashýlanǵanmen, artynan «keter qyz ketti» dep, jasaý-jabdyǵyna kirisken. Árıne, jasaý degende syrmaq, alasha, kórpe-jastyq sekildi úı jıhazynyń ol-puly ol kezde tek qana qoldan toqylyp, tigiletini belgili. Apam Sholpannyń muqym teń-teń jasaýyn bir aıdyń ishinde daıyn etti de, shanaǵa tıep, maǵan attyń delbesin ustatyp, qudalarǵa attandy. Shyrmaýyq salyp balmen ashytqan sary syraǵa qyzara bórtip alǵan qudamyz – Qashybaı shal at baılary myqty, táýir jerdiń qyzyn kelin qylyp túsirgenine qatty rıza boldy. Ótken jyly jazda aqsaq qoıdy apama jaıaý arqalatyp jibergenine, at-arbasyn beker bermegenine ókindi. Ózi qýtyńdap, qarq-qarq kúlip qoıady. Apama torqadan kóılek kıgizip, meniń qolyma on som aqsha (qazirshe bir som) ustatty. Men máz boldym. Ózim-óz bolyp qolyma aqsha tıgeni sol edi, yshqyrymdaǵy asyq salatyn qaltaǵa jymqyryp júgirtip jiberdim de, úıge Apamdy tastap jaıaý qashyp kettim. Apam keshtetip ózi keldi. Sol kúni túnde men Apamnan múlde bólinip shyǵyp, qoınyna jatpaı, shalbarymdy jambasyma basyp, jeke uıyqtadym. Ondaǵy jymsyma oıym – Apam qudalar bergen on som aqshany surap alyp qoıady degen qaýip. Sonda maǵan «Ápkeńdi úıge qaıtaramyz, on som aqshany ber» dese, azar da bezer qarsy bolar edim-aý; sonda men ápkemdi on somǵa satyp jibergendeı edim. Apam lám degen joq. Qoınyma jat dep aıtpady da, on som aqshany taqýalap suramady da. Sol kúnnen bastap qýlyq saýyp er jetkenimdi bildim. Sol on som aqsha Apam ekeýmizdiń aramyzdy asha túskendeı boldy. Men bólek jatyp júrdim. Bir aı jambasyma basyp saqtaǵan qaǵaz aqsha sary tap bolyp tozýǵa aınalǵanda, joǵaltyp-aq alǵanym. Árıne, Apamnan kórdim. Ne degen bekershildik, ne degen pendeshilik deseńizshi.
Apam meniń... Erjettik.
Bilim alyp, qyzmet-ataq qýdyq.
Aýyldan uzap, Apamnan alystap astanaǵa attandym. Apam Jeńisqan degen ulynyń qolynda turyp jatty.
Anda-sanda aýylǵa barǵanymda, óz úıime túsip, Apam ózi kelip amandaspasa, shirenip jatyp alatyn edim. Men sonda aýylǵa kelip-ketip júrip, ákemderdiń aýzynan Apamnyń tipti de meniń ájem emes, shaly Dos marqum bolǵannan keıin ǵana, bizdiń úıimizde birge turǵanyn, ákeme sheshe ornyna sheshe bolyp ketken jeńgesi ekenin bildim. Al Dospenen meniń ákemniń ákesi Isaqan birge týysady eken. Men sonda apamnyń sonshalyqty alys, tym-tym alys ekenine kózim jetkenimen, ılanbaı, júregim báribir baıaǵy kezdi, Apamnyń jyly qoıny, aıaly alaqanyn ańsaımyn.
Ótken jazda Apam túsime kirdi. Seksen jyl joldas bol- ǵan jaryq astaýyna arpa salyp, qaýyzynan tazartyp, jelpip otyr eken, maǵan aıtady eken deımin: «Qudalar bergen on somdy úıde shaı joq bolyp qalǵan soń, men alǵan edim».
Erteńinde mazam bolmaı kóńilsiz oıandym da, áıelime:
«Demalysqa shyǵaıyq, aýylǵa baraıyq. Apam túsime kirip júr, sen taza matadan kóılek satyp ákel», – dep edim.
Nege ekenin bilmeımin, júregim tolqyp, sonshalyqty bir belgisiz kúsh aýylǵa asyqtyrdy, nege ekenin bilmeımin, úıge kelgen soń da baıaǵydaı aıaǵymnyń basyn qaıqaıtyp jatyp almaı, taǵat tappaı Apamnyń úıine qaraı qustaı ushtym. Esik aldynda nemerelerin oınatyp otyr eken, meniń eki betimnen kezek súıip: «Apańdy umytaıyn dediń-aý, qulynym, murnyńnan syǵyp alǵan bala ediń», – dep, kózine jas aldy. Shaı jasala bergende, taýdan otyn alyp uly Jeńisqan keldi.
– Apań burynǵydaı emes, qartaıdy, eki tizem bastyrmaıdy, áıtpese saraıym saý, tisim bútin.
Meniń esime Apamnyń bes ýaq dáret alyp, namaz oqyǵan saıyn tisin tuzben ysatyny, tipti osy kisiniń seksennen asqan jasqa deıin bir jerim aýyrdy, ne sharshadym, jalyq- tym dep qabaq shytpaǵany tústi. Ras, shyn aıtamyn, Apamnyń tisi áli de marjandaı eken. Ras, shyn aıtamyn, Apam bul dúnıede jalǵyz ret dárigerge, bolmasa baqsy-balgerge qaralmaı, saý-salamat óte shyqty.
Tamaq jasalyp, bata berdi, ári uzaq oqydy. Batasy qandaı maǵynaly, maqamdy. Men Apamdy dál búgin bólekshe tanyp, kóp-kóp qadir-qasıetin qaıta sezgendeı boldym. Ymyrt úıirile, úıden shyqtyq. Jeńisqan aıtty: «Sherbekti (arany) áli kúnge deıin Apam qaıraıdy. Men egesem, otyn keskende ne sekirip júrmeıdi, ne ótpeıdi. Kózi áli de jaqsy kóredi. Keshe ǵana oıýlap yzyp syrmaq bitirdi, túske deıin kıiz basty. Qyzyq, áıteýir. Tynysh otyrmaıdy, erteń de kún bar-aý demeı, buzaýdyń moıyn jibin esip, noqta isteıdi. Qoly bosaı qalsa, aýyryp qalatyn sekildi. Jeńgeń ıek súıep jaman úırenip kete me dep qorqamyn, qanjyǵaǵa baılap júremiz be, jaman aıtpaı jaqsy joq, bir kúni qısaıyp qalsa...».
– Apam myqty ǵoı, – dedim men jamandyqqa qımaı. – Apam júz jasaıdy.
Erteńinde... erteńinde tańǵy saǵat segizde Jeńisqannyń úlken qyzy jylap júgirip keldi.
– Apam aýyryp jatyr!
Biz alǵashynda senińkiremedik, tek sheshem ǵana:
«Jeńeshemnen aıyrylyp qalmaıyq, kisi shaqyrtatyndaı qatty aýyrǵan emes edi», – dep tura júgirdi. Bárimiz shubap jettik. Apam óziniń aǵash tóseginde keýdesi syryldap qur-qur etip, teris qarap, búk túsip jatyr eken. Kózin alaıta ashady da, qaıta jumady. Til-aýzy baılanǵan, kelgenderdi tanymady bilem. Ákem ekeýmiz basyn kóterip sýsyn ishkizip edik, ezýinen qaıta aqty. Balalar ular-shý, bárimiz jylap júrmiz.
– Jeńeshe, – dedi sheshem taramystanǵan aryq qolynan ustap. – Elý jyl birge ómir súrip edik, jamandyǵym, aǵat ketken jerim bolsa, kesh. Kesh, jeńeshe, kesh, oraza-namazy buzylmaǵan asylym, – dep kózine jas alyp, qolynan súıdi. Álgiden beri kisi tanymaı, keýdesi syryldap, irgege qarap jatqan Apam kúshpen aýnap, shalqalady da, ıegin qaqty. Son-soń áreń: «K-e-s-ti-m», – dedi de kózin qaıta jumdy. Dáriger shaqyrtaıyq dep edik, basyn shaıqady. Sodan soń ózi ymdap dáret almaqqa nıet qylǵan soń, biz shyǵa turdyq. Biz qaıta kirgende, Apam tósekti jerge saldyryp shalqasynan jatqan eken. Kirme degen úlkender sózin tyńdamaı, janyna tizerlep otyra kettim de qudiretti saýsaqtaryn ustadym. Sýyp bara- dy eken, sýyp... Apam kúbirlep: «Ilaılolla, ılaılolla», – dep, ıman aıtty. Apam óz ımanyn ózi oqydy. Apam óz janazasyn ózi shyǵaryp jatqanyn sezdim. Endigi sátte sheshem:
«Apańnan aıyryldyq», – dep, bismillá degen kúıi álemdegi eń uly analardyń biri – Apamnyń betin japty.
Úıdiń ishi ular-shý, qym-qýyt.
Apam meniń... Óldiń, aýyrmaı-syrqamaı, bir tisiń shetinemeı, «alla belim» demeı, seksen toǵyz jasyńda óz ımanyńdy óziń aıtyp óldiń.
Apamdy arýlap, syrmaqqa orap, zýzaǵa salyp kótere jónelgende, úıdiń burysh-buryshynda «apam-aý, apam» dep zar eńirep nemereleri qaldy. Maǵan zýzanyń eń bir mańdaı basy tıip edi, aǵash syrǵaýyl ıyǵyma batyp, janymdy shyǵarsa da shydadym. Men shydaıdy dep joramaldady ma, álde ádistenip kele me, arttaǵy azamattar beker ustasqany bolmasa, kóp kúsh jumsamaı, bos kele jatqanyn sezdim. Ólgen adamnyń súıegi aýyr bolady degen ras eken. Shúıkedeı ǵana kempirdi soıtaldaı-soıtaldaı on jigit myqshyńdap áreń kóterip kele jattyq. Apamdy úıinen, qara ormanynan el-jurtty shýlatyp ala qashqan sherý jańadan qazylǵan jas qabirdiń basyna kelip toqtap, súıek salynǵan zýzany jerge túsirgen soń, bizderge bir-bir somnan aqsha taratty. Meniń de uıyp qalǵan alaqanyma jumarlanǵan bir teńgeni ustata salǵanda, júregim dir ete tústi de, kózimnen jas yrshydy. Meniń esime sonaý balalyqtyń alańsyz jyldarynda «aqshamdy alyp qoıady» dep, Apamnyń qoınyna jatpaı, bólek ketkenim túsip edi. Endi, mine, moınyma qaryz bolmasyn degendeı, sol bir qaınatym shaı alǵan bir somdy ózime qaıtaryp turǵandaı sezindim. Óz-ózimdi toqtata almaı jyladym, qara jer tompaıǵansha jyladym.
Erteńinde eski qoranyń buryshynda tóńkerýli jatqan Apamnyń astaýyn alyp, Almatyǵa qaıttym.
Apam meniń... Senen ne qaldy? Jaryq astaý ma? Iá, adam ómiri de sol jaryq astaý sekildi qańsyp qalady eken-aý...
6alash usynady
