Kódek(Ábdirahym) Maralbaıuly (1888, Almaty oblysy Raıymbek aýdany Sarybastaý aýyly – 1937, Shyńjań ólkesi, İle qazaq avtonomıaly oblysy Tekes aýdany “Mys” mekeni) – aqyn. Aýyl ımamy Muqaı moldadan oqyp saýatyn ashqan. 1916 j. Qarqara kóterilisinde sarbazdar qatarynda júrip, “On altynshy jyl týraly” dastanyn shyǵardy. 1918–20 j. qyzyl áskerler jaǵynda Azamat soǵysyna qatysty. Hıýa, Qoqan qalalaryn shabýyldaǵanda eki ret aýyr jaraqat alyp, áskerı komısıanyń sheshimimen aýylyna qaıtarylady.
Qaıtar jolda Jambylmen júzdesedi. 1920–32 j. Qosshy odaǵynda, bolystyq komıtette hatshy bolyp qyzmet atqarady. Azamat soǵysy kezinde ótkergen oqıǵalary negizinde “Bastan keshkender” atty dastan jazady. “Shetel tyńshysy” degen jalamen sońyna túsken sholaq belsendilerdiń zardabynan jat ólkege qonys aýdarýǵa májbúr bolady. Shyǵarmalary Shyńjańdaǵy jastar baspasynan shyqqan “Kódek” (1984, 1988) “Qazaq poezıasynyń antologıasy” (1993) jınaqtarynda, merzimdi baspasóz betterinde jarıalanǵan.
Kódek shyǵarmalaryndaǵy áleýmettik saryn
Kódek Maralbaıuly 1888 jyly Almaty oblysynyń búgingi Raıymbek aýdanyna qarasty Shalkóde degen jerde dúnıe esigin ashty. Kódek bala kezinde túrli sebepterdiń saldarynan mektep betin kórmegen. Tek «on úsh jasqa kelgende óz jamaǵaıyny Muqaıdan «Álipbıdi» úırenip, saýatyn ashqan. Osydan keıin ol burynǵydan da kózi ashylyp, el ishindegi erteden kele jatqan qıssa- dastandardy, ónegeli jazba kitaptardy oqyp, kóńil saraıy onan ary ashyla túsedi. Óz aldyna óleń qurap jazatyn bolady».
Kódek eseıe kele, qoǵam dertin, taǵdyr taýqymetin kóp tartty. Kódek basynan keshken osy ashy- tushshy taǵdyrlar onyń daryndy aqyn bolyp jetilýiniń taǵy bir negizi, qoǵamdyq qaınary edi.
1916 jyly Jetisý jerindegi ult-azattyq qozǵalysy (Qarqara kóterilisi) patshalyq Reseıdiń qandy qyrǵynyna ushyrap, oǵan qatysýshylar qýdalana bastaǵanda, osy kóterilistiń bel ortasynda júrgen Kódek te aýa kóshken bosqyn elmen birge Qytaı asyp ketedi.
El basyna tóngen osy bir tragedıaly aýyr haldi aqyn óziniń «16-jyl týraly» dastanynda beıneleıdi. 1917 jyly Keńes ókimeti ornap, aq patsha aýdarylypty. El es jıyp, teńdikke qoly jetipti dep estip, eleńdep qopańdaǵan bir bólim bosqyn jurt qaıtadan kóshkende, solarmen birge top basynda Kódek te keledi. Aýyldyq keńestiń tóraǵasy bolyp isteıdi. Bul mezgilderde aqyn kedeıdiń keńesin jyrlap, «Muǵalimderge», «Keńes» qatarly óleńderin jazsa, taǵy bir jaqtan shash al dese, bas alatyn solaqaı asyra silteýshilerdi shenep óleń shyǵarady.
30-jyldarǵa kelgende ásire solshyldyq kúsheıip, eldiń bas kótererlerin qýǵyn-súrginge salý, atyp-shabý, kámpeskileý asqyna túsedi. Osy qatarda aqyn Kódek te «Keńes ókimetine qarsy shyqty» dep aıdar taǵylyp, Sibirge súrginge aıdatpaq bolǵanda, týǵan jerinen boı tasalap ketýge májbúr bolady.
Sóıtip, ol taǵy da Qytaı shekarasynan jasyrynyp ótip, úı ishimen İle oblysy Mońǵulkúre aýdanynyń Aqdala aýylyna turaqtaıdy. Ol týraly aqyn:
Bul jaqqa janymdy alyp ótip kettim,
Orystyń ilingen soń jalasyna-aı.
Oıladym amanymda keteıin dep,
Týra kelmeı turǵanda jazasyna-aı.
Shoshańdap aqyrynda qashyp tyndyq,
Mal-jandy qaraqshyǵa tonatyp-aı.
Keldik te Attaýynda turyp qaldyq,
Ne kúı bar jaıly qonys sholatyndaı,- dep tolǵaıdy.
Kódektiń osydan keıingi ómiri de onsha máz bolmaıdy. Óıtkeni bundaǵy ádiletsiz ókimettiń ozbyr saıasaty «qashqyn-bosqyn» eldi de edáýir áýre-sarsańǵa túsiredi. Alaıda qubylmaly zamannyń qyry men syryn, dáýir aýqymyn saraptaı bilgen ór minezdi, ójet aqyn qytymyr qyspaqqa moıynsunbaı barynsha shırap, otty jyrlaryn seldetedi. Tutas İle óńirin — İle-Tekes, Qas–Kúnisti aralap aqyndyǵyn ushtaı túsedi. «Bul zaman», «Keń Tekes», «Sasan aýylyna barǵanda», «Jaýap hat», «Turǵyn eldi aralaý» qatarly alýan taqyrypty tolǵaýlar jazyp, ondaǵy halyqtyń aıanyshty halin, azapty tirshiligin jyryna arqaý etedi. Olardy oıanýǵa, bas kóterýge shaqyrady. Osy arqyly óziniń shynshyl da synshyl realıs aqyn ekendigin áıgileıdi.
Kódek Maralbaıuly 1937 jyly naýqasqa shaldyǵyp, kóp uzamaı halyq arasynda júrgen bir emshiniń almaspen qate emdeýiniń saldarynan Tekestiń Mys degen jerinde 49 jasynda jaryq dúnıemen qoshtasty.
Kódek shyǵarmalary óz zamanynda, odan keıingi jyldarda da eshqandaı basylym kórmedi. Kóbirek el kókeıinde jattalyp qaldy. Onyń halyq júreginen jol tabýynyń basty sebebi de aqyndyq qýaty men sol qýatty týdyrǵan ómirsheń jyrlarynyń bolǵandyǵy edi. Halyq arasynda boıaýy óshkindemeı, taza kúıinde saqtalyp kelgendikten, aqynnyń bir bólim muralary bir izge túsip jınaqtalyp, 80-jyldardyń basynda ǵana baspa betin kóre bastady. Bul ıgilikti jumysty atqarǵan aqynnyń óz uly Aıtýǵan men belgili aqyn baspager Tálipbaı Qabaevtyń eńbegin aıryqsha aıtýǵa bolady. Mine, osy kisilerdiń jınaqtaýy arqyly 1984 jyly Qytaıdaǵy Shynjań jastar-órender baspasy janynan «Kódek» degen atpen jeke kitap bolyp basylyp shyqty. Sonan 1988 jylǵa kelgende bul kitap aqynnyń keıin tabylǵan birqatar óleń, tolǵaýlarymen tolyqtyrylyp, ekinshi ret qaıta basyldy. Osydan keıinde tabylǵan birqatar týyndylary baspa betinde jarıalandy.
Kódektiń bala kezindegi óleńderi kóbinde tyq etpe, ázil-ospaq negizindegi bir-bir shýmaqtan aspaıtyn qysqa, biraq nysanaǵa dál tıetin qaǵytpa, urma óleńder bolyp keledi. At jalyn tartyp minip, balıǵatqa tola bastaǵanda óleńderiniń bet-baǵdary áleýmettik-azamattyq taqyrypqa oıysady.
«Qaıynǵa barǵanda», «Buqaraǵa baryp qaıtqanda» atty dastandar men birneshe keń tynysty, maqamdy tolǵaýlar jazady.
Kezinde Á.Toıǵanbekulynyń «Kódek óleńderi — óz dáýiriniń aınasy. Aqyn óleńderiniń oqyp otyrǵanymyzda ár jik, ár tap, jaı buqarany da, tipti ózin de kórýge bolady. Zamana da, el basynan keshken kúnder de men mundalap shubyryp ótip jatady. Árqaısysyn dál tarazylap, ózindik baǵasyn, kelbetine shaqty, jarasymdy qalpaǵyn kıgize, shapanyn jaba bilgen» — dep jazǵanyndaı, Kódek óleńderinde ózi jasaǵan dáýirdiń qoǵamdyq bitimi aıqyn bederlendi. Aqyn zamannyń syr- sıpatyna úńile otyryp, oǵan óziniń turǵy-tanymdaryn, baılamyn baıyptap aıtýdy dástúr tutyp, zamana syry, qorlyq pen zorlyq kórip, azyp-tozǵan el jaıy, halyqtyń muń-nalasy men yza-kegi, arman-muratynyń aınasy ispetti kórkem týyndylar jazdy.
Kódektiń shynshyl da muńshyl ári kópshil aqyn bolatyny — sonaý Reseı patshalyǵy men Qytaıdyń sol kezdegi zorlyqshyl saıasaty men eldiń basyna tóngen aýyr da múshkil halyn búkpesiz kórsetýmen birge, barsha halyqtyń muńyn muńdap, joǵyn joqtaı bilýi. Ol áste jeke basynyń kúıin shertken aqyn emes. Mysaly, «Alban tarıhy» degen tolǵaýda:
Qazirgi patshanyń zamanynyń,
Toǵaıdaı órteń shalǵan ári ketken.
Ordaly jylandaı bop shaǵyp otyr,
Halyqqa qysymy men zábiri ótken…
Qaraǵan patshaǵa eldi kórseń,
Toǵaıdaı órteń shalǵan ári ketken.
Qyrshańqy qyzyl shunaq at sıaqty,
Sympıyp quıryǵy men jaly ketken,- dep «halyqqa qysymy men zábiri ótken» patshalyq Reseıdiń otarlaý saıasatynyń qıanatyn tanyp, eńsesi túsken qalyń qaýymnyń aýyr halin dál beınelese, aqyndyq bıigi men azamattyq bolmysyn tanytar ulaǵatty týyndysy «16-jyl týraly» dastanynda:
Aq patsha ádiletten taıǵannan soń, Soǵysqa bala ber dep qyldy párman. Ólsek te buǵan bala bermeli dep, Qyryldy Qaraqolda óńsheń baǵlan. Basshydan aqyl tabar aıyrylǵan soń, Sandalyp, Buqaradan ketti dárman… Buǵymen qatar jatqan Albanym-aı, Qulashtap tatyrańǵa salǵanyń-aı.
Osh, Merke, Qaınatpatuz, keń Qarqara
Qulazyp beker bosqa qalǵanyń-aı.
Qyryldy Qaraqoldyń túrmesinde
Kemeńger jurt bastaǵan sańlaǵym-aı.
Basshydan aqyl tabar aıyrylǵan soń,
Albannyń beker bosqa sandalýy-aı.
Bir-birden ár málige tozyp kettik,
Shydaıyn qaıtip muny arman qylmaı.
Atqylap kez kelgenin qyrǵannan soń,
Shydamaı qashyp kettik zardabyna-aı,- dep ádiletsiz ókimettiń qysymynan bosqyn bolyp aýa kóshken eldiń tartqan taýqymeti men shekken azabyn etjúregi ezile otyryp tolǵaıdy.
Bul kez zertteýshi D.Másimhanulynyń sózimen aıtsaq: «Qytaıǵa barǵan «qashqyn-bosqyndy» bylaı qoıyp, ondaǵy jergilikti aǵaıyndardyń da jetisip otyrmaǵany belgili bolatyn. Iaǵnı, ol kez Qytaıdyń jergilikti sheneýnikteri men olardyń qazaq qolshoqparlary halyqty qanaý men otarshyldyq ezgini eń bir asqyndyryp turǵan kezi edi» . Sol bir náýbet jyldardaǵy halyqtyń basyna qara bult úıirilip, kúızelisti kúı keship otyrǵan jadaǵaı turmysyn aqyn «Keń Tekes» atty tolǵaýynda:
Menshikti jer men sýdyń ıesi bar,
Kedeı men kembaǵalǵa jer jetpegen.
Qysy-jaz, kúndiz-túni tynym almaı,
Ómiri barady ótip beınetpenen...
Kúıi aýǵan nashar baıǵus tolyp jatyr,
Ketipti eseńgirep shyǵynmenen.
Kún qaqty qarashalar kóp-aq eken,
Jylqynyń jaýyryndaı shybyn jegen,- dep meılinshe shynaıy sýretteıdi. Qytaıdaǵy ádiletsiz úkimet qashyp barǵan jurttyń da turmysyn edáýir turalatyp, olardy ábden tıtyqtatqany belgili. Muny da aqyn jasyrmaı aıtady:
Úıi joq qashyp kelgen qashqyn baıǵus, Qystaǵy shydamady borasynǵa-aı.
Jer qazyp, sýyr qusap kirip alǵan, Japasy úsh sıyrdyń qorasyndaı.
Zorlyq-zombylyqtan qashyp-pysyp barǵan eldiń hali osyndaı. Áýeli kóp nárseden shektelip te, shettelip te, qolyndaǵy baryn talatyp ta kún keshedi. «Tipti jergilikti ókimetke arqa súıegen paraqor pysyqaılar aýǵan eldi oljalap qalýdy maqsat etedi.
Talaýdan táýir atyń aman kelse,
Suratyp mansaptylar alatyn-aı.
Qolynan suraǵanǵa bermeı qoısań,
Alatyn shabarmanǵa sabatyp-aı.
«Basqa tússe baspaqshyl» demekshi, mundaı astamshylyqqa da, joqshylyqqa da shydaıdy. Jabyrqap júrip janyn baǵyp, kúnin kóredi. Sondyqtan da aqyn:
Júrgende murtqa ókpelep, saqal shyqty,
Munysy jaqsylyq pa, sumdyq endi.
El bolmaı osy boıdan keter me eken,
Qolyna tımeı tizgin, shylbyry endi?!- dep eliniń erteńin oılap qabyrǵasy qaıysady. Keńes ókimetiniń qorlyq-zorlyǵynan qashyp, Qytaıdy panalap kelgendegi kórgen kúni mynaý bolǵanda, bútindigi bólinip, torǵaıdaı tozǵan el qaıtadan basy qosylyp, óz tizginine ózi ıe bola ala ma degenge óziniń kúdik-kúmánin da jasyrmaıdy. Aýǵan eldiń aýyr turmysyn kózimen kórip, ózi de basynan keshirgen aqynnyń jany jaı tappaı kúızeledi. Alaıda talaı quqaıdy basynan ótkergen ańǵarly aqynnyń paıymdaýynsha, ker zamannyń kereǵarlyǵy men zulymdyǵyna iligip, «shyqpa janym shyqpamen» tirshilik etip jata berse, bodandyqtyń máńgilik quly bolyp, ómiri óksýmen óte beredi. Sondyqtan:
Ońaılyqsha bul azap arylmaıdy,
Nóser burshaq almasa sel bol kelgen,- deıdi. Tek etek-jeńin jınap serpilgende, bel sheship, bilek sybanyp bas kótergende ǵana azapty ómirden arylyp, erkindik, teńdikke qoly jetetindigin aıtyp, jatpaı-turmaı nasıhattaıdy.
Kódek aqyn qandaı taqyrypqa kelse de, baıaǵy óziniń shynshyldyǵynan taımaǵan. Óktemdik pen keleńsizdikke kektenip, ony synaǵan, elim dep eńiregen tustary kóp. «Kózden jas, kóńilden sher ketpegen» eldiń kúıi men jan azabyn jete túsinip, zaman minezin aıyptaýdy basty nysanaǵa aınaldyrǵan.
«Kódek aqynnyń taǵy bir qyry — syn-syqaqqa beıimdiliginde.
Ol syn semserin qýlardyń sum- surqıalyǵyna, zorlyqshylardyń asqaq astamshylyǵyna qarsy silteıdi» . Ádiletsiz ókimettiń jergilikti qol shoqparlary — aýyldaǵy el basqarǵan atqaminerlerdiń jaǵymsyz minez-qulyq, beıne- portret, is-áreketterin ýytty tilimen túıreıdi. Máselen, «Sasan aýylyna barǵanda» atty tolǵaýynda «bolǵanmen syrty bútin, ishi tútin» Sasan aýylynyń syr-sıpatyn ózek ete otyryp, sol kezdegi halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn aıshyqty beıneleıdi. Osy aýyldaǵy mansap pen baılyqqa mastanǵan «azýly, aty shýly» el bıleýshilerdi bir-birlep tanystyryp, olardyń jaǵymsyz obrazyn jasaıdy.
Dáýleti atasynan úzilmegen,
Shubar tós, shynshyr balaq shonjaryń júr.
Álsizge ákireńdep, baıǵa shulǵyp,
Azýly, aty shýly shombalyń júr.
Semirgen jýan qaryn Núkejandy,
Bir jylqy áreń tartyp, zorǵa alyp júr…
Bir-eki shabarmanyn men de kórdim,
Elinen júırikpenen jorǵa alyp júr.
Bireýdiń pálen atyn ákel dese,
Eriksiz urady eken shalmany bir.
Yrys-qut soıatuǵyn kerek bolsa,
İlingen qoı-sıyrǵa qarmaǵy júr.
Bireýdiń qora-jaıyn bylaı alyp,
Árkimge tıgen eken zardaby bir.
«Álsizge ákireńdeýdi ádetke aınaldyrǵan shynjyr balaq, shubar tós» jýan judyryqtardyń sıqy osy. Olar qara halyqqa aıaýshylyq etý degendi bilmeıdi. İsteıtini zorlyq pen qastyq, oılaıtyny baıýdyń, para alýdyń amal-aılasyn jasaý. Tipti osylardyń buıryq-jarlyqtaryn oryndaıtyn, shash al dese, bas alatyn shabarmandardyń halyqqa jasaıtyn ylańy, áýre-sarsańy da az emes. Olar — júrgen jerlerinde shý-shurqan shyǵaryp júretin qyńyr-qısyq jyryndylar.
Bireýdiń astyndaǵy aty, qoradaǵy qoıy, basyndaǵy úıi, qaptaǵy tarysy — bári ákireńdegen ákimderdiń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda. Jurttyń yza-kegin qaınatatyn bularǵa aqynnyń ashshy mysqyl, ótkir syn semserin túıreıtini sondyqtan.
Ulyqtan Maqsut myǵym jolyqty dep,
Eliniń bári jylap, zar qaǵyp júr.
Tabandy baı kisideı mańyzdy emes,
Sekildi jemir sıyr jalmanyp júr.
Elin zar jylatqan qara júrek, aranyn ashqan toıymsyz ulyqtyń sıyqsyz keıpin «jemir sıyrdaı jalmanyp júr» dep ashshy ajýamen keleke etedi. Endi birde:
Bir aýyz sózdiń jónin aıtar bolsań,
Qaqbasqa qamshymenen salǵaly júr.
Shalaǵaı, shatynaǵan minezi bar,
İshińdi ashýlansa, jarǵaly júr,- dep «shatynaǵan minezi bar», qoqańdaǵan zalymdardyń, qatygez qıturqylyǵyn mineıdi. Mundaı áshkereleý men minep sheneý «Keń Tekes» atty tolǵaýynda da qomaqty oryn alady. Mysaly:
Zamanyn bu Dutyńnyń kórip edik,
Eńbegin buqaranyń sińirmegen.
Shabarman sherikteri júrgeninde,
Jylqyda at qaldy ma minilmegen.
Jarlynyń jalǵyz atyn minip alyp,
Arqasy jaýyr bolyp irińdegen.
Bir aýyz sóz qaıyryp jaýap aıtsań,
İlindiń bir pálege qyryn kelgen.
Nasharǵa óte-móte qyryn kelip,
Kim qaldy ol ýaqytta súrinbegen?
Tońqaıtyp dúre basyp ketýshi edi,
Bıeniń quıryǵyndaı qulyn jegen.
Janyńdy urǵan saıyn shyǵaratyn,
Buzaý tis qamshysymen jumyr kelgen.
Quıryqtan qan aralas sý shyǵatyn,
Bekitip toqtatpasań tyǵynmenen.
K..ne kóseý tańba basylǵan kóp,
Jigitter, umyttyń ba shynymenen?
Oılaryna kelgenin istep, barlyq aqyl-aılasyn qara basynyń qamy úshin jumsaıtyn zorlyqshyl jýandardyń halyqty qan qaqsatyp, ábden yǵyr etken ospadarlyǵy men raqymsyz jaýyz kespirin ýytty satıralyq serpinmen ashady.
Demek, taldanǵan óleńderde «aqyrǵan mansaptynyń da, asqan ozbyr baılardyń da obrazy bar, zorlyq-zombylyǵy bar, aldap-arbaýy bar. Al kedeı qaýymnyń qasiretke tolǵan aıanyshty ómiri bar. Aqynnyń olarǵa bolǵan ystyq aıaýshylyq sezimi bar».
Kódektiń kótergen kókeıkesti taqyrybynyń endigi biri — neke erkindigi týraly. Aqynnyń bul taqyrypta 1904 jyly jazǵan «Qaıynǵa barǵanda» atty shaǵyn dastany bar. Shyǵarmada burynǵy qazaq qoǵamynyń ádet-salty boıynsha sábı balaǵa boıjetken qyzdy atastyrýy syndy teńsiz neke zańyn áshkereleıdi jáne mineıdi. Sol tusta jastardyń ózderinde erik bolmady. Jas kezderinde-aq bireýge atastyrý, keıde qyzdardy qalyń mal alyp, unatpaǵan adamdaryna qosatyn keleńsiz ádetter de bolǵan. Óz teńderine qosyla almaı, taǵdyry tálkek bolǵan jastardyń ómiri ókinishpen aıaqtalatyn. Áıeldiń qoǵamdyq orny tómendetilip, olardy kem sanaıtyn. Dastanda, mine, osyndaı tanym-túsiniktiń kóleńkeli kórinisi ózek órim etilip, eski jol-josyq saldarynan týyndaıtyn neke teńsizdigi synaldy.
Ádebıetter tizimi:
- Qabaev T. Kódek — demokrat aqyn // Shynjań gazeti. — 1999. — 17 tamyz.
- Másimhan D. Sarap. — Astana: Elorda, 2001. — 238 b.
- Toıǵanbekuly Á. Óleń qushaqtap ótken aqyn // Shuǵyla. — 1998. — № 4. — 60-b.
- Másimhan D. Áset óldi, al Kódek neden óldi? // Qazaq ádebıeti. — 2000. — 21 qańt.
- Seıitjanov Z. Shyńjań qazaq ádebıeti. — Almaty: Qazaq ýn-ti baspasy, 1999. — 185 b.
- Kódek. Shyǵarmalary. — Úrimji: Shynjań jastar-órender baspasy, 1988. — 142 b.
Avtordyń aty-jóni, tegi: S.Ysqaquly
6alash usyndy
