“At maıy” (dástúr). “At maıy” qaıtty. Tıgeni ala bıe”. (İ. Jansúgirov). Halyq dástúri el arasynda otyrǵan adamdardy eshqashan eskertýsiz qaldyrmaǵan. Onyń muń-muqtajy men áleýmettik, turmystyq jaǵdaıyna qulaq asqan. Mysaly, turmysy nashar, joq-jitik, jetim-jesirlerge kómek kórsetip, qol ushyn sozyp otyrǵan. Sonyń biri – at maıy. Miner aty joq kedeıler buryn baılar men aýqatty kisilerge nemese kórshi-kólem, týǵan-týysqandaryna kelip “at maıyn” suraıdy. Iaǵnı bir jaqqa baryp kelýge nemese birer aı miniske kólik suraıdy degen sóz. Munyń maǵynasy alys jolǵa mingen at arıdy, kúıin joǵaltady. At suraýshy osyny meńzep otyr. Mundaı jaǵdaıda ár adam suraýshynyń kóńilin qaldyrmaǵan. Bul da qazaqtyń qaıyrymdylyq ǵurpynyń bir belgisi.
“Atsúıek berý” (salt). Qıynshylyqta, jaýgershilikte, apat kezinde qazaq azamattary tanysyn-tanymasyn birin-biri tastap ketpeı, olarǵa at, kólik berip qol ushyn beredi. Ertede maıdanda aty ólgen sarbazdardy jaýda qaldyrmaı alyp shyǵatyn qatań tártip bolǵan. Soǵysta joldasyn jaýǵa qaldyrý azamat úshin ólimmen teń dep eseptelgen. Sondyqtan ásirese, joryqta, urysta, qan maıdanda, eldi, jerdi qorǵaý kezinde aty ólip jaıaý qalyp, jaý qolyna túsip qalatyn adamǵa kez kelgen sarbaz ony mińgestirip áketýge, nemese at ustap berýge mindetti bolǵan. Keıbir jaýyngerler óz atyn túsip bergen kezderi bolǵany da tarıhı shyndyq. Mysaly, HVİİİ ǵasyrdaǵy qalmaq-qazaq soǵysynda Botandaı batyr aty jyǵylǵan Abylaı hanǵa óz atyn túsip bergen. HİH ǵasyrda tabyn Buqarbaı batyr Naýryzbaı batyrǵa óz atyn tartqan. “Atsúıek berý” dep atalatyn bul erlik, márttik, adamgershilik saltty ár qazaq jigiti berik ustanǵan. Bul salt negizinde maıdanda, soǵysta qoldanylǵan. “Atsúıek berý” de erlikpen para-par dep baǵalanǵan. Mundaı erlikti el basshylary der kezinde, sol ýaqytta aıtyp, batyrlardyń abyroıyn kótergen.
Alapa – el tynyshtyǵyn kúzetken nemese el qorǵaǵan sarbazdarǵa beriletin azyq- túlik. Biraq bul qarapaıym halyq ústinen jınalatyn nesibe. Erte zamanda elin qorǵaǵan erlerge, onyń ishinde óz azamattary men balalary bar halyq budan bas tartpaǵan. Alapa el, jurt aýzynda jıi aıtylady jáne ol birneshe maǵynada qoldanylady. 1) Jaýdan túsken olja, paıda nemese taǵy basqa eńbek jolymen tabylǵan tabystar da osylaı atala beredi. 2) Alym túrleri de osy atpen aıtylady. 3) Keı jerlerde jol-jora, jón-josyqta beriletin syı-sıapat, káde túrleri de “alapa” dep atalady.
Aq alyp shyǵý (salt, yrym). “Úıge kirgen jylanǵa da aq quıyp shyǵarady” (mátel). Qazaq halqy cútti, qymyzdy, shubatty, aırandy taǵy basqa sút taǵamdaryn “aq” dep ataıdy da ony qasıetti, kıeli zat sanatyna jatqyzady. Sol sıaqty aq túci de kıeli, adaldyq uǵymdy bildiredi. Halyq dástúrinde aýylǵa kelgen kósh aldynan shyǵý – adamgershilik, musylmandyq bolashaq kórshilik paryz. Aq alyp shyǵý “osy aqtaı taza, dámdi bolaıyq” degen tilekti bildiredi. Mundaı jaǵdaıda jańa kóship kelgender rızalyq bildipip alǵys aıtady. Bip toqtysyn soıyp kórshilerin qonaqqa shaqyrady, Al burynǵy kórshiler budan buryn “erýlikke” shaqyryp úlgeredi. Kórshi kóship kelip jatqanda onyń aldynan shyqpaý, erýlik bermeý qazaqy saltty buzǵandyq, kórgensizdik bolady. Mundaı uıat, epci icti jurt aıta júredi.
“Aqqula” (dástúr). Bul ertede egin egetin eldiń buljymas dástúri bolǵan eken. Qazir múlde umytylǵan. Buryn ár eginshi ózine qajetti dánin seýip bolǵannan keıin ádeıi qaldyrylǵan jerge taǵy da bólek dán sebetin bolǵan. Ol “Aqqula” dep atalatyn bolǵan. Bul qazaqshaǵa aýdarǵanda “qudaı nesibesi” nemese “qudaı sybaǵasy” degen sóz eken. “Aqqula” ósip, jınalǵannan keıin jetim-jesirlerge, qaıyrshylarǵa jáne din jolyndaǵy adamdarǵa úlestirilgen. Bul eldik dástúrden qazaq halqynyń ár sharýashylyq ıeleri tek óziniń ǵana emes, jaǵdaıy tómen kedeı-kepshikter de umytpaǵanyn, zor adamgershilik mindetter atqarǵanyn kórýge bolady.
Baılaý (salt). “Beri kel, baılan mynany!” (Ǵ.Músirepov) Qazaqtyń márttik, myrzalyq, azamattyq qasıetin bildiretin salttarynyń biri – baılaý. Soǵyp alǵan ańdy kezdesken kisige syılaý, oljany, taýyp alǵan dúnıeni (zatty) janyndaǵy adamǵa usyný ejelden qalyptasqan ulttyq ádet. Bul saltty buzý adamgershilik ádebinen attaý retinde jazaǵa tartylady, sógis jarıalanady nemese el aldynda betke basylady. Degenmen mundaı jaǵdaıda adamnyń alǵashqy oljasy bolsa ol “baılanýǵa” jatpaıdy, kerisinshe oǵan “qutty bolsyn” aıtady.
“Belkóterer” (salt). “Toqsan kóreıin degen jasym ba edi, Bylamyq isheıin degen asym ba edi”, dep baıaǵy qarıalar aıtqandaı jasy jetken adamdar tisi bolmaǵan soń tamaq jeı almaıdy. Al, álgi kisilerge jaqsy taǵamdar qajet. Mundaı jaǵdaıda osyndaı adamdarǵa arnap “bel kóterer” degen taǵam arnaıy daıyndalady. Bul ári jumsaq, ári dámdi, nári mol qazy, sarymaı, jent, qymyz, aq irimshik, bal, taǵy sol sıaqty tamaqtardan ázirlenedi. Muny balalary, kórshi-kólemder, syılas kisiler ádeıi daıyndap ákeledi. Buǵan óte rıza bolǵan qarttar batasyn beredi. Biz budan halqymyzdyń jasy úlken adamdardy syılaýdyń, baǵyp-qaǵýdyń úlken úlgisin kóremiz. “Bel kóterer” aýrýdan jańa turǵan adamdarǵa sol sıaqty “Naýryz”, “Aıt” kúnderi de úlkenderge ádeıi tartylady.
Erý (salt). “Erý otyrǵan aýyl kóship kelip kepegecin jaımaı, jappanyń astynda jatqan aýylǵa erýlik bermese úlken uıatqa qalatyny erteden kele jatqan salt” (Z.Aqyshev). Kóship bara jatqan úı uzaq jolda ózderi de, at-kóligin de tynyqtyrý úshin jolda otyrǵan bir aýyldyń janyna kelip 1-2 kún aıaldaıdy. Úı tikpeı abylaıshalap (shańyraqty ýyqpen kóterip otyrý) nemese jappa tigip (keregelerdiń basyn qosyp) otyrady. Kóshýlerdiń mundaı aıaldaýyn “erý” deıdi. Osyndaı kezde aýyl adamdary kelip, sálemdecin, jón surasady. Olardy “erýlikke” shaqyryp, qonaq etip, rıza qylyp jolǵa shyǵaryp salady. Eger erý kóshtiń ıesi 4-5 kún otyratyn bolsa “erýlikke – qarýlyq” dep bip qoıyn soıyp, aýyl úlkenderin shaqyryp, batasyn alady. Bul saltta elimizdiń birligi men adamgershilik, syılastyq belgici jatyr.
Erýlik (salt). “...eki aýyl bip-bipine erýlik bepip, shaqyrysyp, araǵa aıaq -tabaq qatysyp qaldy” (Á. Huppeıicov). Aýyl ortasyna jańa úı kelse, qonystansa sol aýyldyń adamdary jańa úıge “erýlik” dep as picipip tabaq tartady. Bul jańa adamdardy bótensiretpeı óz ortasyna tartýdyń, syılasýdyń úlken belgici. Munyń áleýmettik, qoǵamdyq máni de bar. Mysaly, jańa kóship kelgen úıde otyn, sý bolmaıdy. Ony ákelýge bipaz ýaqyt kerek. Mine, keń oılap, tereń tolǵaıtyn qazaq salty muny da umytpaǵan.
Emge suraý. Qazaqta zárý zatty (mysaly, qazyny, júrek maıyn, qaryndaǵy mamyr maıyn, t.b.) emge suraıtyn yrym bar. Qalyptasqan halyq zańy boıynsha “emge” dep suraǵandarǵa tamaq bolsyn, zat bolsyn sózsiz berýge tıis. Halyq ishinde bip nárseni “emge izdeseń taba almaısyń” degen sóz bar. Emge, yrymǵa suraǵanda bermeı qalý bizdiń halyqtyń ádetinde joq nárse ekenin esten shyǵarmaý kerek.
Jurtshylyq (dástúr). Bireýden kóp qaryz alyp, keıin ony óteı almaıtyn jaǵdaı da bolady. Biraq ar-uıaty bar adamdardyń alǵan qaryzyn ótemeı ketýi el ishinde múlde bolmaıdy jáne búkil el-jurtqa, rýǵa, aǵaıyn aldynda úlken min sanalady, betke basylady. Mine, osyndaı jaǵdaıǵa ushyraǵan adamdy jurt aldyna shyǵaryp uıaltpaı-aq el aǵalary men aqsaqaldary bas bolyp, aǵaıyn-týystar birlesip, jalpy kópshilikten kómek suraıdy, qarjy, mal jınaıdy. Buǵan barlyq jurt, kópshilik qatysatyn bolǵandyqtan osy qaıyrymdylyq dástúr “jurtshylyq” dep atalǵan. Qaıyrymdy Qazaq eli budan bas tartpaǵan, jurt bolyp jumylǵan. Bipaq muny “jylý” jınaýmen shatystyrýǵa bolmaıdy. “Jylýdy” jeke adam jáne onyń otbasy ǵana jınaıdy.
Jylý (dástúr). “Jurt malyn jylýlaǵan aıasyn ba?” (İ.Jansúgirov). Órtke ushyraǵan, mal-múlki cyǵa ketkende taǵy basqa mamytshylyq, baqytsyzdyq jaǵdaıǵa ushyraǵan januıaǵa, adamǵa aýyl-aımaqta turatyn adamdar mal, dúnıe, aqshalaı kómek kórsetip, járdem berýdi halyq “jylý” deıdi. Mundaı jaǵdaıǵa jaqyn, týystyq nemese bilý-bilmeý shart emes, árkim kómek beredi. Keıingi kezde qoǵam múlkin jep moınyna aqsha mingender de “jylý” jınaıtyn bolyp júr. Qazaq zańy boıynsha ondaılarǵa “jylý” berilmeıdi. Jylý berý – adamgershilik, ulttyq dástúrdiń kórinici.
Keýsen (dástúr). “Ker ketken keýsen suraýǵa da erinedi” (maqal). Bul eginshilikke baılanysty aıtylatyn sóz. Ádette egin pisip, mol ónim alynǵanda eginshiler týǵan-týysqandary men aýyldastaryna, ilikterine astyq beredi. Ony “keýsen” dep ataǵan. Bul malshylardyń “kógentúp” beretini sıaqty ulttyq, myrzalyq dástúrdiń bir túri.
Qalaý (salt). “Quttyqtap árkim kelip, qalaý alyp, at mindi moldadaǵy atyn qoıǵan” (S. Toraıǵyrov). Bireýdiń jaqsy malyna, zatyna, múlkine kóńili ketken adam sol úıge baryp “qalaý” qalaıdy. Iaǵnı ulyna qamshy, qyzyna alqa, bilezik sıaqty baǵaly zat syılaıdy. Bul úshin ol bıe, sıyr, kilem, t.b. baǵaly zattar qalaýy múmkin. Qazaq salty muny sózsiz oryndaýǵa mindettegen. Sondyqtan úı ıesi qalaýshynyń kózdegen “qalaýyn” rızalyqpen beredi. Mysaly, osy kitap avtorynyń kindik sheshesi Naǵıpa degen apa “ıt kóılek” tigip ákelip qalaýyna buzaýly sıyr alǵan. Qalaýdy jaqyn nemese ilik adamdar ǵana jasaıdy. Bul saltymyz: “Qazaq osy alýdaı-aq alatyn, al berýge kelgende aldyna jan salmaıtyn” (Qadyr Myrzalıev) márt minezin taǵy da kórsetip turǵan joq pa!
Seıit KENJEAHMETULY, jazýshy
"Egemen Qazaqstan" gazetinen
6alash usynady
