BATYR BABA - BOTAQARA Qashret Nıqyshuly

Qashret Nıqyshuly
Tıanaq Qumataıuly
Baqyt Otarbaıuly
Teńdik Berekeuly

BATYR BABA - BOTAQARA

Botaqara Qojamjaruly orta júz Abaq Kereı - Jántekeı rýynyń Súıinshaly atasynnan shyqqan áıgili batyr ári el qorǵany bolǵan aqylgóı ardager. Ol - sol bir tarıhı kezeńderde óziniń batyrlyǵymen, danalyǵymen eline qorǵan bolyp, Jántekeıdiń Botaqara degen rýyn qalyptastyrǵan kesek tulǵa. Botaqara Qojamjaruly 1665 jyldary shamasynda syr boıynda týylǵan, batyrdyń ata tegi bylaı taraıdy:
Orta júzdegi Abaq Kereı eline Jántekeı degen úlken rý tarmaǵy bar, sonyń bir butaǵy Súıinshaly atasy. Túrli shejirelerde Abaq Kereıdiń rýlyq júıesiniń arǵy jaǵy ár qıly taratylyp kelse de, Baǵanaly - Baılaý - Berdishoradan bergi atalar bir izgilikti saqtaǵan. Berdishoradan Jántekeı, Jántekeıden Súıinshaly, Súıinshalydan Qojamjar, Qojamjardan Botaqara týady. Botaqaranyń Edil atasynnan taraǵan Orazaly degen sheshen kezin de batyr babasy jaıly:
Atasynnan Botaqara túkti týǵan,
Eli úshin jastaıynan belin býǵan.
Jántekeı, Súıinshaly áýletinnen,
Tý kóterip, kemeldi bıik qurǵan.
Bolǵan soń jaýǵa batyr, elge pana,
Uldary Ulaǵatty shalqyp turǵan.
- Dep jyrlaǵan.
Botaqara batyrdyń dúnıege keliý jaıly: Anasy Botaqara batyrǵa júkti bolǵan kezde, Bóriniń baýyryna jerik bolyp, Bóriniń baýyryn jep jerigi basylyp, aı, kúni tolǵanda, keýdesiniń alamaıy men arqasynda botanyń shýdasy sekildi uıań qara túgi bar er bala bosanypty. Sodan úlken aqsaqaldar nysanaly týylǵan dep rymdap, atyn «BOTAQARA » qoıypty degen ańyz - áńgimeler el ishinde kóp taraǵan.
Shejirelik derekterde Botaqara batyrdyń sheshesiniń atty Jámıǵat Jantoryqyzy, rýy Kishi júz - Shekti delingen. Botaqara batyrdyń balalyq shaǵy Syr boıynda ótedi. Botaqara batyr at jalyn tartyp mingennen bastap ákesi Qojamjar batyrdyń baýlýynda bolady. Óz kezinde Qojamjar da Samyrat qatarly batyrlarmen birge talaı joryqtarda bolyp, el-jurtyn qorǵaǵan batyrlardyń biri bolǵan adam. Sol tustardaǵy aýmaly - tókpeli surapyl soǵystardyń birinde, Qojamjar batyr sheıit boldy. Botaqara batyr ata murasyn jalǵastyryp, kishi ákesi Baraq, Bolantaı batyrlarǵa ilesip Jońǵarlarǵa qarsy úlkendi kishili joryqtarǵa qatynasa júrip eseıedi. Erjete kele elin, jerin qorǵaý soǵystarynda er júrek, atoıshyl batyrlyǵymen kózge túsip, batyr degen ataǵy shyǵa bastaıdy.
Botaqara batyrdyń el qorǵany, qamqorshy jan bolǵany jóninde kóptegen derekter bar. Aqyn Baıbosynulynyń 2003 jylǵy « MURA » jornalynnyń 3 - sanynda jarıalanǵan « Abaq Kereı Erjánibek » degen maqalasynda: « Kereıdi asyl atandyrǵandardyń dókeıi Jántekeıdiń nemeresi Baraq batyr, birde óziniń aǵasy Qojamjardyń uly Botaqara batyrdy ertip, birqansha adammen birge Jońǵarlar oljalap ketken Esnazardy izdep barady...» dep jazady. 18 ǵasyrdyń basynda Jántekeıdiń Súıindik atasynyń Alty degen ulynan týǵan Esnazar degen balany Jońǵarlar barymtalap ketedi, sodan Botaqara kishi ákesi Baraq batyrmen birge Esnazadyń artynan izdep baryp, Ándijan degen qaladan bireýlerdiń qolynda júrgen Esnazardy tanyp, nanymdy aıǵaq dálelder arqyly qarsy jaǵyn sózden utyp Esnazardy elge alyp keledi. Osy Esnazardan taraǵan urpaq Jaılaý degen rýdy qalyptastyrǵan ańyz- áńgime bar. Osy derekti biz shejireshi Baqytbek Seıiluly saqtaǵan « Sálimjan shejiresinen » de kezdestiremiz. Shejireshi Asylbek Qaıyrymulynyń shejiresinende jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy zertteýshi Turdyǵul Shańbaıuly qurastyrǵan ujymdyq jınaqtada osy tektes derek jazylǵan.
1708 jyldary Jońǵarlardyń Qazaqtarǵa jańa shabýyly bastalady. Bul shapqynshylyq Qazaq handyǵynyń ońtústik óńirlerine aıtarlyqtaı nuqsan keltiredi. 1710 - 1711 jyldary Jońǵar shapqynshylyǵy Qazaqtarmen olarmen odaqtas Qaraqalpaqtardy Táshkentke qaraı yǵysýǵa májbúr etedi. Eń aýyry 1723 jyldan 1728 jyldar aralyǵyndaǵy qandy qyrǵyn edi. Ol tarıhta « Aqtaban shubyryndy Alqa kól sulama » degen atpen el esinde saqtalyp qaldy. 1698 - 1727 jyldar aralyǵynda Jońǵar shapqynshysy Sevenrabdannyń qoly Qazaq jerine jeti ret basyp kirgen. Osy derekterdiń birinde Sevenrabdannyń úlken áskerı qosynyn bastaǵan Qaldanseren men Shono batyrdyń qalyń qolynyń bir bóligi Alqa kólde Qazaq jasaqtary men soǵysady. Osy soǵysta Botaqara batyr Jońǵardyń Sebın degen ataqty batyrymen Jekpe jekte shyǵyp basyn alyp, jaý júregin shaıqaltyp, erlik kórsetken.

Qaraǵandy oblysy Buqarjyraý aýdanyndaǵy Botaqara taýy

Botaqara batyr egde tartqan kezinde de soǵysta atoılap alda júrgen. Botaqara batyrdyń aıaǵynnyń jaralanýy týraly, el aýzynda shejirelik áńgime - ańyzdar onyń erligi retinde kóp kezdesedi. Solardyń birinde Botaqara batyr soǵysta júrgende oniń aıaǵyna Jońǵar batyrynyń baltasy tıip, aıaǵy sińirine ilinip qalǵanda, jaraly aıaǵyn qanjyǵasyna tańyp alyp, jaý shebinen qaıtpaı jaýmen aıqasyp, keshke bekiniske kelgende aıaǵyn ózi qıyp tastaǵan dep aıtylsa, endi bir derekte Botaqara batyrdyń aıaǵyn Jońǵar batyrynyń atqan temir ushty doǵal bas sadaq oǵy úzip ketip, aýyr jaraqat alǵan deıdi. Batyr sondada jaý shebinen qaıtpaı, jaraly aıaǵyn qanjyǵasymen tańyp ap, jaýdyń beti qaıtqansha soǵysqan degen áńgime - ańyz bar.
Abaq Kereıdiń tarıhyna qatysty derekterdiń kóbinde « Ordyń qaraǵashy » degen sóz kezdesedi osy kúnge deıin uqypty otbasylarynda Ordyń qaraǵashynan jasalǵan buıymdardyń jurnaqtary mura retinde saqtalyp otyr. Orta júzdegi Arǵyn, Kereı, Ýaq, Naıman taıpalary talaı taýqymeti kúnderdi bastarynan keshirgen el. Kereı eliniń, ásirese Jántekeıdiń Súıinshaly aýylynyń Ordaǵy qyrǵynda 60 azamattan aırylǵan qandy tarıhy 1730 jyldardyń ishinde bolǵanyn tarıhshy, zertteýshi, jazýshylar óz eńbekterinde jazyp keledi. Botaqara aýyly sol qandy qyrǵyn saldarynan Ordan aýyp, qaıtadan Nura óńirine kelip mekendengen.
Botaqara batyr 1750 jyldarda ıaǵynı aıaǵy aýyr jaralanyp 10 jyldan keıin eski jaraqaty asqynyp Nura boıynda qaıtys bolǵan degen derek bar. Batyrdyń aıaǵy jaralaný ýaqıǵasy jasy egdelep qalǵan kezde bolǵan. Botaqara batyr jasy egdelep qalsada batyrlarǵa medet beriý úshin soǵys maıdanynda aqylshy bolyp, qolyna tý ustap jasaq bastap otyrǵan.
Jádı Shákenuly Erjánibek týraly eńbeginiń birinde bylaı dep jazdy: « Jánibektiń jas batyr atana bastaǵan kezinde, Ýaq pen Kereıdiń áıgili batyrlarynyń tárbıesin alǵany jáıli ár túrli derek bar. Arǵy jaǵy Erkókshe, Erqosaı, Sartoqaı, Janat, Sámenbetterden bastalǵan sol erlik ónegesin jalǵastyrýshylary - Ýaq Barmaq batyr, Kereı Shaqabaı Qojabergen Tolybaıuly, Baraq, Jabaı, Botaqara batyrlar Jánibekke ustaz ári aǵa bolǵan » desedi. Mine osynyń ózi Botaqara batyrdyń Jońǵar basqynshylyǵyna qarsy soǵys kezinde, ózine úzeńgiles batyrlarmen birge urys shebinde júrip, jas batyrlarǵa tárbıeshi, jol- joryqshy bolǵan, aty ańyzǵa aınalǵan arýaqty batyrdyń biri ekenin aıǵaqtaı túsedi.
Batyr babamyz shamamen 1750 jyldary Qazaqstannyń Qaraǵandy oblysy Buqar jyraý aýdanyna qarasty Nura boıynda 85 jasynda dúnıeden ótken. Keıingi mezgilderde Kereı shyǵysqa aýa bastaǵandyqtan bul jerge Arǵyndar, Alshyndar irge tepken. Botaqara urpaqtary 1750 jyldardan keıin Nuradan Sarsý Doǵalańǵa qaraı aýa kóship, keıin Zaısanǵa kelip, sodan ejelgi ata mekeni Altaıǵa qonys aýdarǵan.
Botaqara babamyzdyń dúnıeden ótýi jóninde el arasynda ańyz bar, ol kisiniń artynda qaltyrǵan ósıet sózderi urpaqtarynyń arasynda álige deıin saqtalyp keledi. Aıtalyq, bir joly aýyl úı taǵy bir jaıylysqa kóshkende Botaqara babamyz kósh sońynda qalyp, aýyl úı ornyǵyp bolǵannan keıin kelse, aýyl úıdi kóshirgen jigitter Aq ordaly úıdi jańadan jurt shyǵaryp qonbaı, bireýdiń eski jurtyna tige salǵan eken, osyǵan batyr qatty keıistik bildirgen deıdi. Sodan osy jurtqa otyrǵan jyly eski jaraqaty asqynyp, aýyrýy ulǵaıyp dúnıeden ótipti. Dúnıeden óter aldynda urpaqtaryna ósıet aıtyp: « budan bylaı esterińde bolsyn, úıdi bireýdiń eski jurtyna qondyra salmaı, jańadan jurt shyǵaryp qondyryńdar. Erinbeı eńbek etseń jemisi tátti bolady, jańadan jurt shyǵaryp qonsań, isiń sátti bolady » degen eken. Kıeli babamyzdyń ósıetin berik ustaǵan Botaqara áýletterinde bireýdiń eski jurtyna qonbaıtyn daǵdy saqtalyp keledi.
Botaqara batyrdyń esimi Abaq Kereı eliniń kóptegen shejirelerinde jazylǵan. Sonymen qatar kórnekti jazýshy Shámish Qumarulynyń «Erjánibek » romanynda Mońǵolıalyq jazýshy Soltan Táýkeıuly jazǵan « Aqyr Jánibek » romanda Botaqara batyrdyń aty atalyp Abaq Kereıdiń batyr bılerimen birge keńesterde eldiń ıgi isterin birge aqyldasqany aıtylady. « Erjánibek » romanynda Botaqara aýylynyń Nura boıynda ótkizgen nemeresi Nuraǵa jasaǵan dabyraly toıy jáne báıgege tikken attary ( báıgesi) týraly áńgime baıandalǵan. Botaqara batyrdy ertedegi aqyn, jyraý, baqsylar óz óleń saryndaryna qosyp atap ótken.
Botaqara batyrdyń qasıetti adam bolǵandyǵyn:
« Qara Kereı Qabanbaı,
Qajyǵaly Bógenbaı.
Botaqara, Tynybek,
Qoldaı gór ata Jánibek. »
Dep qasıetti batyrlardyń ataryn bir - birlep dizip aıtatyn ony baqsy sarynynan da kezdestirýge bolady.
Búgingi kúnderde de kóne kóz qarttarymyz aýyz eki áńgimesinde Botaqaranyń aqylgóı, batyr, bı bolǵany, nemereleri men shóbeleriniń attarynyń kóbi qonystanǵan jerlerdiń atymen atalǵandyǵyn áńgimelep otyrady. Botaqara aýyldary Edil, Esil, Nura ózenniń mańynda otyrǵanda týylǵan balalardy Edil, Nura, Esilbaı, Teńizbaı dep, sol jer atymen qoıǵan desedi. Aıtalyq Botaqara batyrdyń nemeresiniń aty « Nura » , áne sol Nura ózenimen atalǵan. Nura boıyn Botaqara aýyldary bir mezgil qonys etken. Qazyr Qaraǵandy oblysyna qarasty Nura óńirinde « Botaqara » atty kóne zırattar shoǵyry, kól, taý attary bolýy da sonaý tym erteden syr shertedi. Bul jerler óz zamanynda Botaqara batyr bir mezgil meken etken qonystar. Batyr babamyz batyrlyǵymen, sheshendigimen, ózine bitken baılyq, dáýletimen el arasynda yqpaldy bolyp, el jurtyn berekege shaqyra bilgen. El basyna aýyr kúnder túsken kezde de, batyr babamyz maıdan shebine basqa batyrlarmen birge attanyp el namysyn birge qorǵasa, el ishindegi daýly isterge ádil sheshim aıtyp, jurt kóńilinen shyǵyp, el birligin qorǵaı bilgen sharapatty adam bolǵan. Biz buǵan kúmán keltire almaımyz, arydan jetken bir bólim qundy shejirelik derekter batyrdyń osyndaı qasıetterin áıgilep otyr. Botaqaranyń burynǵy qonystaryndaǵy jer, sý attarynyń batyr babamyzdyń atymen qalyptasýy bizge úlken mereı! Keıingi urpaqtarǵa ónege etý úshin, Botaqara batyr babamyzdyń asyl qasıetteri týraly jalǵasty izdenistermen zertteýler júrgizýdi oryndy, ıgi jumystardyń biri dep bilemiz. Sońynda:
- Aq saýyt dep aıtamyz,
Atqanda oq ótpese.
Arǵymaq dep aıtamyz,
Shapqanda jylqy jetpese.
Aqyldy dep aıtamyz,
Tozǵan eldi septese.
Er jigit dep aıtamyz,
Jaýǵa tastap ketpese! Degen Qazaqtyń dana qarty Shoń bıdiń aqylıasymen sózimizdi tamamdaımyz.