Úsh tompaq(1)
Balbaldar kúzetken,
Bahadur babamdy,
Baıyrǵy dalamdy,
Qobyzdyń saryny,
Qorqyttyń zar-muńy,
Terbetken ǵalamdy.
Álqıssa...
Uly Naıman ulysnyń ońtústik qaǵanatynyń jer qaıysqan qalyń qoly eki jaǵalaýy ıt tumsyǵy ótpeıtin býryl toǵaıly Shilińgir(2) ózenniń Úlińgir kóline quıǵan jerinen ońtústik qabaqqa ótip shyqty.
Temújin bastaǵan Qıat qolynyń, Tuǵyryl bastaǵan Kereı qolynyń, Maıqybı(3) bastaǵan jalaıyr qolynyń antalaı shabýylynan aýǵan ulysyn qorǵaı shegingen bul qalyń qol ólgeni, jaralysy kóp; uıqy-kúlkisiz bolsada jeńisten bir jola kúder úzbegen rýhy áli kóterińki edi.
Jýsany men jýasynyń jupar ısi burqyraǵan, betegesi men aq seleýi jelkildegen qońyrqaı dalany sáıgúlikteriniń tuıaǵymen týrap qatar túzegen qalyń qoldyń aldynda – qońyrqaı dalanyń kól jaq qabaǵynda qanatty qara saıgúlik mingen Buıryq han turdy.
Bul jerden uly Úlińgir kóli aınadaı jarqyrap kórinedi eken de Shilińgir ózeni sonaý bota moıyn Kerishten beri kólge segiz tarmaq bolyp quıyp kól saǵasynan jeti aralsha qalptastyrady eken.
Álginde ǵana tolastaǵan aq jańbyr onsyzda kók zeńgir aspandy, jupar aýany jýyp tazartyp han taqsyrdy qarsy alýǵa ázirlengendeı edi.
Kóp ótpeı kóldiń arǵy shetindegi eki ıyǵy salbyraǵan qara taýdan kún asyp; qyzyl sáýkele kıip uzatylǵan qyzdyń artynda qalǵan ádemi sińilisindeı tap sol qara taýdyń aspanynan qıylyp qıaq aı týdy.
– Jer sulýy,- dep kúbirledi Buıryq han.
– Shirkin, anaý jeti aralǵa jeti orda tiktirip Ketbuǵanyń kúıin, kólde júzgen aqqýdyń gákkýin tyńdap, jazdyq astana etip saıran salar ma edim?!.
«Ondaı kún qaıda endi» dep oılady Buıryq han. «Antalaı qýǵan jaý anaý, kók baltyrdan tesip ótip qara saıgúliktiń topshsyna qadalyp turǵan ýly jebe mynaý».
Kenet hannyń kózi týǵan aıǵa túsip onsyzda qobaljýly kóńiline alǵaý túse qaldy. «Yrymy nedegen jón edi. Jazdyń aıy munsha shalqaq týarma?!»
– Kókshe áýlıe,- dedi daýystap.
– Barmyn taqsyr han. Artqy qatarda Kóksaý Saýyryq batyrdyń qasynda turǵan; saqaly ósip kókiregin, qasy ósip janaryn jasyrǵan, basyna aqqý terisin kıip, qolyna qobyz ustaǵan bala jigit atyn tebinip Buıryq hynymen qatarlasty.
– Aıǵa batany sen jasa áýlıe.
Áýlıe qobyzyn qanjǵasyna baılap, shiıbıgen saýsaqty alaqanyn jaıyp joǵary kóterdi. Buıryq han bastap tutas qońyrqaı dalany toltyryp turǵan qalyń qol sadaqtaryn moıyndaryna ilip, naızalaryn shymǵa shanshyp alaqandaryn jaıdy:
– «Aı kórdim, aman kórdim,
Baıaǵydaı zaman kórdim».
Qan sasyǵan dalany da kórlim,
Qańyrap qalǵan qalany da kórdim.
Deresiz qonys kórdim,
Obasyz óris kórdim.
Hanyma ǵumyr ber,
Qazaǵa sabyr ber,
Qarashaǵa tynshtyq ber,
«Eski aı esirke,
Jańa aı jarylqa»,- betin sıpady. Tutas qońyrqaı dala qońyraýlap shyqqan «táńir jarylqa» degen tilekpen kúńgirledi.
– Ketbuǵa,- dedi sodan keıin ýáziriniń atyn shaqyryp.
– Barmyn taqsyr han. Jigit aǵasy jasyna kelgen balýan tulǵaly jigit hannyń oń jaǵynan qatarlasty.
– Ketbuǵa, ordany osy jerge tiktir. Qyzǵaldaq bıkeniń súıegin kirgiz. alaman qol dem alsyn. Tań ata qolbasylar men batyrlar ordaǵa jınalatyn bolsyn.
– Maqul han taqsyr, dereý atqaraıyn jarlyǵyńyzdy.
Jer qaısqan qalyń qol jan torsyqtarynan saptaıaqtaryna quıyp sýsyn iship, malta men azyqtanyp, toqym tósenip, er jastanyp dem alyp qaldy. Ataqty batyrlarǵa, qolbasylarǵa qara qostar tigilip, esiginiń aldyna ot jaǵylyp qara jaýlshalarda qýrdaq jyltyp jatty.
Qas qaraıa hannyń ordasy tigilip bolyp, birneshe kúninen beri arbaǵa artylyp júrgen Buıyryq hannyń hanymy Qyzǵaldaq bıkeniń áýlıe dárilegen súıegi ordaǵa kirgizilip qaıqybas tósegine jatqyzyldy.
Ordaǵa hannyń shaqyrtýymen Kókshe áýlıe kirdi.
– Beıýaqta ordańyzǵa siz shaqyrdy degen soń amalsyz kirdim han taqysyr.
Buıryq han basyn ızep «joǵary shyq» degendeı, ordanyń tórin qolymen nusqady.
Tóbeden shańyraqqa soǵylarman bolyp qanatynyń sýsyly anyq estilip suqsyr úıirek ushyp ótti. Bosaǵada baılaýly turǵan tomaǵaly aqıyq qyran basyn jan-jaǵyna buryp usha jónelerdeı qomdanyp baryp tuǵyrǵa qaıta ornyǵyp qaldy. «Bosatyp qoıa berý kerek» dep oılady Buıryq han. Alty arqan jalǵap zańǵardan alǵan osy balapandy Jalaıyr Shora kórip kóńili tolyp mańdaıynan ıskep «bolat topshy jez tegeýrin» eken dep edi-aý. Endi qansonarda muny ańǵa alyp shyǵyp salbýryn qurar kún bolmas maǵan.
Kóldiń dymqyl jupar lebi jer baýyrlap, esiktiń aldyna jaqqan alaý qol sozymynan jymyńdaǵan juldyzdarmen bás talasady. Baıaǵydaı baǵyzy zaman bolsa; bilgirler men jyraýlardy; ánshiler men kúıshilerdi ordaǵa aldyryp ómirdiń jemis dámin tatatyn tamasha tún. Biraq, ol qaıdan bolsyn? Qushaǵy ottaı, erni shoqtaı jany súıgen qyzǵaldaq bıke jaýy atqan jebeden jazym bolyp shymyldyqtyń arǵy jaǵynda jatyr áne. Óziniń kók baltyryn tesip ótken jebege jaǵylǵan adyraspan ýy istetken shıpa, ótkizgen anjyǵa(4) boı bermeı qara sanyna kók talaqtana órlep barady. Qyryq kúnshilik qyrǵynda bir súrinbeıtin, julsa toıatyn, aýnasa qýnaıtyn aspandaǵy peri áleminen uzatylǵanda Qyzǵaldaq bıke minip jerge túsken qanatty qara sáıgúlik miner jaq topshsyn tesip kirgen ýly jebeniń zaqymeti júregine shaýyp, miner jaq qanaty salbyrap, qaýyrsyny jerge súıretilip, bir jaǵyna aýyp ordanyń irgesinde sendelip áreń tur.
– Ketbuǵa,- dedi Buıryq han.
– Barmyn aldıar han taqsyr.
– Búgin tún ordaǵa Kókshe áýlıeden syrt tiri jan kirmesin. Sen qasyńa eki jyraý ertip tań ata elshilikke attan. Temújin men Tuǵyrylǵa keregi halyqtyń qany emes meniń janym ǵoı. Beretin boldy de jekpe-jekte. Jalǵyz-aq... Eki shartym bar. Bet eki kelisemin. Ketbuǵanyń júregi dir etti. Jer qaıysqan qalyń qol áli jeńisten kúder úzbegen. Ata mekenge at basyn bura almasada aýa soǵsyp handyqty aman saqtap qalýǵa bolatyn edi ǵoı.
– Dát! Taqysr han ıem munyńyz...
Buıryq han altyn saqınaǵa toly oń qolyn joǵary kóterdi.
– Bul on oılanyp, toǵyz tolǵanǵan sheshim. Endi ózgermek emes ata mekeninen aýyp qurǵan handyq qor. Aýǵan eldiń aldyna shabarman shapsyn. Aq basty táńir taýynan bir aýyl da ary ketpesin. Kenesi qumandaı, buıysy qoıandaı bulyńǵyr oıpat uly Naıman ulsyna minásip emes.
– Qup, taqsyr han ıem jarlyǵyńyzdy oryndaımyn. Ketbuǵa ornynan turmaqqa yńǵaılandy. Kókshe áýlıe qymyzyn taýsyp dastarqanǵa bata jasady.
– Kók Táńirim jarylqa,
Ot táńirim jarylqa.
Hanymdy taqtan aıyrma,
Qarashamdy baqtan aıyrma.
Tańdaıymdy aqtan aıyrma,
Kókbóri kıem ıende ulyp qalmaǵaı... Táńir jarylqa,- betin sıpady. Dastarqan jınalyp as-sý ázirleıtin asabalar Ketbuǵanyń artynan birinen keıin biri shyǵyp ordada Kókshe áýlıe men Buıryq han ǵana qaldy.
– Jaraqatyńyz qalaı taqysr han ıem? Betińizdi kıeli kún anamyz shyǵatyn jaqqa beıimdeńiz, qazyr ushyqtaımyn... Syp etip esikten shyqty da jer oshaqta basy balqyp jatqan kóseý temirdi alyp kirip hannyń basynan, jaraly aıaǵynan úsh ret aınaldyrdy.
Ushyq, ushyq.
Pále-qaza aqqan sýmen,
Ushqan bý men,
Aýǵan qý men ket.
Ket páleket,
Qaraýdyń qoına ket,
Qara júrektiń toına ket,
Arsyzdyń qoınyna ket,
Ábý jylannyń moınyna ket,
Ushyq, ushyq ket páleket! –
Áli basy jalyndaı qyzaryp turǵan temirdi ordanyń ashyq esigine qaraı laqtyryp qaldy. Silteı laqtyrylǵan temir quıryǵynan qyzyl ushqyndar qaltyryp ordanyń ádeıi ashyq qaltyrǵan esginen shyǵyp kózden ǵaıyp boldy.
– Kókshe áýlıe,- dedi Buıryq han.
– Jarlyǵyńyzǵa ázirmin han taqsyr.
– Áýlıe, ol dúnıedegi jazasyn ózim tartarmyn kók táńirimniń aldynda. Sen táńirge elshige júr. Qyzǵaldaq bıke menimen sońǵy bir tún birge bolsyn, bul dúnıede...
– Aldıar han taqysr ıem munyńyz... Kókshe áýlıe bir túrli tómenshiktep tutyǵyp qaldy.
– Bul jarlyq,- dedi Buıryq han janynan tastamaıtyn aldaspanynyń altyn sabyn sıpap. Daýysy bir túrli qatqyl shyqty. – Onan arǵysynyń keregi joq, kókireginen joǵary janyn qaıtaryp ákel.
Áýlıe daǵdarǵan keıpte aıaǵynyń basyna qarap bir sát únsiz otyrdy. Basyna kıgen aqqý terisin ońshady. Saqalyn salalap, qasyn sıpady. Sodan túıe terisimen qaptalǵan qobyzynyń múıiz qulaǵyn burap qyl ishegin dyńyldata kerip teńshedi. Bir sát kómeıinen kúńirenip otyrdy da sadaq ysqyshtyń samyrsyn shaıyry jaǵylǵan adyrnasymen ysqylap qobyzyn bozdata jóneldi. Bozdaǵan qobyz sarynyna áýlıeniń kókireginen, kómeıinen kúrkireı tógilgen «jan shaqyrý baıty» qosylyp tutas qońyrqaı dalany kóktep ótip, jeti araldyń ıt tumsyǵy ótpeıtin býryl toǵaıynyń basyn shalyp Úlińgir kóline jetkende tolqynda terbetilip uıqyda jatqan san myń aqqý suńqyldap, qıqýlap qońyrqaı dalanyń túngi aspanyna ushyp shyqty.
Jer betindegi abyz ben qobyzdyń kúńirengen tilek saryny aspandaǵy san myń aqqýdyń suńqylyna ilesip Táńirdiń qulaǵyna jetkende «úh, janym, nedegen tátti uıqydan oıandym» dep Qyzǵaldaq bıke gúldeı jaınap, jibekteı sýsyp jastyqtan basyn kóterdi.
– Barsyz ba han ıem?
Buıryq han altyn taǵynan ushyp túregeldi. Abyzdyń da qobyzdyń da saryndy daýysy taýsylyp, tek, qońyrqaı dalanyń túngi aspanynda aqqýlar suńqyly alystaı estilip bara jatty.
– Men dem alaıyn han taqsyr,- dedi álde neden jany qysylyp, denesin sýyq ter basqan Kókshe áýlıe. – Qyzǵaldaq bıke ýaqytsha oıanǵan Táńirdiń jary. Ábes qylyq, saýdaıy sóz endi oǵan jat. Jalǵan jaryqtyń baıansyz qyzyǵy endi ol kisiniń teńi emes. Aspanǵa túnegen quzǵynnyń qaýyrsynyn tańnyń alǵashqy sáýlesi shalǵanda Táńir aldyna qaıtatyn bolady,- dedi sybyrlaı sóılep. Buıryq han basyn ızep oqaly tonyn júre sheshinip Qyzǵaldaq bıkeniń qasyna keldi. Áýlıe qobyzyn kóterip jalańaıaq adamdaı spyldata basyp shyǵa jóneldi.
– Qasyma jantaıyńyzshy han ıem. Sizge kezikpegeli bir zamannyń bas aıaǵyndaı... Qatty saǵynppyn.
– Mende seniń jupar ısińdi saǵynǵaly.., – Buıryq han aldaspanyn jambasyna ala Qyzǵaldaq bıkeniń qasyna ish kımsheń jantaıdy. Qyzǵaldaq bıke qyryndaı túsip buıyryq hannyń kishi-kirim kelideı ıeginiń astyndaǵy úńgirdeı tamaǵyna tumsyǵyn tyǵyp ústinde jatqan sol qolymen buqanyń belindeı jalpaq jaýrynyndaǵy qulynnyń jalyndaı sýsyǵan túgin aıalaı sıpap qushyrlana ıskedi. Al, Buıryq hannyń oń qolynyń aǵash kúrekteı alaqany Qyzǵaldaq bıkeniń qulyn saýyryn jibek kóılektiń syrtynan tutas kómkerip súıegin syqyrlata syndyrarmandaı bolyp ishke tartty. Osy kezde qońyrqaı dalany qarańǵylyqtyń qara jabaǵysy qymtap, sharshaǵan qalyń qol men shaldyqqan kólik qaljyrap uıyqǵa ketti. Ordanyń eki bosaǵasynda naızasynyń sabyn jerge tirep, almas qylshyn qysa ustaǵan tórt qaraýyl ǵana oıaý. Ordanyń ishinde kúmis tuǵyrǵa ornatylǵan maı shyraǵy lapyldaı janyp ordanyń ishin kúndizgideı jarqyratyp turdy.
Tarıhym sıaqty,
Qyrandar qıaqty,
Zańǵarlar uıaly
Tozdyrǵan jondaǵy
Jortýyl joldaryn –
Tulparlar tuıaǵy.
Álqıssa
Tańnyń alǵashqy sáýlesi aspanǵa qonaqtaǵan quzǵynnyń qaýrsynyn shalǵanda ol qońyrqaı dalany oıatyp quńqyldaı ushyp ótti. Tań atqansha Buıyryq hannyń baýyryna tyǵyla túsip júreginiń jylýyn ótkizgen Qyzǵaldaq bıke býyndary bosaı sylqyldap beı-jaı ǵana bul dúnıeden attandy. Buıyryq han kókiregi kóshken jurttaı ańyrap ornynan turyp syrt kıimderin kıindi. Aldaspanyn taǵyndy, oqaly tonyn jamyldy. Osy kezde ordaǵa «kók táńirim jar bolǵaı han taqsyr» dep ádetinshe syp etip Kókshe áýlıe kirdi. Ádette onyń júrisin ıt ekesh ıt te sezbeı qalatyn. Ordanyń táńirge tabyný joralǵysyn júrgizýshi bolyp osynda kelýden buryn ol basyna aqqý terisin kıip, qobyz tartyp, boljal aıtyp, baqyt tilep, naýqas ushyqtap, ólim uzatyp el aqtap júretin. Adamdar onyń úıge kelgenin bilse ketkenin bilmeı, ketkenin bilse kelgenin bilmeı qalatyn. Kóktemgi kók tasqynda ógizdeı ókirip jatqan ótkelsiz ózenderdiń bir kúni arǵy jaǵyndaǵy aýylda júrse, bir kúni bergi jaǵyndaǵy aýylda júretin. Ol kirgen boıda kókireginen kúńirenip táńirine jalyna júrip Qyzǵaldaq bıkeniń qabaǵyn ýqalap aq jibekpen jaǵyn tańdy. Aq baltyrly aıaqtaryn, súırik saýsaqty qolyn túzedi. Endi taldaı maısqan Qyzǵaldaq bıkeniń súıegi áýlıe túzegen syndardaı qalypymen siresip jibek kóılekpen jas qabyrdyń ishi – Táńirdiń aldynda erkin kósilip jatatyn bolady zamannyń aqyryna deıin. Oǵan jáne basqalarymyzǵa Táńirdiń bul dúnıedegi sońǵy sıy árıne kósilip uıyqtar kór bolmaq. Zamannyń aqyryna jetip qaıta oıanǵansha.
Ordaǵa Buıryq han tańǵy asyn iship bola «Aldıar han taqysr» lap qolbasylar men batyrlar jınala bastady. Tórdiń qaq basynda birdiń aıynyń 21-jańasyndaǵy «Ulystyń uly merekesi» óte salysymen bastalǵan jaý-jalem qyrǵyn-soǵystan beri orda men birge arbaǵa artylyp júrgen altyn taqta Buıryq han otyr. Oń jaqta bir kisilik oryn bos – ýázir Ketbuǵa ala tańynan aq tý kóterip, aqboz at minip elshilikke attanǵan. Sol jaǵynda saqaly kókiregin japqan, saýsaqtary baqandaı Kóksaý Saýyryq batyr. Onan tómen jasyna qaraı jaıǵasqan qolbasylar, aqberen ataqty batyrlar, qazan jaq bosaǵadan joǵaryraq Qyzǵaldaq bıikeniń súıegi jatqan qaıqybas tósek shymyldyqtyń arǵy jaǵynda.
– Qurmetti batyr, bekter,- dedi Buıryq han otyrǵandardy kózimen túgendep. – Uly Naıman ulysynyń oǵylandary, erte kókteminen bastalǵan qyrǵyn soǵysqa tórt aıdan asyp barady. Talaı bozdaqtarymyz týǵan jeriniń topyraǵyn jastanyp Altaı taýlarynyń qoınaýlarynda qaldy. Talaı esil erlerimizdiń barmaǵy shaınaýda, qoly baılaýda tutqynda ketti. Biraq uly Naıman ulsynyń namsyn bergemiz joq, – Buıryq han otyrǵandardy jaǵalaı rızashylyq janarmen sıpap ótti. Hannyń kótermeleı sóılegeni batyrlarǵa qýat bergendeı boldy.
– Naımannyń bórli baıraǵyn, aq ordasyn, qarasha halqyn qasyq qanymyz qara jerge tógilgenshe qorǵaımyz,- dedi Kóksaý Saýyryq batyr jóteline aralastyra sóılep. Jasy jetpisten asyp saqal-murty kúmisteı aǵarsada qaıraty áli qaıtpaǵan, kózderi jasyldap bóri kózdenip turdy.
Jaǵalaı otyrǵandar túgel bas shulǵyp qart batyrdy qoldaǵandaı boldy. Buıryq han jaraly aıaǵyn aýyrsyna qozǵap altyn taqta eńsesin kótere túzelip otyrdy.
– Ata mekeninen aýyp Táńir taýymyz Hangaıdan, aq basty Altaıdan, qart Boǵdadan qanshalyq alys ketsek urpaǵymyz sonshalyq baqytsyz bolmaq. Biz Táńir aldyndaǵy babalar rýhyna jazyqty bolyp qarǵysyna qalamyz. Temújin men Tuǵyryl jekpe-jekte meniń janymdy alsyn. Esesine Naıman ulsy ata mekenimiz qara Ertstiń boıyn, Boǵdanyń qoınyn jaılap qalsyn.
– Bul ne degen sóz?!, - Kóksaý Saýyryq batyr kózinde jasyl jalyn janyp, óńi qazandaı qaraıyp, ezýinen aq kóbik burqyrap ornynan ushyp turdy. – Jan keýdeden ushpaı jaýǵa bas ımeıtin, hanyn, janynan artyq qorǵaıtyn hunynan qalǵan ǵuryp, túrkige tán tektilik qaıda!?
Úı toly batyrlarda ony qostap «e», «e», «ja», «ja» desip qaldy.
– Otyryńyz batyr,- dedi Buıryq han. Bir túrli ótinshti únimen aıtty. Naıman ulsy eki qaǵanatqa bólinbeı turǵan sonaý baǵyzor zamanynan beri Naımannyń qaısy bir qandy joryqtarynan qalyp kórmegen daýysy kúndeı kúrkirep janary jasyndaı jarqyldaǵan qart batyrdy erekshe syılaıtyn edi.
«Sabyr», «sabyr» dedi otyrǵan batyrlardyń birnesheýi. Kóksaý Saýyryq batyr ornyna jaıǵasty. Sonda da ezýinen kóbik burqyrap tisteri saqyldap boıyn jyn qurystap otyrdy.
Buıryq han sózin qaıta jalǵady. Daýysy jarlyqqa toly han sózinen kóri aqyl aıtqan abyzǵa uqsaýshy edi.
– Hunnan ǵuryp, túrkiden tektilik deımiz. Anaý qara júrek Temújin, birge týǵanyn qynadaı qyrǵan Tuǵyryl, ekeýine kiriptar Maıqybı bolsyn myna biz bolaıyq sol hunnyń zaýzaty, túrkiniń urpaǵymyz. Iemiz kók Táńir, kıemiz kók bóri...
Buıryq han oıly kózimen shalqaıyp shańyraqqa qarady. Aspanda túnegen jalǵyz aq mamyq qaýrsyn qýalaı soqqan qońyr jelimen ilesip ushyp bardy, qaı jyrada tozań qonyp, qaı jyrada topyraq basyp qalar eken deshi. Ádet ǵoı, shalqaıǵan qalpymen aldaspannyń altyn sabyn sıpady. Beldigimde barma deıtin sıaqty. Áıtpese, myna úı toly batyrlardyń kóńilinde ózine degen ıilgen izet taýdaı qurmetten basqa eshteme joq ekenin biletin.
– Kúlli túrkiniń kıeli batyry, haǵany Kúltegin babamyzdyń basynda turmaıma? «Bekterdiń berekesizdiginen túrki tuqymy qor boldy» dep,- dedi Buıyryq han, – ony qoıyp «tyrnadan jasaýyl qoısań basyńnan qıqý ketpes» dep aǵam Taıan hannyń adamı kerekshilikterden «júgen-quryq» ustaǵan jaýyzdyǵynan bir Naıman balasy ekige jarylyp jaýlasyp otyrmyz....
Buıyryq hannyń sózin býlyǵa jótelip Kóksaý Saýyryq batyr úzdi:- artymyz jasaýyl-jaý, aldymyz azap tartyp aýǵan el. Mynaý, jaý jalemde aqylyńyzdan jarlyǵyńyz qajet bizge,- dedi ózin ázer tejep han aldyndaǵy qarasha beınesine kelip.
– Tatanunǵa,- dedi Buıryq han altyn taǵyna shalqalaı shirene berip. Daýysy qanatty qara sáıgúlikke minip qalyń qolyn bastaǵan kezderindeı asa aıdyndy shyqty. – Jarlyǵymdy shımaılap uly Naıman ulsynyń jalpy qarashasyna jetkiz.
– Maqul aldıar han taqsyr. Yqsham kıinip, qoltǵyna altyn shyǵyryqtar men bezendirilgen qaraǵaıdyń qabyǵyna boıaǵan teri qorjyn qysqan, qyryq jastar shamasyndaǵy adam teri qorjyndaǵy toz ben qaptalyp taramyspen túptelgen jarlyqnamany, qara shımaılaǵysh alyp sıraǵyna kúmis qarǵashalar qaǵylǵan úsh butty taqtaıǵa qoıyp daıyndaldy.
– Osy qońyrqaı dalanyń Úlińgir kórinip turatyn bıgine Qyzǵaldaq bıkeniń súıegi qoıylyp Táńirge tapsyrylsyn. Qyzǵaldaq bıkeden ońtústik jaǵyna qanatty qara saıgúlik bes turmanymen jerlensin. Qyzǵaldaq bıkeniń soltústik jaǵyna meniń kórim qazylyp daıarlansyn. Basyma ornatylatyn balbaldar qashalyp jóndelsin. Meniń janarym jumylǵan mezgilden bastap Naıman ulsy keshegi quda-andamyz, búgingi ant attaǵan jaýymyz bolsada túbi bir týysymyzǵa bodan bolyp ata mekende qalsyn.
Hannyń árbir dybysyna salmaq sala aıtqan jarlyǵyn ilese jazyp bolǵan Tatanunǵa «jazyp boldym» degendeı oń qolymen keýdesin basyp, júrelep otyrǵan qalpymen eńsesimen ıilip hanǵa qarady.
Ordanyń ishin beımaza tynshtyq basty. «Qonaryn saı biletin» sorly qańbaqtardy úıire qutyryp soqqan qara quıyn ordany uryp ótti. Ordanyń altyn quımalaǵan shańyraǵy shaıqalyp, tutas uıaǵashy syqyrlap baryp toqtady. Kenet, tórde otyrǵan Kóksaý Saýyryq batyr eńirep jylaı bastady. Batyrdyń tostaǵandaı kózinen aqqan jasy betin jýyp aq saqalyna sorǵalady. – Joq jylamaımyn,- dedi bir kezde ózine ózi sóılep. – Eń alǵashqy, eń sońǵy kóz jasym bul es bilgeninen bergi. Men ketemin, ólispeı berispeımin. Shilińgirdiń basyn aınalyp Kerýlendegi Sanǵunnyń ordasyn shabamyn. Sanǵun ólse Kereıdiń kúni batqany. Odan ary Qotanǵa saryr qorqaq, baqaıyn shaınar doly bolsada Taıan hanǵa ketemin.
Ornynan ushyp turyp adymdaı basyp ordanyń esigine baryp qaıta burylyp basyn ıdi: – Hosh bolyńyz han ıem. Hosh Naımannyń bahadúrleri Táńir aldynda dıdarlasarmyz... Esikten shyǵa jóneldi.
Buıyryq han bastap ordadaǵylar túgel dalaǵa shyqty. Artynan ózine qarasty qolyn ertken Qotanǵa Saryr batyr shyǵysqa bet túzedi. – Qaıran qart batyrym-aı, qas qyran sıaqtysyń-aý, - dedi Buıryq han aýyr kúrsinip... – «aq ıyqty» qoıa berińder.
Ordanyń qusbegisi bosaǵada baılaýly turǵan búrktti alyp shyǵyp tomaǵasyn alyp aıaq baýyn aǵytty. Taý teke terisinen tigilgen bıalaı kıgen oń qolyndaǵy búrkitti serpe kóterip qaldy. Búrkit kerege qanattaryn serpe qaǵyp aspanǵa kóterildi de týra shyǵysqa qaraı ushty. Buıryq han onyń artynan qara noqatqa aınalyp kórinbeı ketkenshe qarap turdy.
Kókbóri ulyǵan,
Aqbóken aýnaǵan,
Qadyrly taý – dalam,
Oqımyn baǵyzy
Aqylyn abyzdyń
tastaǵy tańbadan.
Álqıssa.
Hannyń jarlyǵyna saı qońyrqaı daladan úsh kór qazylyp daıar boldy. Kórdiń qabyrǵasyna taqtaı tastar qalandy. Betine jabylatyn taqtaı tastar arbaǵa artylyp ákelindi.
– Kór qazylyp boldy,- dedi Kókshe áýlıe bir kezde. – Aldıar ruqsat berse hanym men qara saıgúlikti Táńir ıemizge tabystasaq.
Buıryq han únsiz basyn ızedi.
– Qyzǵaldaq bıkeni tósegimen ákelip buıyrǵan topyraǵyna jatqyzyńyzdar,- dedi Kókshe áýlıe.
Altyndaǵan qaıqybas tósekte erkin kósilip jatqan Qyzǵaldaq bıkeniń tirisinde taǵynǵan, taǵynbaǵan altyn-kúmis, injý-marjandary basyna jastalǵan. Kıimderi aıaǵyna qoıylǵan. Keýdesine deıin torǵyn kórpe jabylǵan. As ishetin altyn aıaǵy, alma betin kóretin mys aınasy... «Áıteý birdemesi umyt qalmasa eken» dep oılady álde bir jasaýyl «Keregimdi aınalyp alarmyn deıtin sapar emes ǵoı bul. Ol dúnıe, Táńir aldynda birdemeden kemdik kórmese eken. Bireýge kiriptar bolmasa eken. Bizdiń qatyn sıaqty qoı saýyp qoryqtyq ishe beretin salpy etek emes ǵoı bol kisi...»
Buıryq han mańdaıynan eppen ıskep qoshtasty, muzdaı. «Táńir aldynda da saǵan adal jar, qormal qorǵan bolamyn...»
Kókshe áýlıe qobyzyn bozdatyp qyzǵaldaq bıkeni táńirge tapsyra bastady. Kórdiń taqtaı tastary men jabylǵan betine jas topyraq úıilip, qoıanjondanǵanda baryp qobyz daýysy úzilip ketti.
Ekinshi kórdiń basyna altyn eri erttelip bes turmany tolyq taǵylǵan, qanjyǵasyna kúmis tıekti órme shider baılanǵan qanatty qara saıgúlik ákelindi. Buıryq han sýlyǵynan ustap jalynan sıpady: – Kúmis bulaqtan sýaryp, juparly japyraqtan julǵyzyp, jalyńdy tarap, quıyryǵyńdy súzip ol dúnıede de seni qasıettep minemin janýarym...
Dál osy kezde Kereı, Qıat, Jalaıyrdyń qylyshynan qan tamǵan joıqyn qoly qatar túzep aıańdap Naıman qolyna taıap kele jatty.
Buıryq hannyń aldyna joryqtarda minetin ekinshi bir senimdi serigi jalbas uzyn tory kóldeneń tartyldy. Han jany ketken jaraly aıaǵyn súırete «Kók Táńirim jar bolǵaı» dep jalbas torǵa minip qara tamaq naızasyn qolyna aldy. Áýdeminen keıin qylyshtaryn jalańash ustap, naızalaryn kókke qaratqan qatar-qatar shep qurǵan eki jaqtyń qalyń qoly birin-biri anyq kórip, aıǵaılap jaýaptasatyndaı jaqynnan betpe-bet keldi.
Qarsy jaqtyń qolynyń aldynda esikpen tórdeı qulaǵa mingen eńgezerdeı sary shegir Temújin, qoldary quryqtaı, aıaqtary syryqtaı Jalaıyr Maıqybı, mingeni tyqyrshyp shyryq kóbelek aınalyp jer tarpyp turǵan alpamystaı Tuǵyryl. Saqalynyń kúmisteı aǵarǵanyna qaramaı jurt kózine túskisi kelip turatyn dańǵoı kisi me eken. Áıtpese, mynaý kerbalaqty qandy joryqta emes toı-topqa minse jarasqandaı ma, qalaı?!.
Bir kezde eńsesin tik ustap, jalbas toryny aıańdatyp ortaǵa Buıyryq han shyqty. Naızasyn kókke sermep «Kók Táńirim jar bolǵaı, kók Táńirim jar bolǵaı» dep aıǵaılady. Onyń uran tilegin Naıman qoly qaıtalap, qońyrqaı dalanyń aspanyn jańǵyryqtyrdy. – Temújin,- dedi sodan keıin eki jaqtyń aldyńǵy adamdary anyq estıtindeı daýysyn kóterip: – Jekpe- jekte meniń janymdy alasyń. Meniń janym keýdemnen ushqan mezgilden bastap alaman qolym men qarasha halqym úlken ulyń Jolaýshyǵa bodan bolady...
Temújinniń eki beti dýyldaı qyzaryp namys pen yzadan qany basyna shapshydy. Esine osydan 25 jyl buryn jigeri qum bolyp óle qorlanǵan kezderi tústi. Ia, ol... Kelinshegi Bórte bıkeni uzatyp ákelip ulan-asyr toı jasaǵan, án shyrqalǵan, bı bılengen qymyzǵa qyzyp, árkige qanǵan jurt keshtetip áreń taraǵan. Jesirliktiń azabyn kóp arqalaǵan ulyn báıbishe óziniń tórkini «qyzdary sulý qońyrattardan(6)» kelin alǵanyna júregi jaryla qýanǵan. Jetimdikti, qaqty-soqtyny kóp kórgen, jarlyǵa jany ashyp aýyratyn jumsaq júrekti bolyp erjetken Temújin de «es jıyp, etek jaýyp, elimen teńelgenim osy shyǵar» dep oılaǵan. Jas jubaılar shyraqty úrlep óshirip, shymyldyqtyń ishine kirip endi kúbirlese bergende, qara jerdi solqyldata shapqan qalyń attyń dúbiri estilgen. Qoryqqan aýyl adamdary ulardaı shýlap aldy-aldyna qashqan. Záresi zár túbine ketken Temújin de jalǵyz atyn erttep aldyna sheshesin mingizip artyna ózi mingesip, tym qurysa naızasyn alýǵada shamasy kelmeı tura qashqan. On besinde ábden tolǵan aıdyń sútteı appaq jaryǵynda jalańash baltyrlary sıdyńdap, aq dıdary aǵarańdap, jartylaı jalańash bórte sulý jylap-eńirep qala bergen.
Qasha almaı qalǵan adamdardyń óltirgenin óltirip, tutqyndaǵanyn tutqyndap, ilkke alatyn dúnıelerdi tonap aldyǵa túsken maldy aıdap, Bórte bıkeni at artyna salǵan Merkitter yrǵalyp-jyrǵalyp eline qaıtqan.
Aýylynyń tamtyǵyn ázer jınap aqyl quraǵan Temújin quda-andasy Jalaıyrdyń Jamuqasyna, arasy aıshylyq jol Kereıdiń Tuǵyrylyna kisi salyp «bórteni qutqaryssyn» dep jalynyp-jalpaıǵan. Bireýdiń isi tússe dónen ıtshe kerile kergıtin Jamýqa aldyna úsh barǵyzyp áreń maqul bolǵan. Al, kóp zamandar irgesin jaý basa almaǵan jaýlasqanyn ózderi baryp tonaıtyn Kereıdiń jaz jaılaýda qymyzǵa qyzǵan qıadaǵysymen qıandaǵysyn jınap alaman toptap, at jaratyp Tuǵyryl kelip bolǵansha úsh- tórt aı ýaqyt ótken.
Temújinnyń úrikken qoıdaı az qolyna batyry men baǵylanyn tańdap ertken Jamýqanyń saıdyń tasyndaı rebdel qoly, oǵan Kereıdiń taýdan qulaǵan tasqyndaı qalyń qoly kelip qosylǵanda Temújin ákesi Iasýkeı tirilip kelgendeı bolǵan. Kóńili bosap kózine jas kelgen. Atynan túsken qapsaǵaı Tuǵyryldyń qushaǵyna kirip eńirep jylaǵan. «Men sizdiń tondy ulyńyz bolaıyn, kelinshegimdi qutqara kórińiz» dep óksigen.
– Já,- degen sonda Tuǵyryl han: – Er jigit eńsesin túsirmes bolar. Bári ornyna keledi. Kelindi qutqaramyn. Osy soǵystyń bas qolbasy andań Jamýqa bolsyn. Men seniń ózińe kóz qulaq bolaıyn. Merkittiń erin óltirip, elin talarmyz, saıgúligin sabyn qylyp qýarmyz, kegiń sonymen qaıtatyn bolar.
Aıtqandaı bul qalyń qol Merkit elin aıamaı qyrǵan, aıaýsyz oljalaǵan. Qıraı jeńilgen eldiń ishin aralap «Bórte», «Bórte» dep aıǵaılaı shapqan Temújinniń daýysyn tanyp aq tomaǵadaı otaý úıdiń ishinen eńireı jylap Bórte bıke shyqqan «Keshir meni»...
Qulanyń basyn tartyp Bórtege qaraǵan, o, qudyret, kók Táńirim! Qıaq aıdaı qıylǵan, sur bedeýdeı jaraǵan Bórte bıke tolǵan aıdaı býazyp dóńgelene tolǵan-ekiqabat. Aq mamyqtaı dıdary qara jaǵaldanǵan – alǵashqy qursaqtyń belgisi. Álde bir keıýananyń jeńil júristi kórgensiz qyzyna «úı qara bet» dep urysqany qulaǵyna kelgendeı boldy.
Temújinniń júreginiń tusy biz suǵyp alǵandaı shym etip baryp shaǵyp aýyrdy. Meıirimge me, janashyrlyqqa ma qatysty álde bir júıke tamyrynyń «tyrs» etip úzilgeni qulaǵyna estildi. Bórte bıkeni qutqarǵanyna qýana almady. Óziniń ómir boıy qýana almasyn sezindi. Qorlandy. Keshigip kelgen Tuǵyryldy, quda-andaly bola turyp aldyna úsh barǵyzǵan Jamýqany qylyshpen týrap óltirgisi keldi. İshinen «jer betindegi barlyq handy óltirip qatynyn tartyp almasam...» dep tistendi.
Bórte bıkeni «qaıtsem qutqaramyn» dep ýaıymmen ótkizgen úsh-tórt aıda bulaı bolaryn jas Temújin tereńdep oılap kórmegen. Bórte bıkeni baıaǵy tórkinde júrgen qylyqty qyz beınesinde elestetetin. Endi mine aldynda eki butyn taltaq alǵan, bir bilegin búıirine taıanǵan býaz qatyn tur. Nedegen qorshylyq edi. Myna kúndi kórgenshe baıaǵyda Bórte bıkeni qutqarý jolynda Merkitterdiń qolynda nege ólmegen.
Dátke qýat pa?! Bolmasa shynymen solaı ma? «Toıdyń abyr- sabyrynda ózim de birneshe ret birge bolyp edim» dep oılady. Bir kezde qastaryna qylyshynan qan sorǵalap, qanjyǵasyna kesilgen bas baılanyp Jamýqa keldi. Jamýqa – kesek deneli, etti-jendi, buıra kekildi, beti kókshil jypsyq kózi men kókshil beti kúlimsirep turǵan sıaqty seziletin. Ádette bir kórgen adam ony kúlimsirep tur dep oılaıtyn. Biraq júreginde qashanda zar jatatyn. Jetinshi atasynan beri ádetterinde olar mynaý baıtaq saharada kim kimniń jaqyny? Kim kimniń qudasy, kimniń qaısy atasy qandaı? Qaısy sheshesi sýmaqy, qaısy qyzy soraqy osy týraly surastyryp júretin. Eldiń jaqsylyǵyn kórmeıtin. Bireýmen jaýlasa qalsa «onyń pálenshesi bylaı bolǵan...» dep jamandyǵyn jipke tizip shyǵa keletin.
Jamýqa kele aýyzdyǵymen alysqan saıgúlginiń basyn tartyp Bórte bıkege qarady. Ekiqabat, biraq asa kórikti. Sumbyl shashy sýdyrap, Temújin mingen qula saıgúliktiń jalyn qushyp egilip tur. Qandaı sulý?! Al, óziniń kelinshegi shy? Atastyrǵanynan ala salǵan basy qazandaı, aýyzy arandaı ánsheıin bireý. Ádette ishine ıne aınalmaıtyn qyzǵanshaq, onyń ózegine órt ketti. «Beker-aq qutqarysqan ekenmin» dep oılady. Sózge kóp eretin Tuǵyryl qaqbasty aılasyn taýyp ary buryp áketýge bolatyn edi ǵoı. Kereıdiń keýdemsoq qalyń qoly bolmasa Temújin Merkittiń ıtine tıse alarma!?. Ol Temújinniń kóńilsiz ekenin baıqady. Nege kóńilsiz ekenin bildi.
– Temýchin anda, dedi qylyshyn qynabyna qany sorǵalaǵan kúıinde salyp jatyp. – Bórte sózsiz ul tabatyn shyǵar. Atyn myna men qoıamyn.
– Jaraıdy, já, kim dep..?
– Bórte bıke uzatylyp kele alysqa ketti ǵoı, balasynyń aty «Jolaýshy» bolsyn.
Temújin Jamýqanyń qorlaýǵa toly kekesin sózin nege aıtqanyn bildi. Bórte bıke ul tapsa onyń balasyna qoıylǵaly turǵan «Jolaýshy» degen bul esim óziniń óle qorlanǵan osy sátterin ómiriniń sońyna deıin ár kún, ár sát saıyn esine salyp azaptaıtnyn oılady.
– Jaraıdy, bolsyn,- dedi. Qanyn ishine tarta surlandy. Erekshe yzaly rýhı kúıdiń áserinen barlyq dene qany qajetti bir ishki múshege qutyryna jınalyp jatqandaı boldy. «Ja, endi myna ant atqyr Merkitterdi qynadaı qyrmaı ne qylyp turmyz». Qula saıgúlikti qos ókpesin tese tebinip almas qylyshyn jarqyldatyp shaba jóneldi.
Keıin Bórte bıke bosanyp ul tapqanda kelisken sóz boıynsha balasynyń atyn Jolaýshy qoıdy. Bul kekesinimen qoıylǵan esimdi keıin saharalyqtardyń ádetinshe ulyn áje ádeıi qysqartyp «Joshy» dep erkeletip júrip tutas aýylǵa Joshy atandyrdy.
Saǵymdy sahara,
Alaman dizilgen,
Adyrna úzilgen,
Baqyty dalamnyń
Qartaıǵan qaǵannyń
Ordasy tigilgen.
Álqıssa.
Tutas qońyrqaı dalany sáıgúlikteriniń tuıaǵymen týrap betpe-bet kelgen jaýlasqan eki joıqyn qoldyń ortasynda turǵan Buıyryq han sańqyldaı sózin jalǵap: – Meniń janarym jabylǵan soń Naıman ulysy ata mekende jaılap qalsyn. Meniń basyma, qara saıgúligimniń basyna, sen atqan ýly jebeden jazym bolǵan jazyqsyz Qyzǵaldaq bıkeniń basyna on eki qanat ordamdaı úsh kesene - «Myqtyń úıi» turǵyzylsyn.
– Bolsyn,- dedi Temújin gúr etip. Sodan, – bar,- dedi Jalaıyrdyń kók dolysy Maıqybıge ıegin kóterip. – Shap myna jaýyzdyń basyn.
Ortaǵa qustaı ushqan sáıgúlikpen Maıqybı shyqty. Torǵaı kózdi aq saýyttyń jaǵasyn kózdep óndirshektiń tusyn ala «óler jeriń osy-aý» dep qylshyldata qaıyralǵan qara tamaq naızasyn siltedi.
Buıryq hannyń jaraly aıaǵy shirene tireýden qalǵan edi. Tutas bir sany kóktalaqtanyp, jarym denesiniń bar bezi shoshyna ysynyp qalqan ustaǵan sol qoly zildeı aýyrlaǵan. Jaýynyń alǵashqy naızasynan da qorǵana almady. Sermeı siltengen naıza aq saýyttyń jaǵasyn jyrta kirip óndirshekten suǵyna boılap, kúre tamyrdy qıa jelkeden tesip ótti. Buıryq hannyń kózinen dúnıe bulbul ushyp, shyryq kóbelek aınaldy. Maıqybı naızany julqa keıin tartqanda qońyrqaı dalanyń aspanyn sońǵy ret buldyr kórip «Kók Táńirim jar bolǵaı» dep kúbirlep jalbas torydan syrǵı aýyp tústi. Dál sol kezde Naıman ulysynyń qalyń qoly attarynan túsip Temújin men Tuǵyrylǵa qarap bastaryn ıdi.
Osydan jarym aıdaı ýaqyt ótkende Naıman qolyn «Jolaýshy» bastap qońyrqaı daladan attandy. Olardyń artynda qońyrqaı dalanyń maı qońyr topyraǵynan, jylqynyń qylyn aralastyryp soqqan, syrtyn aq balshyqqa doıyranyń tuzyn qosyp sylaǵan ordadaı úsh kesene qalyp bara jatty.
Bul qalyń qol Shilińgir ózeninen qaıta ótip Altaı taýyna bettedi. Olardyń aldynda talaı qyrǵyn soǵys tosyp turǵan edi. Osydan on neshe jyl ýaqyt ótip Temújin – Shyńǵysqan atanyp tutas ulan dalany ámirine qaratqanda «Dashty Qypshaq» Jolaýshynyń úlesine tıdi. Súıtip «Myńǵol» atalýǵa tıisti Qıat, Naıman, Kereı, Jalaıyr, Qońyrat taǵy qansha týystas ulys osy uly hannyń bıligine qarady. Súıtip qazaq atty halyqtyń qazaq atyn almaı turǵandaǵy tuńǵysh hany «Jolaýshy» ulyn áje ádeıi qysqarta erkeletken «Joshy» degen esimmen tarıhqa qaldy.
Al qazaq atalýǵa tıis qanshama týystas ulys, Qıaty bar, basqasy bar Merkittiń tamtyǵy, Kereıdiń qaldyǵy, Naımannyń jońqasy, Qońyrattyń negizi, Jalaıyrdyń myńynan, qol toptap «Myńǵul» atanyp Shyńǵystyń taq murageri Tóle+(gen, ý)-nyń qol astyna qarap qazirgi Muńǵul Ústirti atanǵan keń baıtaq saharada qaldy.
Osy týystas ulystar zamandar óte kele tili men dini qazaqtan ózgesheleý bolyp qalyptasty. Biraq Ústirttiń sýyq aýasyna azdap beıimdelgen tur-tulǵasy men qapsyz senip qaltqysyz ǵumyr keshetin dili sol baıyrǵy qalpynda saqtaldy.
Osydan segiz júz jyl ótkende baıaǵy qońyrqaı daladaǵy ordadaı úlken úsh kesene – myqtyń úıin segiz ǵasyrdyń daýyly mújip, jaýyny shaıyp qoıshynyń kúrkesindeı úsh tompaqqa aınaldyrdy.
Jergilikti halyq sol arany «úsh tompaq» degen atpen atady. Sol «úsh tompaqtyń» bireýiniń ústinde tyrtıǵan aryq qoılaryn jaıyp, temekisin tuǵyldaı soryp, aýyzynan araq ısi ańqyǵan qoıshy otyrdy. Álde kim sálem berip jón surady.
.................
– Aýyl qaıdan?
– Jetaral aýyly, Qarabıe qystaǵynan.
– Qazaqtyń qaısy rýynan? Atyń?..
– Orta júz, Naıman, Naıman ishinde... Ózińiz qaı týǵan?
– Qazaqtyń Orta júz Kereıinen... Jeńgeń Qıat tóre. Alla erekshe jaratqan uly ámirshi babamyz «han Shyńǵystyń» tikeleı urpaǵy.
– .............................
– .............................
– E, shopan myrza... Já.
Qol telefonnyń til taqtasymen jaǵalasyp álde bir maǵynasyz jyrtaqpen máz bolyp otyrǵan «shopan myrza» ózi otyrǵan tómpeshtiń astynda baǵyzy batyr babasy Buıryq hannyń kıeli basy jatqanyn bilmeıtin edi, bilýi de múmkin de emes.
Sońy.
- (1)Úsh tompaq – jer aty
- (2)Shilińgir – qazirgi Úlińgir ózenniń basynda úlken kúmis tekti aspanynan túsken metal bolǵan. Odan ustalar shaqpymen kúmis shaýyp alatyn bolǵan. Ustanyń eń ataqtylaryn qazaq Shilińgir dep ataǵan.
- (3)Maıqybı – laýazymy emes aty.
- (4)Anjy – tereń jaraqattarǵa biteý jaraǵa aılanbas úshin ótkizetin jylqynyń qylynan jasalǵan bilte.
- (5)Jan shaqyrý baıyty – ertede qazaqtar oqystan ólgen nemese ólimshi bolǵan esisz adamdardy, aq kıizge orap uıge qoıyp ne terbetip syrtta bireý aq atqa minip janyn shaqyratyn bolǵan.
- (6)Qupıa shejireden.
6alash usynady
